O„zbekiston respublikasi

taqsimlanishi to„g„risida mulohazalar» (1766) nomli asosiy iqtisodiy 
asarini, tugallanmasdan qolgan «Qiymat va pul» (1769) kitobi va 
boshqa asarlarini yozdi. Ulardagi fikrlar umuman fiziokratik qarashlarga 
hamda bozor iqtisodiy munosabatlari tamoyillariga, eng avvalo, erkin 
raqobat va erkin savdo tamoyillariga asoslangan.
1774-yili qirol Lyudovik XVI A.Tyurgoni moliya bosh 
nazoratchisi lavozimiga (moliya vaziri lavozimi bilan bir xil) tayinladi. 
Bu lavozimda ikki yilga yaqin ishlagan A.Tyurgo davlat xarajatlarini 
kamaytirishga erisha olmagan bo‗lsada, lekin mamlakat iqtisodiyotini 
har tomonlama erkinlashtirish uchun imkoniyat yaratib beruvchi bir 
qator farmon va qonun loyihalarini amalga oshirishga muvaffaq bo‗ldi. 
Ammo uning har bir islohotga oid yangiliklari parlamentda o‗zining 
monopol mavqeyini saqlab qolishga intilgan amaldorlar tomonidan 
qattiq qarshilikka duch keldi. Shu sababli uning islohotlari ko‗p vaqt 
amal qilmadi. 1776-yili A.Tyurgo iste‘foga chiqqach, ular bekor qilindi.
A.Tyurgo vazir sifatida amalga oshirgan asosiy islohotlar: 
mamlakat ichkarisida don va uning erkin savdosining tashkil etilishi; 
qirollikka erkin don olib kelish va undan boj to‗lovlarisiz erkin don olib 
chiqish; natural yer majburiyatining pullik yer solig‗i (o‗lpon) bilan 
almashtirilishi; sanoat sohasida tadbirkorlikning rivojlanishiga to‗sqinlik 

---

105 
qiluvchi hunarmandchilik sexlari va gildiyalarining (yirik savdogarlar va 
hunarmandlar birlashmasi) bekor qilinishi va boshqalar hisoblanadi.
Ish haqi nazariyasi. Xuddi fiziokratlarga o‗xshab, A.Tyurgoning 
tasdiqlashicha, dehqon barcha ishlarda birinchi harakatlantiruvchi kuch 
hisoblanadi; u o‗z yerida barcha hunarmandlarning ish haqini yaratadi. 
Ish haqiga nisbatan ko‗proq ishlab chiqaruvchi yagona mehnat bu – 
dehqon mehnatidir. U merkantilistlarni tanqid qilgan holda millatning 
boyligi, deb eng avvalo, yerni va undan olinadigan «sof daromadni» 
hisobladi.
A.Tyurgo ish haqini F.Kene kabi yashash vositalari minimumiga 
bog‗lab tushuntiradi. Ammo A.Tyurgo undan farqli ravishda, ish 
haqining yashash vositalari minimumiga kelib taqalish mexanizmini 
ochib bermoqchi bo„ldi. Ish haqini ishchining hayoti uchun zarur 
bo‗lgan yashash vositalari minimumi darajasiga pasaytiruvchi bunday 
mexanizm uning fikricha, mehnatga bo‗lgan talabning mehnat taklifidan 
orqada qolib ketishi, ishchilar o‗rtasidagi raqobatning rivojlanmaganligi 
hisoblanadi.
Sinflar nazariyasi. A.Tyurgo F.Kenega o‗xshab jamiyatni uch sinfga 
ajratadi: unumli sinf (qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarishi bilan band bo‗lgan 
kishilar); unumsiz sinf (sanoat va boshqa moddiy ishlab chiqarish 
tarmoqlarida va xizmat ko‗rsatish sohasida band bo‗lgan kishilar); yer 
egalari sinfi. Lekin birinchi ikkita sinfni «ishlovchilar yoki ish bilan band 
sinflar» deb ataydi. Ularning har biridagi odamlarni ikki toifaga bo‗lib 
ko‗rsatadi, ya‘ni tadbirkorlar yoki avans beruvchi kapitalistlar va ish haqi 
oluvchi oddiy ishchilar. Shu bilan birga olimning tasdiqlashicha, aynan 
unumsiz sinf «ish haqi oluvchi jamiyat a‘zolari»ni o‗z ichiga oladi.
Qiymat, pul va foiz nazariyalari. A.Tyurgo qiymat, baho va pulni 
tahlil qildi. Uning bu sohadagi fikrlari o‗ziga xos xarakterga ega va 
qiymatning mehnat nazariyasidan farq qiladi. A.Tyurgo tovarning narxi 
sotuvchi va xaridorlar istagining intensivligi bilan aniqlanishi 
to‗g‗risidagi g‗oyani ilgari surdi. Bunda kamyoblik tovar narxini 
―baholashda asosiy unsurlardan biri‖ hisoblanadi. Keyinchalik bu g‗oya 
zamonaviy baho nazariyasining shakllanishida ijobiy o‗rin tutadi.
A.Tyurgo iqtisodiyotda proteksionizm siyosatining salbiy tomonini 
ko‗rsatib berdi. Uning fikricha, «olish va sotishdagi umumiy erkinlik bir 
tomondan, sotuvchiga ishlab chiqarishni rag‗batlantiruvchi narxni, 
ikkinchi tomondan, xaridorga eng yaxshi tovarni eng past bahoda sotib 
olishni ta‘minlashning yagona vositasidir».

---

106 
A.Tyurgo pulni o‗z mohiyatiga ko‗ra tovarlar dunyosidagi bir 
tovar sifatida ta‘riflab, ayniqsa, «oltin va kumushni boshqa har qanday 
materialga nisbatan (moneta) tanga xizmatini o‗tashga yaroqli», deb 
hisobladi, negaki, ular tabiatan moneta bo‗lib yaralgan, buning ustiga 
har qanday kelishuv va qonunlardan qat‘iy nazar hamma uchun umumiy 
moneta bo‗lib qoladi. Uning fikricha, pul, ya‘ni oltin va kumushning 
bahosi nafaqat barcha boshqa tovarlarga nisbatan o‗zgarib turadi, balki 
bir-biriga bo‗lgan nisbati, kam yoki ko‗pligiga qarab ham o‗zgarib 
turadi. A.Tyurgo qog‗oz pullarning miqdori yaratilgan tovar va 
xizmatlarning miqdoriga mos kelmagan sharoitda bunday pullardan 
foydalanish noqulayliklari to‗g‗risidagi qoidani dalillar bilan isbotlab 
berdi.
A.Tyurgo ssuda (pul) foizini tadqiqot qilar ekan, qarzga olingan 
pulni ustamasi bilan qaytarishga jinoyat sifatida qaraydigan 
nasihatgo‗ylar bid‘atlarini qoraladi. Uning ta‘kidlashicha, qarz beruvchi 
qarz vaqti davomida ushbu qarzga bergan puli uchun olishi mumkin 
bo‗lgan daromadni yo‗qotadi, qarz oluvchi esa bu pulni samarali 
ishlatib, ancha foyda ko‗rishi mumkin. Ko‗rinib turibdiki, qarz beruvchi 
qarz oluvchiga ozor yetkazayotgani yo‗q, aksincha, birinchisining 
pulidan ikkinchisi foyda ko‗rayapti. Ana shu foyda qarz oluvchini foiz 
to‗lash sharti bilan qarz olishga undovchi asosiy kuch hisoblanadi. U 
foizni foydadan to‗laydi. Demak, A.Tyurgoning fikriga ko‗ra bunday 
«kelishuvdan» qarz beruvchi ham, qarz oluvchi ham manfaatdor. Joriy 
foizga kelsak, A.Tyurgo bo‗yicha, u bozorda kapitalning ko‗p yoki 
kamligini ko‗rsatuvchi termometr vazifasini o‗taydi, xususan, foizning 
past bo‗lishi bu kapital ko‗pligi natijasidir.
Iqtisodiy ta‘limotlar tarixida fiziokratlar o‗ziga xos o‗rinni 
egallaydi. A.Smit o‗z vaqtida: «fiziokratizm tizimi qanchalik