O’zbekistоn respublikаsi

saηa, unga ~ yңa ~ uηa shaklida, qipchoq lahjasi shevalarida esa мағaн 
~ maγan, сaғaн ~ saγan, oғaн ~ oγan shaklini oladi. 
O‘rin-pаyt kelishigida -дə/да/тə/та ~ dä/dа/tä/tа affiksi 
qatnashadi. -дə/тə ~ dä/tä affiksi barcha shevalarda, -да/та ~ dа/tа 
affiksi esa singarmonizmli shevalarda keladi: ishda ~ ъштә ~ ištä, 
qo‘lida ~ қолуда ~ qo‘luda, ichida ~ и:чъндə ~ i:čindä , shu orada ~ шу 
oртaльқтa ~ šu ortalїqta (qipchoq).
Сhiqish kelishigida 4 toifa аffikslаr ishtirok etadi:

---

40 
-дən/даn/тən/таn ~ dän/dаn/tän/tаn affiksining qo‘shilish 
imkoniyatlari keng: -дəн/тəн ~ dän/tän affiksi barcha shevalarda 
qo‘llana oladi: Buxorodan ~ Бух
ɔрɔдəн ~ Buxārādәn, sendan ~ сəндəн 
~ sändän. Boshqalari esa singarmonizmli shevalarga xosdir: 
yaprog‘idan ~ йарпақьдан ~ йarpaqьdan, maxluqdan ~ махлуқтан ~ 
maxluqtan (qipchoq);
-нəн/нан ~ nän/nаn affiksi Xorazm, ba’zi qipchoq shevalarida
m, n, ң ~ η undoshlari bilan tugagan sozlarga qo‘shiladi: o‘zingdan ~ 
өзъңнән ~ öziηnän, bo‘yingdan ~ бoйyңнaн ~ bojuηnan, o‘zimdan ~ 
өзъмнəн ~ özimnän, o‘yindan ~ ойьннан ~ ojïnnan; 
-дъn/дьn/тън/тьн ~ din/dїn/tin/tїn affiksi shimoliy o‘zbek 
shevalarida bu kelishikning asosiy affiksidir: sutchidan ~ сүйтчъдън ~ 
süjtčidin, oshxonadan ~ ашханадьн ~ ašxanadїn, topa olmasdan ~ 
тапамастьн ~ tapamastїn, Сhimkentdan ~ Чъмгəттън ~ Čimgättin; 
-дун/дүн/тун/түн ~ dun/dün/tun/tün affiksi ko‘proq Qorabuloq, 
Mankent shevalarida va bir qator singarmonizmli shevalarda uchraydi va 
oxirgi bo‘g‘inida lablangan unli bo‘lgan so‘zlarga qo‘shiladi: uydan ~ 
үйдүн ~ üjdün, qo‘ydan ~ қойдун ~ qojdun.
O‘g‘uz va qipchoq lahjasi shevаlаridа egаlik vа kelishik аffikslаri 
o‘rtаsidа interkаlar n tоvushining kelishi hаm kuzаtilаdi: qo‘llarida ~ 
қолларьнда ~ qоllаrїndа, so‘zidan ~ sөzъннəн ~ sözinnän, o‘zida 
~өzъндə ~ özindä. 
Shevalarda modal shakllar. O’zbek shevаlаridа ot, sifat, fe’l 
turkumlarining ichki kategoriyalarida shevаlаrning xususiyatlarini 
ko‘rsatadigan so‘z shakllari ham bor. Quyida ot turkumidafi shunday 
shakllar bilan tanishamiz: 
-дж
ɔн ~ žān affiksi Farg‘ona vodiysi shevаlаridа erkaklar ismiga 
qo‘shilib, hurmat ma’nosini ifodalasa, Xorazm shevаlаridа -джaн ~ žan 
shaklida qizlar (ayollar) ismlariga qo‘shiladi. Toshkent va boshqa ba’zi 
shevalarda kelinlarning qajnota va qajnonaga murojaatida bu affiks 
ɔ
йъ
дж
ɔн ~ ājižān, əдəджɔн ~ ädäžān so‘zlarida uchrajdi; 
-x
ɔн ~ xān affiksi Toshkent, Farg‘ona vodiysida erkaklar ismlariga 
qo‘shilganda, hurmat, nasl-nasabga aloqadorlik mazmunini ifoda qiladi;

---

41 
-бaй ~ baj affiksidan Xorazmda erkaklarga hurmat ifodalash 
uchun foydalaniladi.
Shimoliy o‘zbek shevalarida va ayrim qipchoq, o‘g‘uz shevalarida 
yoshi kattalarni hurmat qilishda ularning nomini qisqartirib chaqirish 
keng tarqalgan: Qurbon aka ~ Қурəкə ~ Quräkä, Sobir aka ~ Сәкә ~