Oʻzbekiston respublikasi

7-Amaliy mashg`ulot.
Mavzu: Abiotik omillar va ularga hayvonlarning moslanish xususiyatlari.

Populyasiyalardagi, demak, tur ichidagi individlarning o‘zaro munosabati xilma-xil, murakkab va ziddiyatli bo‘ladi. Pirovard natijada ular populyasiya va turning saqlanib kolishiga xizmat kiladi. Butun populyasiya uchun foydali bo‘lgan turga xos moslanishlar ayrim individlar uchun zararli va ularning nobud bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, baliqchi qushlar bolalari juda ko‘payib ketganida ularning bir qismini yo‘qotadi, ya’ni yeb qo‘yadi yoki boshiga urib, yegan ozig‘ini qaytarib chiqarishga majbur etadi, shunda chiqarib tashlangan oziqni tezda voyaga yetgan qushlar yeb ketadi.

Ba’zan chittaklar 1-2 ta bolasini uyasidagi to‘shamaga bosib o‘ldiradi. Bir populyasiya individlari bir-biri bilan bevosita to‘qnash kelmasligiga yordam beradigan bir qancha moslanishlar bor. Masalan, qo‘ng‘ir ayiq daraxtlarni tirnab o‘ziga oziq topadigan joy chegarasini belgilaydi. Bo‘ri o‘zi oziqlanadigan maydonni siydigi bilan belgilaydi. Chittak, qizilto‘shning erkaklari sayrab, o‘zi oziqlanadigan joynn ma’lum qilib turadi. Hayvonlar boshqalar joyining chegarasini buzishdan ehtiyot bo‘ladi.
Bir turdagi hayvonlar populyasiyasida o‘zaro yordam va hamkorlik mavjudligini kuzatish mumkin: naslni birgalashib boqish, tarbiyalash va asrash shular jumlasidandir (masalan, asalari oilalarida, yilqilar podasida). Shunday kilib, tur ichidagi kurash tur individlari serpushtligining kamayishi va bir qismining nobud bo‘lishi bilan birga davom etib boradi. Biroq, bu - umuman olganda, turning yashash muxitiga, shu kurashni keltirib chiqaradigan faktorlarga ko‘proq moslanish tomonga qarab avlodlar davomida takomillashib borishiga yordam beradi.
Moslashganlikning xilma-xilligi. Hayvonlarning tashqi va ichki tuzilishi, instinktlari, xatti-harakati xayot sharoitiga moslashib borishi bilan xarakterlanadi. Bir muhitning o‘zida har xil hayvonlar turlicha moslashgan bo‘ladi. Krot oyoqlari bilan yerni kovlaydi, ko‘rsichqon esa boshi va kuchli kurak tishlari bilan yer tagidan yo‘l ochadi. Tyulen kurak oyoqlari, delfin esa dum suzgich kanotlari yordamida suzadi. Har xil moslamalari borligi uchun o‘simliklar chetdan ham changlanadi. Hujayra shirasida konsentrlangan qand eritmasi borligi tufayli qarg‘atuyoq bilan ko‘k pereleskaning bahorgi nozik nihollari noldan past temperaturaga ham chidaydi. Daraxt va butalarning past bo‘yli va mayda bargli bo‘lishi, ildizlarining yuza joylashishi, bahor bilan yozda o‘simliklarning juda tez rivojlanishi, bularning hammasida tundrada hayot kechirishga moslashishning ta’siri bor. Ko‘payish intensivligining har xil bo‘lishi tur, uning populyasiyalari sakllanishiga xizmat qiladigan muhim moslanishdir.
Nasli ko‘plab nobud bo‘ladigan turlar (parazit chuvalchanglar, baliqlarning ko‘p turlari) eng ko‘p sonli nasl bersa, nasl uchun qayg‘urish instinkti rivojlangan turlar kam sonli nasl beradigan bo‘ladi. Kolyushka degan mayda baliq erkagi quradigan uyasiga atigi 120-150 dona uvildiriq tashlaydi, urug‘langan uvildiriq va undan chiqqan chavaq baliqlarni erkagi qo‘riqlaydi. Treska degan baliq esa 4 mln ga yakin uvildiriq tashlaydi, lekin naslini qo‘riqlamaydi.