O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Download 5.04 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Adabiyotlar
- TEMPERAMENT. Reja.
- Mustashkamlash uchun savollar
- ХARAKTER. REJA
Mustashkamlash uchun savollar 1. Iroda nima? 2. irodaviy sifatlar deganda nimani tushunasiz 3. Dadillik nima? 4. Inson irodaviy faoliyatining yuksak darajasi? Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y. 116 TEMPERAMENT. Reja. 1. Oliy nerv faoliyati tiplari xakida tushncha. 2. Temprementning klassik nazariyasi. 3. Temperamentning tadqiq qilish metodlari. Tayanch siz va iboralar Temperament, tip, temperament turlari, inson xarakteri Odamning psixik xayoti xudi suv okimiga uxshaydi. Tashki olam xakidagi taassurotlar, utmish esdaliklari kelajak xakidagi xayollar, istak va tilaqlar, fikr shamda xissiyotlar tuxtovsiz ravishda bir- birini almashtirib turadi. Ruxiy xayot okimining anna shunday utib turishi turli odamlarda turlicha biladi. Bir xil odamlar tevarak atrofimizdagi xayot faktlari va xodisalariga shoshmasdan, qiyinchilik bilan javob beradilar. Ular sust va befarq biladilar temperamentning xususiyati psixikaning individual xususiyatlaridan bilib, inson psixik faoliyatining itishini, ya`ni uning dinamikasini belgilab beradi. Birok psixik faoliyat dinamikasini faqat temperamentiga bo\liq emas. Psixik faoliyat dinamikasi, shuning bilan birga, motivlarga va psixik xolatlarga xam bo\liqdir. Masalan, shar kanday odam, uning tempermentdan kat`i nazar, iz ishiga kizikadigan bilsa, chakkonrok, tezrok ishlaydi, iz ishiga kizikmasa, sekinrok, sustrok ishlaydi. Shar kanday odamning yakin kishilaridan birining ulimi uning ruxiy va jismoniy kuchlarini bushatib yuboradi. Temperamentga talukli individual dinamik xususiyatlardan farq qilish uchun kushimcha belgilarni bilish zarurdir. Bu kushimcha belgilar quyidagilardir. 1. Temperamentning ayni bir xil xususiyatlari, motiv va psixik xolatlardan farq kila ularok, xudi bir odamning izida faoliyatning shar xil turlarida va shar turli maqsadlarida, masalan, mexnatda, uyinda sportda, turli darslarda vash u kabilarda namoyon biladi. 2. Temperament xususiyatlari odam xayotining butun davomida yoki bir qismida barqaror va izgarmasdir. 3. Mazkur odamdagi temperamentning turli xususiyatlari bir-biri bilan tasodifiy birlashgan bilmay, balki bir-biri bilan qonuniy boglangan bilib, xususiyatlar temperament tiplarini sharakterlovchi ma`lum strukturani xosil qiladi. Shunday qilib, temperamentning xususiyatlari deganda, bir inson psixikasini belgilovchi psixikaning barqaror individual xususiyatlarini tushunamiz. Bu xususiyatlar turli mazmundagi faoliyatlarda, motivlarda va maqsadlarda nisbatan izgarmaydi shamda temperament tipini sharakterlovchi strukturani xosil qiladi. I.P.Pavlov xayvonlarning oliy nerv faoliyatlarini urganib, itlarning shartli reflekslarining xosil bilishi va davom etishi sharakteri jixatidan xam odamlardan farq qilishi bilan birga, temperament jixatidan 117 xam farq qilishini ochgan: I.P.Pavlov temperment xam shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlarida bilgani kabi sabablar bilan bo\liqdir, degan xulosaga kelgan. I.P.Pavlov ta`limoti buyicha, shartli reflekslar xosil bilishining indiviual xususiyatlarining sababi nerv sistemasining xususiyatlaridandir. I.P.Pavlov ana shunday asosiy xususiyatlaridan uchtasini ajratgan edi. a) kizgolish jarayoni va tormozlanish jarayonining kuchi; b) kizgolish kuchi bilan tormozlanish kuchi urtasidagi muozanatlik darajasi yoki, boshqacha qilib aytganda, nerv sistemasining muozanatlashganligi; v) kizgalishning tormozlanish bilan almashinish tezligi va, aksincha, yoki boshqacha qilib aytganda, nerv jarayonlarining sharakatchanligi. I.P.Pavlovning aniqlab kursatishicha, shar bir xayvoning temperamenti ana shu xususiyatlarning kandaydir aloxida bittasiga bo\liq bilmay, balki ularning kushilib kelishiga bo\liqdir. Ayni bir vaktning izida xam shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari va temperament bo\liq bilgan nerv sistemasi xususiyatlarining ana shunday kushilib kelishini I.P.Pavlov nerv sistemasining tipii deb atagan. I.P.pavlov nerv sitemasini turtta asosiy tipga: 1)Kuchli, muozanatli, epchil; 2) Kuchli muozanatsiz, epchil; 3)Kuchli, muozanatli, sust; 4) Kuchsiz tipga ajaratadi. B.M. Teplov va uning sheriklari I.P.Pavlov tadqiqotlarini davom ettirdilar. Ular odam nerv jarayonlarining xususiyatlarini urgandilar. Bunda ular juda nozik nerv –fiziologik jarayonlarga nisbatan intsrumental kayd qilish faktlarni matematik tsatitsika buyicha xisoblash metodini kulladilar. Ularning aniqlashlariga qaraganda, odamdagi shartli reflekslarning ayrim individual xususiyatlari izaro bo\liqdir. Shar bir mann shunday izaro boglangan individual xususiyatlar sistemasi bita umumiy sababga, aniqrogi nerv ssitemasining ma`lum xususiyatiga bo\liqdir. Masalan. quyidagi izaro boglangan xususiyatlar; shartli kizgovchini mutsaxkamlash davom ettirilishiga karmay shartli reflekslarning uchib qolish darajasi; kuchli va kuchsiz kizgovchilarga nisbatan shartli reaktsiyaning katta kichikligi urtasidagi farqlar; begona kizgovchining asosiy kizgovchi sezgirligiga ijobiy yoki salbiy ta`sir darajasi va juda kup shunga uxshashlar kizgolish jarayoninng muvozanatlashishiga bo\liq bilgan shartli reflektor faoliyat individual xususiyatlarining izaro boglangan guruxlari xudi shunday yil bilan aniqlangan. Ijobiy va tormozlovchi shartli reflekslar xosil bilishining tezligini sharakterlovchi individual xususiyatlar guruxi xam aniqlangan. Ularning asosidagi nerv sitemasining taxminiy xususiyati nerv sitemasining dinamikligi deb atalgan. Tadqiqotyailar shartli reflektor faoliyatining bir kator izaro boglangan individual xususiyatlarini kizgalish jarayonining paydo bilish va tuxtash tezligi natijasi deb talqin kilganlar. Bu xususiyatni labillik, ya`ni beqarorlik xususiyati deb atadilar. 118 Nerv sitemasining Yana boshka xususiyatlari borligi xakida taxminiy fikrlar aytilgan. Shunday qilib, I.P.Pavlov tamonidan aniqlangan nerv sitemasi xususiyatlarining inventari yangi tadqiqotlar natijasida anchagina kengaytirildi. Mana shub archa xususiyatlarning fizik shamda ximik tabiati xozirgi vaktda noma`lum. Shuning uchun nerv sitemasining xususiyati deb ataluvchi narsa faqat shartli reflektor faoliyat izaro boglangan individual xususiyatlar guruxida bo\liq bilgan umumiy sabablarni talqin qilishni kursatadi. Masalan, agar fiziologik tekshirilishlarda odamda shartli refleks mutsaxkamlangan bilishiga karamay, tez sunib kolsa, agar tashki kizgovchi shartli refleksning kuchli tormozlanishi paydo kilsa, agar odam kuchsiz kizgovchilarga, xudi kuchli kizgovchilar singari, kuchli reaktsiya kursata bersa, ya`ni agar u kuchsiz kizgolish jarayoniga bo\liq bilgan xususiyatlarni aniqlasa, odamda kuchli emotsional kizgalish diqqatning chalgishi vash u kabilar namoyon biladi. Izini tita bilmaslik nerv jarayonlarining kuchiga va ularning muvozanatiga bo\liq. Lekin nerv jarayonlarning muvozanatligi nerv jarayonlari kchining shar xil mikdoriy munosabatlarida paydo bilishi mumkin. Agar kuchli kizgolish unchalik kuchli bilmagan tormozlanishdan utsunlik kilsa va, shuning bilan bir vaktda, agar kuchsiz kizgolish yanada kuchsizrok tormozlanishdan utsunlik kilsa, odam muvozanatsiz biladi. Ana shunga muofik ravishda shar ikki xolatda xam, izini tita bilmaslik mutlaqo shar turli sharakterga ega biladi. Birinchi xolatda tajanglik, jazavalik kabi muvozantasizlik bilan tuknash kelamiz. Temperamentning umumiy sharakteriskasigina emas, uning shar bir xususiyati xam oqibat natijasida nerv sitemasining tipiga bo\liqdir. Temperamentining fiziologik asosini nerv sitemasining umumiy tiplari tashkil qiladi. Keyinchalik nerv sitemasi xususiyatlarining I.P.Pavlov zamonasida xali ma`lum bilmagan anchagina kenrok yangi tipik birikmalari topiladi deb taxmin qilishga asos bor. I.P.Pavlov umumiy tipnit genotip, ya`ni irsiyat yili bilan ortirilgan tip deb atagan. Nerv sitemasi umumiy tipining irsiyatga bo\liqligi xozirgi vaktda juda kup faktlar bilan asoslangan. It, tovuk, kuyon va kalamushlar utsida itkazilgan kator tadqiqotlarda xayvonlarning ota-onalari bilan avlodlari nerv sitemaschining kuchi urtasida tatsitsik jixatdan etarli asoslangan bo\lanishlar borligi aniqlangan. Bundan tashkari , chatishtirish yili bilan xayvonlarda juda siyrak uchraydigan xususiyatga ega bilgan itlar turi yuzaga keltirilgan garchi bu tajribalarda bita xususiyatninng irsiyat yili bilan itishi (ularning birikmasi, ya`ni tipi emas) kursatilgan bilsa xam, lekin irsiyat yili bilan itadigan xususiyat, masalan , kuchi yoki asosiy xususiyat (masalan, epchillik) bilan maxkam boglangan biladi. Temperamentning pay do bilishida organizmning umumiy tuzilishi emas, balki nerv sitemasining umumiy tipii asosiy rolni uynaydi. Agar birorta tobe izgaruvchi bir necha mutsakil izgaruvchi bir necha tobe izgaruvchiga bo\liq bilsa, bunday turdagi tobelik kup tamonli tobelik deb ataladi. Psixologiyada temperamentining tashki kirinishga karab uning ayrim xususiyatlarini aniq ulchash urganilgandan keyin temperament tiplari xakida tasavvur juda sodda ekanligi aniqlandi. Temperament 119 xususiyatlari urtasida uxshashlik darajasi ulchash birligiga bo\liqdir.. dunyoda barcha temperament xususiyatlari batamom bir xil bilgan ikkita odam topilmasa kerak. Biz temperamentning ayrim xususiyatlarini uning kandaydir tashki ifodasiga karab ulchashimiz mumkin. Masalan odamning impulsivlik (tezlik shiddatlik) darajasini ikkita oddiy sharakatdan bittasini ta`minlaydigan sharakatga nisbatan qancha vakt maboynida tanlashiga karab ulchash mumkin. Agar mana shu tarzda temperamentning bir necha xususiyatlari ulchansa, u xolda temperamentning bita xususiyati qancha kup mikdorda ifodalansa, temperamentning boshk axususiyatining shuncha kup yoki aksincha, shuncha oz mikdorda ifodalanishi ma`lum biladi. Temperament tiplarini psixik xususiyatlar urtasidagi qonuniy munosabatlar sifatida ana shunday tushunish eramizdan oldingi 6 asrlarda birinchi marta grek vrachi Gippokrat tamonidan kiritilgan temperament xakidagi dastlabki tushunchaning ma`nosiga yakin keladi. Gipokrat bu tushnchani krasis sizi bilan ifodalagan, bu lotincha temperamentum siziga mos bilib, nisbat, munosabat degan ma`noni anglatadi. Nerv sistemasining umumiy tiplari bilan fiziologik jixxatidan boglangan temperament tiplarini I.P.Pavlovdan sung gipokrat tiplari deb atash odat tusiga kirgan. Ana shundan sung bu tiplarni Gippokrat tamonidan kiritilgan tegishli termenlar bilan bilan-sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik deb atay boshlangan. Birok yangi psixologik malumotlar munosabati bilan bu tushunchalar yangicha mazmunga ega biladi. Xozir biz gipokrat deb atagan tiplar bilishi mumkin bilgan tipldarning ayrimlaridir, xolos. Bu tiplar kulga kiritilgan psixo-fiziologik ma`lumotlarga kup jixatdan mos keladi. Bundan tashkari, yangi faktlar gipokrat tiplarining psixologik sharakteriskasini qayta kurib chiqishni talab qiladi. Bu sharakteriska Gippokrat tiplarining avvalgi sharakteriskasidan kup jixatdan farq qiladi. Temperament tiplarining kelib chiqishida, shar xolda , irsiyat asosiy rolni uynasa kerak. Agar irsiy fiziologik xususiyatlari bir xil bilgan bir xil tuxumdan paydo bilgan (gomozigot) egizaqlarning temperament xususiyatlarini irsiy fiziologik xususiyatlari unchalik bir xil bilmagan ikkita tuxumdan paydo bilgan (geterozigoti) egizaqlarning temperament xususiyatlari bilan solishtirsak, bu narsa juda yaqqol tasdiklanadi. Geterozigot egizaqlarga qaraganda gomozigot egizaqlar temperamentlari xususiyatlarining uxshashlik darajasi shunchalik ortiqki , temperamentning irsiyat yili bilan berilish imkoniyatini 85 %ga tengdir. Turli oilalar tarbiyasiga olingan gomozigot egizaqlar temperamentlari takkoslab kurilganda xam xudi shuning izi tasdiklanadi. Temperamentning kolgan zxususiyatlarining xayot sharoit va tarbiyaga bo\liq ravishda izgarishi umuman temperamenttipining irsiyat yili bilan chiqib kelishiga karshilik kilmaydi. Ma`lum temperament tipining asosiy xususiyatlari birdaniga xammasi namoyon bilmaydi, balki yoshga karb sekin-atsa nerv sistemasining voyaga etishi bilan bo\liq xolda namoyon biladi. Bu jarayonni biz temperamentning voyaga etishi deb ataymiz. 120 Temperament tiplarining sharakteriskasiga baxo beradigan bilsak, unda biz ularning shar birida yaxshi va yomon xususiyatlar borligini kiramiz. Masalan sangvinik izining emotsionalligi va ishchanligi bilan ajralib turadi, lekin uning mayllari, shuning bilan birga, diqqatning tuplanishi beqarordir. Melonxolik tez tolikadi va iziga ishonmaydi, tashvishsiz, lekin u nozik sezuvchi, extiyotkor va xushyor odamdir. Shunday qilib yaxshi va yomon temperament bilmaydi. Xozirgi zamon texnikasida melonxolik uchun kiruvchi samolyot uchuvchisi bilish nixoyatda kiyin yoki bunday kishilarga tusatdan paydo biladigan avariya xavfi iz vaktida reaktsiya qilishi lozim bilgan murakkab energosistemalarda ishlash ogirlik qiladi. Odamning psixik xususiyatlariga nisbatan faoliyatni shunda yyil bilan tanlashni professional tanlash deb ataladi. Melonxolik iquvchini xatti- sharakatlari uchun keskin koyish uning ruxini tushurib yuboradi, iziga ishonmasligini Yana ortirib yuboradi va iz kuchiga shubxa bilan karay boshlaydi. Agar melonxolik iquvchiga nisbatan kattik talabchanlik qilish yoki keskin munosabatda bilish odat tusiga kirib kolsa, iquvchi ezilib, kurkib usadi. Aksincha, ragbatlantirish va maktash unga xos bilgan iziga ishonmaslikni engishga yordam beradi. Sangvinik boshidan kechirgan kungilsiz xodisalarni tez esidan chikarib yuborishi va iz kuchi shamda qobiliyatlariga ortiqcha baxo berishga moyildir, salbiy baxoga nisbatan kattiklik va talabchanlik unga ijobiy ta`sir kursatishi mumkin. Temperament xususiyatini e`tiborga olgan xolda xudi shunday individual munosabatda bilish mexnatni tashkil qilishda, sportchilarning mashklarida va faolyatining boshka turlarida xam bilishi mumkin va zururdir. Temperament xususiyatlarining faoliyat talablariga moslashuvining uchunchi yili xam bor bilib, bu temperamentning salbiy tarzda namoyon bilishini motivlar bilan engishdan iboratdir. Yuqorida aytib utilgandek, faoliyatning dinamik xususiyatlari faqat temperamentga emas, balki motivlarga xam bo\liqdir. Shuning uchun mazkur odamdagi eng faol motivlardan foydalanib,biz unda temperamentiga xos bilgan xususiyatlarga qarama-qarshi xatti-sharakat dinamikasining xususiyatlarini yuzaga keltiramiz. Masalan iquvchilarda yuksakaktivlikni uygotadigan juda kizikarli darsda xoleriklarning vazminlik darajasi xudi sangviniklarnikidek biladi. Mustashkamlash uchun savollar 1. Temperament nima? 2. Temperament tiplari qaysilar? 3. Iz temperament tipingizni bilazizmi? Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. 121 • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y. ХARAKTER. REJA 1. Хharakter xakida umumiy tushncha. 2. Хharakter xislatlari. 3. Xulk atvor va sharakterning shakllanishi. Tayanch siz va iboralar Хharakter, xulq atvor, jaxl, nerv sistemasi, psixik shususiyat, kollektiv Хar bir odam shar kanday boshka odamdan izining individual psixologik xususiyati bilan ajralib turadi. Mana shu shu ma`noda, oddiy tilda mazkur odamga xos bilgan sharakter xususiyatlari xakida gapiriladi. Sharakter sizi grekchadan aynan tarjima kilinganda, bosilgan tamga degan ma`noni anglatadi. Lekin psixologiyada «sharakter» sizi birmuncha tor bilib, ma`lum ma`noga egadir. Psixologiyada sharakter deganda mazkur shaxs uchun tipik xisoblangan faoliyat usullarida namoyon biladigan, tipik sharoitlarida kurinadigan va bu sharoitlarga shaxsning munosabati bilan belgilanadigan individual psixik xususiyatlar yi\indisi tushuniladi. Shaxs munosabatlari sharakter xislatlarining individual iziga xos xususiyatini ikki xil tarzda aniqlaydi. Bir tamondan , sharakterning mazkur xususiyati namyon biladigan shar bir tipik vaziyat emotsional kechinmalarning individual iziga xos xusisiyati shaxs munosabatiga bo\liq. Boshka tamondan olganda, shar bir tipik vaziyatdagi sharakat sifatlari va individual iziga xos usullari shaxs munosabatlariga bo\liqdir. Odam sharakatlarining sifati va usullari faqat shaxs munosabtalrigagina bo\liq bilmay, balki iroda, xissiyot, diqqat, aql xususiyatlariga xam, ya`ni psixik jarayonlarning individual xususiyatlariga xam bo\liqdir. Masalan mexnatda namoyon biladigan trishkoklik va puxtalik faqat mexnatga ijobiy munosabatda bilishga emas, balki diqqatning tuplanishiga, sharakatlarning aniqligi va chakkonligiga, irodaviy zur berishga va shu kabilarga bo\liqdir. Sharakter xislatlari odamni ma`lum tarzda sharakat qilishga , ba`zan esa sharoitga qarama-qarshi sharakat qilishga undar ekanlar, ular xayotning kiyin dakikalarida xammadan kira yaxshirok namoyon biladilar. Sharakter xususiyatlarining aktivligi , sharakatga undovchi kuch sifatida, iroda kuchiga muxim jixatdan ta`sir qiladi. Sharakter xususiyatlari qancha aktiv bilsa, bu xususiyatlar ta`siri bilan yuzaga keladigan iroda kuchlarini xam odam shunchalik kup namoyon qiladi. Aktiv sharakter xislatlarisiz kuchli irodaning bilishi mumkin emas. 122 Sharakter xususiyatlarining asosi kichish mexanizmi odada ma`lum jixatdan xayvonlardagi kichish mexanizmidan keskin farq qiladi. Kichish mexanizmining xosil bilishda ikkinchi signal sistemasi, ya`ni inson xatti-sharakatlariga ijtimoiy baxo beri shva boshka tasurotlar tarzida nutq kizgovchilari sistemasi shamda bu tasurotlarga odam javob beradigan nutq reaktsiyalari nixoyatda katta rol uynaydi. Sharakterning namoyon bilishi bilan nerv sistemasi umumiy tipining namoyon bilishini solishtiraigan bilsak, sharakter xususiyatlarining paydo bilishida boshqacha fiziologik sharoit borligini kiramiz. Psixologlarning kator tadqiqotlarida odamlarning sharakat usullari nerv sitemasi umumiy tipining zid xususiyatlari bilan aynan bir tipik vaziyatda va sharoitga bir xil ijobiy munosabatda bilish bilan solishtirib kurilgan bu erda shun narsa aniqlanganki, nerv sitemasi umumiy tipining zid xususiyatlariga psixologik jixatdan zid bilgan sharakat usullari mos keladi. Chunonchi, sust nerv sistemasiga ega bilgan iquvchilar, yuqorida kursatib utilgandek, sinfdagi urtoklariga va sinf kollektiviga ijobiy munosabatda bilish bilan birga yaxshi tanigan urtoklarining tor doirasi bilan aloqa qilishga moyil biladilar ular iz tashabbuslari bilan izlari xakida kamdan-kam biror narsa aytadilar, ular juda qiyinchilik bilan yangi tanish ortiradilar, ammo ular eski urtoklari bilan izok vaktga ajralayotgan bilsalar, ular bilan munosabatlarini izishlari kiyin biladi. Aksincha sharakatchan nerv jarayonlariga ega bilgan iquvchilar odamlar bilan biladigan munosabatlarida qarama-qarshi xususiyatlarni namoyon qiladilar. Odamlar bilan biladigan munosabatlardagi bu individual xususiyatlar sharakter xususiyatlari xisoblanadi. Nerv sistemasining umumiy tipii ayni bir vaktning izida temperamentining fiziologik asosi xam xisoblanar ekan, bunday xolda temperament bilan sharakter urtasidagi mutsaxkam aloqa kelib chiqadi. Temperament tipii sharakterning individual iziga xos xususiyatlarining paydo bilishidagi muxim psixologik sharoitlardan biridir. Sharakterning ayrim xususiyatlari bir-biriga bo\liq , bir-biriga tobe yaxlit organizmni xosil qiladi. Mana shunday yaxlit organizm sharakter strukturasi deb ataladi. Shuning uchun biz sharakterning bir yoki bir necha xususiyatlarini bilar ekanmiz, sharakterning bizga noma`lum bilgan boshka xislatlarini xam aytib Bera olamiz. Masalan odamning taabbur va shuxratparatsligini bilsa, uning odamlarga nisbatan kora kungilli ekanligi xakida taxmin kila olamiz. Agar odam kamtarin bilsa, uni kungilchan deb taxmin kila olamiz. Psixik xususiyatlarning izaro boglangan sistemasini simptomokomplekslar yoki faktorlar deb atadilar. Bu simptomokomplekslarni analiz qilish orkali sharakter strukturasining nima bilan belgilanishini aniqlab olamiz. Masalan, shaxslararo munosabatlarda namoyon biladigan sharakter xususiyatlarining bir-biriga karma-karshi sistemasini ajratilishi mumkin (shartli ravishda buni «shaxs- atrofidagi odamlar» sistemasi deb ataymiz). 123 Agar nixoyatda zid qarama-qarshi simptomokomplekslar nazarda tutilsa, unda ayrim odamlarda bu sistema iziga ishonish, izidan magrurlanish, izbilarmonlik, maktonchoklik, urishkoklik, uch olishlik, kekkayish, pismiklik, jamoatchilik tamonidan makullangan narsalarni sezmaslik, kupchilik tamonidan kabil bkilingan xatti-sharakat koidalarini pisand kilmasliklarning kushilshida namoyon biladi. Bunday odamlar izlariga ishonmaydilar, kamtarinligi, kungilchanligi, iltifotligi, sabrliligi, shar narsa yuzasidan izini ayblashga moyilligi, yumshokligi, uyatchanligi, dilkashligi, ti\riligi bilan ajralib turadilar. Xudi shuningdek, bilarga karma-karshi xususiyatlar guruxi-dilkashlik, samimiylik, kupchilik tamonidan kabil kilingan xatti-sharkat koidalariga buysunish odamlarga nisbatan qarama-qarshi munosabatni ifodalaydi. Shaxsning turli munosabatlari bilan belgilangan sharakter xususiyatlarining turtta sistemasi farqlanadi. 1. Kolektivga va ayrim odamlarga bilgan munosabatlarni ifodalovchi xususiyatlar, (yaxshilik, mexribonlik, talabchanlik, takabburlik vash u kabilar). 2. Mexnatga bilgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar (Mexnatsevarlik, yalkovlik, vijdonlik, mexnatga ma`suliyat yoki ma`suliyatsizlik bilan munosabatda bilish vash u kabilar. 3. Narsalarga bilgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar ( ozodalik yoki ifloslik, narsalar bilan ayab yoki ayamasdan munosabatda bilish vash u kabilar). 4. Odamning iz-iziga bilgan munosabatlarini ifodalovchi xususiyatlar (izzat-nafslilik, magrurlik, shuxratparatslik, magrurlik, izini katta olish, dimogdorlik, kamtarinlik vash u kabilar). Sharakterning mana shu muxim gurux xususiyatlaridan tashkari, kamrok axamiyatga ega bilgan boshka juda kup xususiyatlari xam bor. Shaxsning birgina munosabatiga emas, balki bir necha turli munosabatlariga bo\liq bilgan sharakter xususiyatlari xam bir-biri bilan izaro bo\liqdir. Masalan, ayrim odamlarda iziga ishonish, izibilarmonlik, iziga bino kuyish, maktanchoklik, boshka odamlarda bilsa, aksincha, iziga ishonmaslik, shar narsadan izini ayblashga moyilllik, kurkoklik xususiyatlarini kiramiz. Demak, shaxs va tevarak atrofdagi odamlar deb nom olgan xususiyatlar sistemasi odamlarga va kollektivga shamda kishining iz-iziga bilgan munosabatlariga bo\liq xususiyatlarni birlashtiradi. Buni shuning bilan tushuntirish mumkinki, vokelikning turli tamonlariga bilgan odaning munosabatlari inson shaxsida xam shar biri iz-izicha, bir-biriga boglanmagan xolda mavjud emas, shar turli munosabatlar xam izaro boglanadi va xatto iz-iziga bilgan munosabatlar xam kup jixatdan odamlarga va kolektivga bilgan munosabatlar bilan bo\liqdir. Kollektiv oldida iz mexnat burchini anglash, masalan, mexnatga xalollik, jamiyat foydalanadigan narsalarga nisbatan extiyotkorlik bilan munosabatda bilish xam mexnat klletiviga bilgan yakinlikka bo\liqdir. Shaxs munosabatlarining izaro bo\liqligi xam shaxs sharakteri strukturasining ayrim xususiyatlariga bo\liqdir. 124 Birinchidan, ana shu izaro bo\liqlik tufayli shaxsning faqatgina kandaydir bir yolgiz munosabatiga bo\liq bilgan sharakter xususiyati topilmasa kerak. Ti\rirogi, biz shaxsning ma`lum munosabatlariga bo\liq bilgan ayrim xususiyatlar guruxi xakida gapirishimiz lozim. Ikkinchidan shaxs munosabatlarining izaro aloqasi tufayli aynan bir xil munosabtiga bo\liq bilmay, balki kup yoki oz darajada turli munosabatlarga bo\liq bilgan sharakterning xamma xususiyatlari izaro bo\liqdirlar. Odamning sharakteri nisbatan bir butun, yaxlitdir.. Uchunchidan , shaxs munosabatlarining izaro aloqasida markaziy, asosiy va ularga tobe bilgan xosila munosabatlar bordir. Shaxsning markaziy asosiy munosabatlari ijtimoiy munosabatlar xamma vakt tipikdir. Masalan, shaxsning markaziy, asosiy munosabatlari odamlarga va kollektivga bilgan munosabatlardan iboratdir. Madomiki, sharakter xususiyatlarining izaro aloqasi shaxs munosabatlarining izaro aloqasi bilan aniqlanar ekan, u xolda shar bir aloxida sharakter xususiyatining individual iziga xosligi va qaytarilmasligiga karamay, sharakter strukturasining asosida xamisha shaxsning tipik asosiy munosabatlari yotadi. Agar biz ayni bir vaktning izida odamlarga nisbatan ti\ri munosabatda bilishni tarbiyalamas ekanmiz, kupollikka Karshi kirashib, xushfe`llikni tarbiyalamas ekanmiz, kupollikka Karshi kirashib, xushfe`llikni tarbiyalay olmaymiz. Faqat izaro boglagan xususiyatlarning butun bir sistemasini tarbiyalash mumkin. Odamga mexnat tamonidan kuyiladigan turli talablar urtasida karma-karshilik mavjud bilib, odamning bajaradigan roli bilan bo\liq bilgan kofliktlar (janjallar) vash u kabilar yuzaga keladi. Sharakter xususiyatlari individual-iziga xos sharakat usullarida namoyon bilar ekan, sharakterdagi qarama- qarshiliklar natijasida, albatta, sharakatlarda va kishining xulkida karma-karshilik paydo biladi, ya`ni xulk-atvor soxasida axloksizlik, ijtimoiy-axlokiy normalarni bizish xollari yuz beradi. Sharakterning strukturasi faqat ayrim xususiyatlarning izaro bo\liqligi bilan emas, balki bir butun sharakterga xos bilgan xususiyatlar bilan belgilanadi. Sharakter strukturasi xususiyatlari jumlasiga, birinchidan ularning chukurlik darajasi kiradi. Shaxsning markaziy, asosiy mtsunosabatlari bilan belgilanadigan xususiyatlarni biz sharakterning birmuncha chukurrok xususiyayatlari deb ataymiz. Odamning sharakter xusuiyatlari juda xilma xil xayot sharoitlarida xam, karshilik qiluvchi sharoitlar bilishga karamay, uning xatti sharakatlarini boshkaradi. Shu sababli odam faoliyati aktivdir. Sharakter xususiyatlarining kuchi va barqarorligi asosiy markaziy bilishiga bo\liq ekanligiga karab ma`lum darajada shaxs munosabatlarining mazmuni bilan belgilanadi. Sharakter xususiyatlarining kuchi va barqarorligi sharakterning rivojlanishi yaxshi yoki yomon tamonga yunaltirilganligini bildirmaydi. Idealizm va mexanizm poziitsiyasi da turuvchi psixologlar buni odamlar iz nasliy xususiyatlariga kira tabiatan bir xil emaslar deb tushuntiradilar. Ular sharakterining juda kup yoki xamma 125 xususiyatlarini nasliy deb xisoblaydilar vash u sababli ularni temperament xususiyatlaridan ajratmaydilar. Sharakter xusuasiyatlarining paydo bilishini irsiyatga boglab tushuntirish bir tuximdan paydo bilgan (gomozigot) egizaqlarni urganish bilan inkor qiladi. Yuqorida bir necha marta kayd qilib utilganidek, fiziologik sabablarga kira, gomozigot egizaqlarning nasliy xususiyatlari mutlaqo bir xildir. Izining ijtimoiy xolati, moddiy va madaniy darajasi jixatidan shar xil bilgan oilalar tarbiyasiga olingan egizaqlar tadqiqot qilib kurilgan. Turli ijtimoiy sharoitlarda rivojlanayotgan va tarbiyalanayotgan odamlar organizmining mutlaqo bir xil nasliy xususiyatlaridan shar xil sharakter xususiyatlari xosil biladi. Odamlar ugri yoki yolgonchi, yalkov yoki tirshkok, xushfe`l yoki jixolatli bilib tugulmaydilar, ular ana shunday bilib koladilar. Sharakterning inson xayoti sharoitlariga bo\liqligi uning fiziologik asosi bilan xam ma`lum tashki ta`surotlar sitemsi tufayli xosil kilinadigan shartli reflektor funktsional xolati bilan xam tasdiklandi. Sharakterning shar bir xususiyati shaxs munosabatlari bilan bo\liqdir. Lekin shaxs munosabatlarining izi iz navbatida ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Ana shu asosiy sababga kira, xatto mutlaqo bir xil nasliy xususiyatlarga ega bilgan oilalarda shar xil sharakter xususiyatlariga ega biladilar. Bunda butun bir ijtimoiy tizumni sharakterlovchi keng ijtimoiy munosabatlar katta axamiyatga egadir. Moddiy muxtochlik yoki ta`minlangandek, ishsizlik yoki kelajakka ishonch, ezilish yoki ijtimoiy tenglik bilarning xammasi faqat shaxsning ijtimoiy tiipk xususiyatlarigina emas, balki sharakter individual xususiyatlarning tarkib topishiga xam ta`sir qilib, chukur iz koldiradi. Bolalar bogchasidagi va maktabdagi shaxslararo munosabatlar xam sharakterning bir kator maxsus xususiyatlarini tarkib toptiradi. Odam shaxslararo munosabati jixatidan keskin farq qiladigan bir mexnat kollektividan ikkinchi mexnat kollektiviga tushib kolganda, xatto balogat yoshida bilsa xam, sharakter xususiyatlarida sezilarli izgarishlarni kirish mumkin. Shaxsning ayni bir munosabatlari mutlaqo shar xil individual sharakatlarda amalga oshiriladi. Masalan, ayrim odamda mexnatga vijdonan munosabatda bilishi bilan birga, bir tekisda, osoyishtalik va sabr tokkat bilan ishlaydi. Shuning uchun aynan bir xil ijtimoiy sharoitlar va shaxsning ularga bo\liq bilgan ijtimoiy tipik munosabatlari sharakterning mutlaqo shar turli individual iziga xos xususiyatlarini aniqlaydi. Shuning bilan birga, psixikaning ayni bir xil individual sifat xususiyatlari shar turli, xatto shaxsning karma-karshi munosabatlarida xam bilishi mumkin. Vijdonli va vijdonsiz odamlar xam iz sharakatlarida extirosli yoki xotirjam, chidamli yoki chidamsiz, shiddatli yoki osoyishti bilishlari mumkin. Psixikaning individual sifat xususiyatlari orasida temperament xususiyatlari aloxida muxim axamiyatga egadir. Sharakter va temperamentning izaro munosabati ularning fiziologik asoslari bilan belgilanadi. Biz yuqorida kurib utkanimizdek, nerv sistemasining individual iziga xos usullariga ta`sir qiladi. 126 Temperament tipining ta`siri xam bunga mos keladi. Sharakter xususiyatlarining vakt davomida tashki namoyon bilib utshi xam temperament tipiga bo\liq. Temperament tipiga bo\liq ravishda sharakatning ma`lum sharakterli usullari tashkaridan bilgan kuchli yoki kuchsiz va ichki mayllar ta`siri bilan paydo bilishlari shamda tez orada yoki sekinlik bilan tuxtab qolishlari mumkin. Sharakter xususiyatlarining tashki jixatdan namoyon bilib, ana shunday tarzda vakt maboynida itishini dinamik xususiyat deb atash mumkin. Sharakter xususiyatlarining dinamik xususiyati temperament xususiyatlariga bo\liqdir. Taraqqiyot va tarbiyaninng ijtimoiy sharoitlari shamda ularning psixikaning irsiy individual xususiyatlari bilan izaro munosabati sharakter xususiyatlarni ti\ridan-ti\ri va bevosita belgilamay, balki odaning faoliyati orkali belgilaydi. Ba`zan mutlaqo tasodifiy ravishda bir egizakning boshka egizakka yordam berishiga ti\ri kelib koladi yoki sharakatni oldin boshlashga , yo bilmasa, kandaydir bir qiyinchilik tuknashib kolganda gayrat kursatishga turi keladi. Agar mana shunday tasodifiy ish- sharakatlarkuchli ta`sir koldirsa va chukur emotsiyalar bilan davom etsa, u sharakterning izgarishiga sabab biladi. Sharakterning tarkib topishida aktiv faoliyatning roli shundan iboratki, xudi shu aktiv faoliyatlarda sharakterni ifodalaydigan sharakatning individual iziga xos usullari xosil biladi. Sharakat usullarining mana shunday avtamatlashuvi kandayo xosil kilinadi? mana shunday avtomatlashishning bir necha turli psixologik mexanizmlarini farqlash mumkin emas. Odatlar bir xildagi sharakatlarni kup martalab takrorlash natijasida xosil kilinadi. sharakter xususiyatlari faqat bolalik davrida rivojlanib va tarbiyalanib kolmay, balki odamningsh butun xayoti davomida rivojlanadi va tarbiyalanadi. Masalan tadqiqotlardan birida kursatilishicha, suralgan odamlarning 78% i 25 yoshdan 55 yoshgacha bilgan davrda iz sharakterlarida izgarish yuz barganini paykaganlar Sharakterning izgarishidagi bu farqlar odamning janjalli vaziyatdan chiqish uchun kanday yil toipshiga bo\liq, u kanday ish sharakat qilishga qaror qiladi. Iz-izidan ma`lumki, jiddiy sharoitlarda odamning qiladigan ish-sharakatlari datsavval uning butun utmishdagi taraqqiyoti va tarbiyasiga bo\liq biladi. Birok taraqqiyot va tarbiyaning xatto eng kulay sharoitlarida xam tashki shamda ichki sharoitlar kushilmasining cheksiz turli tumanligi tufayli ayni bir odam mutlaqo shar xil ish sharakat qilishga qaror qilishi mumkin. Odam izining butun xayoti davomida iz ish-sharakatlari bilan iz sharakterini izi yaratadi. Download 5.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling