O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`lim Vaziriligi Ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat pedagogika instituti

q0 zaryad turgan nuqtadagi elektr maydonining kuchlanganligi deyiladi.

Elektr maydonining kuchlanganligi maydonning kuch xarakteristikasi bo'lib, u maydonning mazkur nuqtasiga kiritilgan birlik musbat q0 zaryadga ta’sir qiluvchi kuchni ifodalaydi. Agar elektr maydonini nuqtaviy q zaryad xosil qilayotgan bo’lsa, undan

masofada joylashgan nuktadagi maydonning

kuchlanganligi kuyidagicha buladi:

Kuchlanganlik birligi (1.11) formulaga asosan [E] = 1 N/Kl buladi

va undan “sinash” zaryadi q0 ga taosir etadigan kuch

=q0

topiladi.

Elekrostatik maydonni maydonning turli nuqtalaridagi kuchlanganlik vektori

yordamida tasvirlash juda noqulay. Bunda kuchlanganlik vektorlari bir-birlariga ustma-ust tushib juda murakkab, chalkash manzara xosil kiladi.

M.Faradey tomonidan elektrostatik maydonni kuch chiziqlari yordamida tasvirlash taklif qilingan. Kuchlanganlik chiziqlari (kuch chiziqlari) shunday chiziqlarki, uning biron nuktasiga utkazilgan urinma maydonning shu nuqtasidagi kuchlanganlik vektorining yunalishiga mos tushadi (rasm 1.2). Kuchlanganlikning qiymati esa shu nuqtaga kuch chiziqlariga perpendikulyar qilib joylashtirilgan birlik yuzadan o’tayotgan kuch chiziqlarining soniga teng. Kuchlanganlik chiziqlari bir-birlari bilan kesishmaydi, chunki

3. Elektrostatik maydonning superpozitsiya printsipi

3. ELEKTROSTATIK MAYDONNING SUPERPOZITSIYA PRINTSIPI. ELEKTR DIPOLNING MAYDON KUCHLANGANLIGI

Faraz qilaylik, q1, q2, . .., qn zaryadlar sistemasi elektr maydonini xosil qilsin.

ni qanday aniqlash mumkinligini quraylik.

Tajribalar kursatadiki, kuchlarning mustaqillik printsipi Kulon kuchi uchun ham o’rinli bo’ladi. Demak, musbat “sinash” zaryadiga sistemani tashkil qilgan barcha zaryadlar tomonidan ta’sir etuvchi kuch

=

i

Bo’ladi. (1.11) formulaga asosan

i = q0

i.

Shuning uchun

=

i

kelib chiqadi.

Mazkur ifoda elektrostatik maydonlar uchun superpozitsiya printsipini

ifodalaydi.

Superpozitsiya printsipiga asosan ixtiyoriy quzgalmas zaryadlar

ning maydonini hisoblash mumkin. Agar maydon nuqtaviy bo’lmasa, uni doimo nuqtaviy zaryadlar to’plamiga keltirish mumkin. Bu printsip asosida elektr dipolning maydonini hisoblaylik.

Elektr dipoli deb, miqdori teng, lekin qarama-qarshi ishorali, bir-biridan  masofa

da joylashgan +q va -q zaryadlar to’plamidan iborat sistemaga aytiladi(1.3-rasm).

-dipolning elektr momenti,  - ni dipolning elkasi deyiladi. Zaryadlarni tutashtiruvchi chiziqni dipol o’qi deyiladi.

Dipolning A va V nuktalarda hosil qilgan maydonlarini superpozitsiya printsipiga asosan hisoblaymiz. Buning uchun zaryadlar orasidagi masofa  dipolning kuchlanganligi aniqlanadigan nuqtagacha bo’lgan masofaga nisbatan juda kichik deb olamiz, ya’ni <

DIPOL UKI YUNALISHIDA JOYLASHGAN V NUQTADAGI ELEKTR MAYDON KUCHLANGANLIGINI HISOBLASH

V nuqtadagi natijali elektr maydoni kuchlanganligi ikkala zaryad hosil qilgan maydon kuchlanganliklarining algebraik yigindisiga teng

=

++

_

+q zaryadning maydon uchun

E+=

- q zaryadning maydoni uchun

Bularni (1.16) ga quysak

buladi,

<Bo’ladi. Demak, V nuqtadagi natijaviy maydon (1.17) ko’rinishda hisoblanadi.

B). DIPOL UQIGA TIK BO’LGAN A NUQTADAGI MAYDON KUCHLANGANLIGINI HISOBLASH

Buning uchun 1.3 - rasmdagi uchburchaklarni o’xshashligidan foydalanib,

munosabatni yozamiz.

Agar r>> ekanligini xisobga olsak,

hosil bo’ladi. Bu ifoda A nuqtadagi elektr dipoli hosil qilgan natijaviy maydon

kuchlanganligidir. (1.18) bilan (1.17) ni solishtirsak

EV = 2 EA (1.19) ekanligini kuramiz.

Dipol o’qiga nisbatan ixtiyoriy nuqtadagi maydon kuchlanganligi esa

E =

formula bilan topiladi.(1.20) formuladagi  burchak dipol

O’qi bilan maydoni aniqlanayotgan nuqtaga o’tkazilgan chiziq orasidagi burchak.

MUSTAXKAMLASH UCHUN SAVOLLAR:

1. Zaryad saqlanish qonuni deb nimaga aytiladi?

2. Kulon qonunini ta’riflang.

3. Qanday shartlar bajarilganda ikkita zaryadlangan jismlarning o'zaro ta’sir kuchini Kulon qonuni bilan topish mumkin?

4. Elektr maydonini belgilovchi asosiy kattaliklarini ayting.

5. Amalda elektr maydoni mavjudligini qanday bilish mumkin?

6. Elektr dipoli deb nimaga aytiladi.

ADABİYOTLAR:

1. G.Abdullaev. Fizika. 1989 y, 7 bob.

2. A.A.Detlaf, B.M.Yavorskiy. Kurs fiziki. 1989 g, 13 bob.

3. O.Axmadjonov. Fizika kursi. 2 k. 1988 y. 1-3.

4. T.İ.Trofimova. Kurs fiziki. 1985 g. 77-80.

5. A.S.Safarov. Umumiy fizika kursi. Elektromagnetizm va tulkinlar. 1992 y. 1 bob. 1.1-1.4.

6. L.A. Gribov, N.İ. Prokofgeva. Osnovk fiziki. M. 1998. 7.1,7.2