O„zbekiston respublikasi

 
5.4. Fiziokratlar 
Adam Smit Fransiyaga sayohat qilganida u fiziokratlar, deb 
atalgan bir guruh fransuz yozuvchilaridan ta‘sirlangan. Ular iqtisodiyot 
sohalarining bir-biriga bog‗liqligini yaxshi tushunishgan va nazorat 
qilinmagan bozorlarning ishlash mexanizmini tahlil qilishgan.
Merkantilizm 18-asrda Fransiyada keng tarqalgan bo‗lsa ham, 
1750-yillarga kelib yangi fiziokratlar harakati boshlandi, lekin bu 
uzoqqa cho‗zilmadi. A.Smitning iqtisodiyotni tushunishda bergan bu 
birnecha tahliliy tushunchalari uning 
keyingi g‗oyalarining shakllanishida 
ahamiyatli 
rol 
o‗ynadi. Iqtisodiy 
ta‘limotlar olimlari ko‗pincha har xil 
g‗oyalarni ularning birgina oxshash 
taraflarini hisobga olib bir maktab 
sifatida 
tavsiflaydilar. 
Shunday 
bo‗lsada, 
fiziokratlar 
ayrim 
muammolar 
bo‗yicha 
hayratlanarli 
tarzda izchil qarashlarni namoyon 
etganlar. Buning uch sababi mavjud.
1. Fiziokratizm faqatgina Fransi-yada yuzaga kelgan.
2. Fiziokrtlar g‗oyalari nisbatan qisqa, 1750-yildan 1780-yilgacha 
bo‗l-gan davrda taqdim etilgan (fiziokratlar g‗oyalarini 1750-yildan 
oldin va 1780-yildan keyin hech kim bilmagan deyiladi).
 

---

97 
3. Fiziokratlarning taniqli yo‗lboshchisi Fransua Kene (1694-1774) 
bo‗lib, uning g‗oyalari o‗z izdoshlari tomonidan so‗zsiz qabul qilinar 
edi. Bu izdoshlarining asarlari asosan boshqalarni Kenening 
nazariyasiga ishontirish maqsadida yozilgan edi.
18
Uning Tableau Economique – iqtisodiyot jadvali jamiyatning uch 
sohasini qamrab olgan. fermerlar, yer egalari hamda hunarmand va 
xizmatkorlar. Hunarmandlardan boshqa sektorlar – tashqi savdo, davlat 
sektori yoki manufaktura keltirilmagan. Fiziokratlar tahlili iqtisodiy davr 
boshidagi yer egalarida qolgan 2000 livrlik sof mahsulotdan boshlanadi 
(livr frankdan oldingi Fransiya pul birligi). Sof mahsulot yer egasiga 
oldingi davr faoliyati uchun yer rentasi sifatida berilgan edi. Fiziokratlar 
faqat yer uning ishlab chiqarish xarajatidan ko‗ra ko‗proq mahsulot 
ishlab chiqarishi mumkin, deb qabul qilishadi; jadvalda bu unumdorlik 
100 foiz, deb qabul qilingan. Masalan, hunarmandlar ishlab chiqargan 
mahsulotlar qiymati unga ishlatilgan ishlab chiqarish omillariga 
to‗lanadigan qiymat bilan teng bo‗ladi. Faqatgina yerning mahsuloti 
unga ketadigan xarajatdan ko‗proq bo‗ladi. Jadvalda qishloq xo‗jaligiga 
qilingan 2000 livrlik investitsiya 2000 livrlik ortiqcha mahsulot yaratadi, 
bu esa yer egasiga renta sifatida to‗lanadi. 
Keynschilik – rivojlangan bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan 
tartibga solib turish zarurligini asoslashga qaratiladi. Jon Meynard 
Keyns «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936) nomli 
kitobida bunday tartibga solish yalpi talabga hamda shu orqali 
inflyatsiya va bandlikka ta‘sir ko‗rsatishini asoslaydi. 
Neoliberalizm (F.Xayek, L.Erkard) – davlatning iqtisodiyotga 
aralashuvini eng kam darajaga keltirishga, e‘tiborni xususiy 
tadbirkorlikni rivojlantirishga qaratish lozimligini uqtiradi. 
Monetarizm – (M.Fridman) iqtisodiyotni boshqarishni pul muoma-
lasini tartibga solish orqali amalga oshirish mumkinligini asoslab beradi. 
18
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander74- b. 

---

98