Oʻzbekiston respublikasi

Organizmlardagi moslanishlarning nisbiyligi. Organizmning tuzilishi va funksiyalarining maqsadga muvofiqligi uning faqat konkret tashqi muhit bilan munosabatlarida ifodalanadi. Xar qanday moslanish u evolyusiyani harakatlantiruvchi kuchlar ta’sirida qanday sharoitda yuzaga kelgan bo‘lsa, xuddi shunday sharoitdagina organizmlar omon qolib, yashab ketishi uchun imkon beradi. Lekin bunday sharoitda ham u nisbiy bo‘ladi. Oftob charaqlab turgan qish kunida oq kaklik qorga tushgan soyasi bilan o‘zini sezdirib qo‘yadi. O‘rmonda qorda ko‘zga chalinmaydigan oq quyon daraxtlar tanasining qora fonida ko‘rinadigan bo‘lib qoladi. Hayvonlardagi instinktlarni kuzatish bir qancha hollarda ular nisbiy ekanligini ko‘rsatadi. Tungi kapalaklar, garchi nobud bo‘lsa ham, o‘zini olovga uradi. Ularni instinkt olovga jalb qiladi: ular asosan tunda yaxshi sezilib turadigan ochiq rangli gullardan nektar yig‘adi. Organning tor doirada ixtisoslashganligi organizmning halokatiga sabab bo‘lishi mumkin. Uzun qanot qaldirg‘och tekis joydan ko‘tarilib, uchib keta olmaydi, chunki uning qanotlari uzun va oyoklari juda kalta bo‘ladi. U biror narsaning chetidan, xuddi tramplindan sakragandek sakrasagina, uchib keta oladi. O‘simliklarning xayvonlarga yem bo‘lishiga to‘sqinlik qiladigan moslanishlari nisbiydir Tikanaklar bilan ximoyalangan o‘simliklarni, odatda, mollar chetlab o‘tadi, ammo yantoqni tuya, echkilar, och qolgan qoramollar xush ko‘rib yeydi. Xar xil turlarga mansub organizmlarning, masalan, suvo‘t bilan zamburug‘ning lishaynikda birga yashashi-simbiozning foydasi ham nisbiydir. Ba’zan lishaynikning zamburug‘ iplari o‘zi bilan birga yashaydigan suvo‘tlarni nobud qiladi. Organizmlarda foydasiz organ va belgilar uchraydi, masalan, otlarning grifel suyaklari, hech qachon suvga tushmaydigan tog‘ g‘ozlarining barmoqlari orasidagi pardalar, maymun va odamda bo‘ladigan uchinchi qovoq qoldiqlari shular jumlasidandir. Mana shu va boshqa ko‘pgina faktlar moslanishlar mutlaq bo‘lmay, nisbiy ekanligini ko‘rsatadi.
Yorug’lik. Sayyoramizdagi barcha organizmlar yorug’lik energiyasini Quyoshdan oladi. Erga etib kelayotgan yorug’lik oqimi ming angestremdan (1Ang10-8 sm) qisqa to’lqin uzunligidan tortib bir necha ming metrlar bilan o’lchanadi. Er yuzasiga yorug’likning 3900 dan 7700 angestremga qadar to’lqin uzunligidagi qismi yoki Quyosh radiatsiyasining 50% ga yaqini etib keladi. Faqatgina ultrabinafsha va infraqizil nurlar hamda spektrning ko’rinadigan etti xil nurlari hayvonlar hayotida muhim rol o’ynaydi. Hayvonlar yorug’lik energiyasini to’g’ridan-to’g’ri va bog’langan holda oziqlanishi orqali qabul qiladi (To’lqin uzunligi: 0.29-0.40 Nm li ultrabinafsha nurlar, 0.40-0.75 Nm li ko’rinadigan oq nurlar va 0.75-1.0 Nm li infraqizil nurlar). Yorug’lik hayvonlarning ko’rishi, tevarak atrofni ilg’ashi, fazoda mo’ljal olishida asosiy rolni o’ynaydi. Hayvonlar ko’zlari orqali tashqi olam haqidagi axborotni qabul qiladi va unga tegishli javob reaktsiyasini qaytaradi. Hayvonlardagi ko’rish organlarining mukammallashuvi evolyutsiya jarayoni bilan hamohang ketgan. Ko’rish va uning qamrovi ayni guruh hayvonlarning evolyutsion rivojlanish darajasiga bevosita bog’liq bo’ladi. Umurtqasizlardagi eng sodda ko’zlar yorug’likni oddiygina ilg’ash organlari bo’lsa, sodda hayvonlarda bu tsitoplazmaning bir qismi sifatida shakllangan. Yorug’likni qabul qilish ko’rish pigmentlarining o’zgarishi, ya’ni fotokimyoviy reaktsiyalar hisobiga amalga oshadi. Ayrim sodda tuzilgan ko’zlar yorug’lik to’lqinlarining o’zgarishlaridangina (masalan, kun va tun almashinishi) dalolat beradi.
Mukammal ko’rish jarayoni murakkab darajada tuzilgan ko’zlargagina xos xususiyatdir. Nisbatan sodda tuzilganligi bilan ajralib turuvchi o’rgimchak ko’zlari atrofidagi narsalarni 1-2 sm masofadangina payqay oladi. Eng yuqori darajada tuzilgan ko’zlar umurtqalilarda, boshoyoqli mollyuskalarda va hasharotlarda bo’ladi. Hasharotlardagi murakkab ko’z va uning ahamiyati orqali predmetlarning shaklini, rangini, joylanish uzoqligini farqlay oladi. Baliqlarda teleskopik ko’rish, amfibiyalarda harakatdagi narsani ko’rish, qushlarda 1 km dan ham, 1 sm dan ko’rish orqali narsa va buyumlarni farqlash mavjud. Mukammal ko’rish insonlarga, primatlarga, ayrim qushlar – lochin, boyo’g’li, burgutlar va tasqaralarga xos. Odam va primatlarda: - bir vaqtda 2 ko’z bilan qarash; - predmet rangini, shaklini aniq ajratish; - ungacha bo’lgan masofani aniq hisoblash xos. Murakkab darajada tuzilgan ko’zlarning sezgirlik imkoniyati ham yuqori bo’ladi. Qorong’ulikka moslashgan inson ko’zlari 5 kvant jadallikdagi yorug’likni qabul qila oladi, bu esa ulardagi fizikaviy imkoniyat chegarasini ham belgilaydi. Hayvonlarning yorug’lik spektridagi ranglarni ajrata olish imkoniyati turlicha. Insonlar qizil, zarg’aldoq, yashil, ko’k-yashil, ko’k-binafsha ranglarni ajratadi. Ular ultrabinafsha va infraqizil nurlarni payqay olmaydi. Ayrim hayvonlar (kalmarlar, ilonlar) yorug’lik spektridagi infraqizil nurlarni 35 osonlik bilan ajratadi va qorong’ulikda ham o’z o’ljasini bemalol topa oladi. Asalarilar ko’zga ko’rinmas ultrabinafsha nurlarni payqasa-da, qizil ranglarni ajrata olmaydi.
Ko’pchilik hasharotlarning tinim davridan chiqib faol hayot kechirishiga o’tishi yorug’lik kuchiga va haroratga bog’liq bo’ladi. May qo’ng’izi (Melolontha hippoicastani)ning g’umbakdan chiqishi quyoshning botishi soatiga to’g’ri keladi va bu muddat bahordan yozga tomon sekin asta kechikib boradi. Kunlik hasharotlardan Oligoneuriella rhenana havo harorati Q150S bo’lib, kun botayotgan paytda uchib chiqadi. Uning rivojlanishida yorug’lik va harorat o’rtasidagi mutanosiblik muhim ahamiyatga ega. Yorug’lik kuchining o’zgarishi hayvonlarning fe’l-atvor reaktsiyalariga ham ta’sir qiladi. Masalan, kun tig’iga kelganda cho’l agamasi yulg’un, saksovul kabi butalarining yuqori yaruslariga chiqib olib jon saqlaydi.
Harakatda bo’ladigan hayvonlar o’ziga joy tanlashda yoritilish darjasini ham hisobga oladi. Kecha-kunduz davomidagi faollik uchun ma’lum darajadagi yorug’lik talab etiladi. Hayvonlar kunduzgi, tungi, g’ira-shirada faol hayot kechiruvchilar ekologik guruhlariga ajraladi. Ularning faolligi mavsumga, iqlim sharoitlari va yorug’lik jadalligiga qarab o’zgarishi mumkin. Masalan, cho’l va chala cho’l mintaqalarida yashovchi yumronqoziqlar ertalab va kechki paytlarda aktiv faoliyatda bo’ladi, kunduzgi paytda uyalarida yashirinib yotadi. Sharoitga bunday moslanish ushbu mintaqalarda yashayotgan hasharotlar, sudralib yuruvchilar va sut emizuvchilarga ham xos. Yorug’likning kunlik va mavsumiy o’zgarishlari hayvonlarning urchishiga, migratsiya va boshqa biologik maromlariga o’z ta’sirini o’tkazadi. Ba’zi hasharotlar kun qisqarishi natijasida ko’payish jarayonini to’xtatadi, kun uzayishi bilan esa ko’payish qayta tiklanadi.