O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Download 5.04 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mustashkamlash uchun savollar.
- Adabiyotlar
- Xissiyot. Reja.
- Tayanch siz va iboralar
bilvosita aks ettirishimizdir. Mantakiy tafakkur. - bu muxim taafakur bulib, sizlar, sizdla ifodalangan bilim, goya tushunchalarga tayangan xolda bevosita idrokimiz doirasida bulmagan narsalar yuzasidan chikargan xukmlarimiz, mushoxadalarimiz bu tafakurga misol bulla oladi. Mashxur olim K Yung insonlarni fikrlarshag kura asosan ikki toifaga bulgan edi. 1. Intuitiv tiplar. Bu shunday toifali kishilarki, ularda kupincha xissiyotlar mantikdan ustup keladi v amiya faoliyati buyicha xam ung yarim sharlar faoliyati chapnikidan ustunrok buladi. 2. Fikrlovchi tiplar. Bunday kishilarda doimo mantik, muloxaza xissiyotlardan ustun buladi va miyasining chap tamoni uziga nisbatan dominatga (ustun) xisoblanadi. Bundaylar gapira boshlasa, kupincha, Faylasuf bulib ket-e, deb xam kuyishadi. Tafakur shaklari va operatsiyalari. Tafakkur kilish shaklari yoki uning maxsuliga tushunchalar, xukmlar va xulosa chikarish kiradi. Tushunchalar - tafakurning shunday shakli yoki maxsuliki, unda narsa va xodisalarga xos bulgan eng umumiy va xarakterli xususiyatlarga xos bulgan eng umumiyva xarakterli xususiyatlarni uzida aks ettiradi. Xukmlar- atrofimizdagi narsalar va xodisalar urtasidagi bogliklikni aks ettiradi. Xulosalar - mantikiy tafakurning Yana bir shakli, maxsuli bulib, ular fikrlar, xukmlar va tushunchalar urtasidagi boglanishdan Yangi bir fikrlarni keltirib chikarishni nazarda titadi. Mustashkamlash uchun savollar. 1. Tafakkur nima? 2. «Tafakkur buyuk mijiza» iborasini sharxlang? 3. Mantiqiy bilish nima? 4. Bilish chegaralari bormi? 96 Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y. Xissiyot. Reja. 1. Xissiyot xakida umumiy tushuncha. 2. Xissiyotning ma`lum qiluvchilik va boshkaruvchilik funktsiyasi. 3. Xissiyotning muxim sifatlari. 4. Emotsional xolatlarning fiziologik asoslari. 5. Odamlar bilan xayvon emotsiyalarining sifat jixatidan farqi. 6. Xissiy kechinmalarning formalari. Tayanch siz va iboralar Xissiyot, xis qilish, xissiy bilish, azobdanish va roshatlanish, qirqish Xissiyot vokelikning aks ettilishidir. Odam Ayni bir vaktning izida tirik organizm va jamiyat a`zosi bilishi bilan birga, iz miyasida, aloxida shaxs sifatida, ayrim ob`ektlar bilan qiladigan ob`ektiv munosabatlarini aks ettiradi. Xissiyot – odam miyasida uning real munosabatlarining, ya`ni extiyojlar sub`ektining uning uchun axamiyatli ob`ektlar bilan bilgan munosabatlarining aks ettirilishidir. Xissiyot inson psixikasining iziga xos soxalari, shaxs faoliyatining ayrim tamoni sifatida sharakatdagi va iz miyasida tevarak atrofdagi olamni aks ettirayotgan odam tamonidan turli xilda ichdan kechiriladi. Birinchidan, xissiyot olamda sodir bilayotgan xodisa va narsalardan shaxs 97 sifatidagi odam uchun axamiyatli bilganlari xakida darak beruvchi signallar setsimasi xisoblanadi. Mazkur xolda sezgi a`zolariga ta`sir qiluvchi cheksiz mikdordagi kizgovchilardan ayrimlari aniq bilib ajraladi. Bir-birlari bilan kushilib ketadi va paydo bilgan xissiyot giyo sementlangandek maxkam birlashib ketadi va maxkam birlashib ketadi. Natijada ular tasurot uygotib, biror xissiy ton bilan ifodalangan xotira obrazlari tariqasida saqlanib koladi. Buni fiziologik jixatdan shunday tushuntirish mumkinki, ma`lum kizgalishlar tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik yoki notinchlik xakida signalga aylanadi, xissiy kechinmalar esa insoning shaxsiy tajribasi tarkib topadigan shartli reflekslar setsimasining mutsaxkamlanishi sifatida namoyon biladi. Xissityoning manna shu signal funktsiyasi psixologiyada xissiyotning imperessiv tamoni deb ataladi. (Latincha impessio- sizidan olingan bilib, taassurot degan ma`noni anglatadi.) Ikkinchidan, xissiyot tasavvur kilinayotgan va fikrdagi maqsadlarga mayl intilishni uygotib,, inson faoliyati va ayrim sharakatlarning (shuning bilan birga ularning bajarish usullarining) izok yoki kiska muddatli motivga aylanadi. I.P. Pavlov tirik mavjudotlarning atrofimizdagi muxitga moslashuvida xosil kilinadigan yoki bizuladigan dinamik tseroteplar orkali biror xissiyotning va emotsional kechinmalalrning ijobiy yoki salbiy sharakterlarini tushuntirib berdi. Bunda dinamik tserotip deganda, tashki tasurotlarning ma`lum tartibda qaytarilishi natijasida xosil kilingan shartli reflektor nerv bo\lanishlarining barqaror setsemasi tushunilgan. Shar turli qiyinchiliklar va karshiliklarga duch kelish natijasida dinamik tsereotipning «izgarishi» salbiy emotsional xolatni yuzaga keltiradi. Olamni biluvchi va izining maqsadga muofik faoliyatida uni izgartiruvchi shaxs xissiyotining sub`ekti , uning namoyondasi va uni ichdan kechiruvchi zotdir. Xissiyot ma`lum sub`ektdan tashkarida paydo bilmaydi va yashamaydi. U xamma vakt kimningdir xissiyoti biladi. Odamning Amaliy va nazariy faoliyati qaratilgan shamda shuning bilan birga unda emotsional taasurot va yuzda tegishli ifoda tugdiradigan narsa va xodisalar xissiyotning ob`ekti deb ataladi. Barcha sub`ektiv narsalar iz kelib chiqishi va iz moxiyati jixatidan xamma vakt kandaydir ob`ektiv, real, ya`ni moddiy bilib, odam boshiga itkazilgan, unda qayta ishlangandir. Ob`ektiv olam paydo qiladigan sub`ektiv xissiyot faqat tanadagi izgarishlarda emas, balki sharakatlarda, muloxazalarda, shaxsning xatti sharakatlarida xam real namoyon biladi. Odatda shaxsning xayot faktlariga nisbatan bilgan emotsional munosatlari asosiy ikkita sifatga- ijobiy va salbiy sifatlarga ajratiladi. Bu shu narsa bilan bo\liqki, xissiyot paydo bilgan extiyojni kondiradigan, kondirgan yoki kondirishi mumkin bilgan yoki, aksincha, bunday kondirilishiga xalakit beradigan, karshilik qiladigan narsalarning kursatgichi xisoblanadi. Masalan, ovkatga bilgan extiyojning kondirilishi roxatlanish xissini yuzaga keltiradi. Extiyojlarning normal kondirilishiga xalakit beradigan narsalar noxushlik, norozilik xissini xissini yuzaga keltiradi. Xatto extiyojlarni kondirishga xalakit beradigan kamchiliklar xakida eslashning va bu kamchiliklarning takrorlanishidan xavsirashninng izi ba`zan nixoyatda yokimsiz biladi. 98 Birok emotsional xolatlarning iziga xos asosiy turtta sifati xakida gapirish ti\rirok bilar edi. Shaxsning iz xissiyoti ob`ektiga ijobiy va salbiy munosabatlaridan tashkari, ikilanish xolatlari va, shuning bilan birga , noaniq tushunish munosabatlari xam biladi. Bilarni roxatlanish va kanoatlanmaslik xisslariga kushib bilmaydi. Ikki taraflama xissiyotda (boshqacha qilib aytganda, ambivalent xissiyotda) roxatlanish va azoblanish kushilib va biri ikkinchisiga utib ketmaydigina emas, balki bunday birga bilish kechirilayotgan xissiyotning zarur sharakterli sifatlaridan birini tashkil qiladi. Masalan rashk xissida muxabbat bilan nafrat nixoyatda iziga xos ravishda birlashib ketgan biladi. Xissiyotning ikki taraflama bilishini shuning bilan tushuntirish mumkinki real narsalar, kiyofa va xususiy sharakatlar, xususan, xayotiy vaziyat odatda iz mazmuni jixatidan \oyat murakkab biladi, shamda ular bilan odamning aloqasi kupincha kandaydir sodda munosabat bilan tugallanmaydi. Turits tashnalikdan azoblanib iz extiyojini mizdek suv bilan kondiradi va bundan u giyo roxatlanishi kerak edi. Birok shunday vokea yuz berishi mumkinki, suvda, masalan, neft xidi bilishi mumkin. Bunda Ayni bir ob`ektning izida Ayni bir vaktning izida odam birdaniga xam roxatlanish va xam noxushlik xissini kechiradi. Badiiy adabiyotda bunday ikki taraflama xissiyotga juda kup misollar bordir: «sevaman va nafratlanaman», «roxatlanaman va uyalaman», «xijron shirin kaynu, yokimli azoblanish» va xakazo. Sub`ektning xissiyot predmetlariga nisbatan emotsional munosabatlarning turtinchi sifati odatda kiska muddatli emotsional reaktsiyaning noaniqligidir,lekin, ba`zan, ayrim ob`ektlarga –ularni tushunish bilan bo\liq bilgan ob`ektlarga nisbatan ancha vaktga davom etgan xisiyotlar xam emotsional munosabatlarning sifati billa oladi. Odam yangi narsaga duch kelar ekan, bu narsa kupincha, uni tulkinlashtiradi, idrokida mazkur narsani tevarak atrofdagi muxitdan ajratib olib, unga nisbatan ajablanish, xayratlanish, xavas va qiziqish xissiyotini kechiradi. Bu yangi taasurotlarni dastlabki anglashning emotsional tamonidir. Narsa tirik mavjudot, tabiiy yoki ijtimoiy muxitning notanish yoki tushunib bilmaydigan xodisasi kandaydir biror yaqqol ifodalangan extiyoj bilan boglanib qolishdan va iziga nisbatan birmuncha barqaror munosabat yuzaga keltirishdan oldin, iz moxiyati jixatidan bilish faoliyati bilan kushilib ketadigan emotsional xolatning predmetiga aylanib koladi. Yuqorida kursatib utilgandek, xissiyotlar iz mazmuni jaxtidan nixoyatda xilma-xildir. Xissiyotlarning mazmuni odamning xayoti keyingi taraqqiyot imkoniyatlari bo\liq bilgan narsalarga nisbatan munosabatlari, ba`zan esa, bevosita roxatlanish yoki azoblanish xislarini yuzaga keltiradigan narsalarga nisbatan bilgan munosabatlarni tashkil qiladi. Boshqacha qilib aytganda, odamning xisiyotlari turlicha moddiy va madaniy extiyojlarga asoslanadi. Paydo bilgan extiyojni kondiradigan yoki kondirishga yordam beradigan narsa ijobiy emotsional xolatni yuzaga keltiradi. Keyinchalik bu barqaror xissiyot tariqasida mutsaxkamlanib koladi. Ayrim xissiyotlar ularni yuzaga keltiruvchi sabablarning kqayta ta`siri natijasida mutsaxkamlanib, shaxsning xukmron emotsional xususiyatiga aylanadi. Odamlarni xushfe`l yoki, aksincha, jaxolatli, 99 kurkok yoki botir, kizikuvchan yoki sovkkon, mexribon yoki kurs va xakazo kishi sifatida sharakterlash mumkin. Odamning xissiyotlarida barqaror va izgaruvchan komponentlar birligi mavjuddir. Xissiyotlar, xatto shaxsning xukmron emotsional xususiyati bilib kolsa xam \oyat murakkab izgarishlarga uchraydi. Xissiyot taraqqiyotining yinalishini tushunish, uning oqibatlarini oldindan kira bilish va xissiyotlar izgarishlar dinamikasini paykash nixoyatda muximdir. Xissiyotlarning dinamikasi bir kator xollarda boshqacha sharakter va yinalishga ega biladi. Xissiyot tariqasida jarayon bilan bir katorda pasayish, uchib qolish xollarini xam kizatish mumkin. Ukituvchi iquvchilarning bir kolipdagi turlicha pand-nasixatlarga, tartibga chakiruvchi gaplarga, kaytra beradigan, lekin amalga oshirilmaydigan pupisalarga vash u kabilarga emotsional adaptatsiya xosil qilish imkoniyatlarini xisobga olish lozim. Agar shaxs uchun xissiyot ob`ektida mazmun tugallangan bilsa, bunday xolda emotsional tuyinish xolati paydo biladi. Anna shunday ilgari odamni kiziktirgan narsa keyinchalik kishining jaxlini chikaradi va zeriktiradi, yokimli narsa yokimsiz narsaga aylanadi. Odamga yokkan musikali pessa, ashula shunga uxshash narsalar bir necha martalab surunkasiga eshitila bergach, odam xayojonlanmaydi, xissiyotlavri uygonmaydi., kayfiyat yaxshilanmaydi, aksincha, kishining gashini keltiradi. Barcha psixik jaraayonlar singari, emotsional xolatlar xam miya faoliyatiningn natijasidir. Emotsional xolatlarning paydo bilishiga tashki olamda yuz beradigan izgarishlar xayot faoliyatining ortishi yoki pasayishiga bir xil extiyojlarning uygonishi va boshkalarning yuqolishiga shamda odam ogrganizmning ichida sodir biladigan jarayonlarning izgarishiga olib keladi. Emotsialar uchun sharakterli bilgan fiziologik jarayonlarning asosi murakkab shartsiz va shartli reflekslardir. Ma`lumki, shartli reflekslar setsemasi katta miya yarim sharlari putsida xosil kilinadi. Miya katta yarim sharlarining putsi noral sharoitda putslok otsi markazlariga boshkaruvchilik, asosan tormozlashtirish tarzida ta`sir kursatadi va shunday qilib xissiyotlarning tashkarida ifodalanishi ushlab kolinadi. Bildirilmaydi. Agar miya putsim nixoyat darajada kuchli kizgolish xolatiga kelsa va kuchli kizgovchilarning ta`siri bilan uning boshkaruvchilik funktsiyasi bizulsa, chunonchi odam ita charchasa , mats bilsa , irradatsiya natijasida putslok otsidagi markazlar xam kizgoladi, ifodali sharakatlarni nazorat qilish yukoladi. Odam izini odatdagidek tita olmay koladi. Shunday qilib emotsional xolatdagi vaktlardla insonda xayot faoliyatining turli tamonlariga talukli intensivliekning izgarishini kizatish mumkin. Ma`lum bilishicha, emotsional xolatlar izining fiziologik moxiyati jixatidan katta yarim sharlar putsining v amiya putsi boshkaradigan putslok otsi sitemasi markazlarining funktsiyasigina bilib kolmay, balki nerv sitemasi kat`iy ma`lum bilimlarning, chunochi, birinchidan, vazifasi bilmagan, faqat miyaning boshka mexanizmlari faoliyatini aktivlashtiradigan retikulyar formatsiyaning funktsiyasidir; ikiknchidan miyaning talamus (kirish tepachlari) deb atalgan va xususan gipotalamus (tepacha otsi 100 qismidagi) deb atalgan joyning kadimgi putslok otsi tizulishlari bilan yarim sharlar yangi putsloki urtasidagi limbik setsemasining funktsiyasidir. Ijobiy va salbiy emotsiyalarning xudi shunga uxshash markazlari bosh miyaning yuqorida aytilgan boshka bilimlaridadir. Ammo roxatlanish va azoblanish markazlari bir-biriga juda yakin joylashgan. Elektrodlar yordami bilan anna shu juft markazlardan birida xosil kilingan kizgolish ma`lum salbiy yoki ijobiy extiyoj bilan bo\liqu bilgan ikkita qarama-qarshi emotsiyadan bittasinigina yuzaga kelitradi. Shar xolda, agar kizgolish yonma-yon joylashgan markazlarga tarkalsa, ambivalent, ikki taraflama reaktsiya xosil biladi. Iz sifati jixatidan ijobiy bilgan turli emotsialar, salbiy kechinmalarning ayrim turlariga qaraganda, bir- biridan ancha yaxshi farqlanadiyu markazlarning joylashishi xakidagi yuqorida tariflangan xususiyatlar kupchilik emotsiyalarning juftt va karama krashi sharakterga ega ekanligini tushuntirishga yordam beradi Emotsiya uchun qarama-qarshi emotsiyani topish mumkin: yokadi yokmaydi, kulay-nokulay, sevgi-nafrat, xursandchilik-gamginlik va xakazo. «Azoblanish» va «roxatlanish» markazlariga elektr kizgovchisi orkali ta`sir qilish yili bilan itkazilgan eksprementlardan chikarilgan muxim xulosa, shu bildiki, aynan shu markazlarning kizgotilishi shartli reflekslar xosil kilinish uchun mustaxkamlovchi omil bildi. Binobarin, ana shunday elektr kizgovchisi orkali miya katta yarim sharlarining putsida- idrok, xotira, xayol, tafakkur, malakalar, odatlar, maqsad sari yinalish va xatti sharakat tsereotiplarining asosini tashkil qiluvchi muvakkat bo\lanishlar (ya`ni indivudning butun ongli faoliyatini tashkil qiladigan xamma narsalar) xosil kilinadi. shuning bilan birga shartli reflekslarning uchib qolishi, ularning tormozlanish va binobarin, katta miya yarim sharlari putslogining butun ixcham selektiv (tanlash ajratish) sitseasi miya tsvolining izunasi buylab, tepalik otsi qismidagi nerv tugunlarida joylashgan bu emotsional markazlarning doimiy ishlashi bilan bo\liqdir. Insoning emotsional tamonlarining tadqiqotchilar tamonidan ekspremental ravishda aniqlangan fiziologik mexanizmlari datsavval karaganimizda yuksak xayvonlardagi emotsiyalarning fizitoligik mexanizmlaridan nisbatan kam fakr qiladi. Birok biz xissiyotlar mazmuning sifat tamonlariga va ularni ifodalash formlariga itashimiz bilanok odam xissiiyotlari bilan xayvon xissiyotlari urtasida farq nixoyatda katta ekanligin kiramiz. Juda kup olimlar xayvonlarda emotsional reaktsiyalarning borligin etirof etsalar xam, ammo xayvonlarda kanday bilmasin murakkab xissiyotlarning borligi xakida gapirish mumkin emas deb xisoblaydilar. Odamda juda kup mikdorda xissiyotlar borki, bunday xissiyotlar xayvonlarda yuk va bilishi xam mumkin emas. Shuning bilan birga odam va xayvon uchun umumiy bilgan (gazablanish, kurkish, jinsiy xissiyot, kizikuvchanlik, xursandchilik, gamginlik kabi) emotsiyalar xayvonlarda sifat jixatidan farqlanadi. Inson xissityolari tarixiy jixatdan determinlashgan, ya`ni sababiy bo\lanishlarga egadir. Shuning uchun juda sinchiklab kilingan biologik va fiziologik analiz xam inson xissiyotlarining aniq 101 mazmunini ochib bermaydi shamda bu xissiyotlarning inson shaxsi ongli va ongsiz xatti sharakatlarini amalga keltiruvchi kuchga, ya`ni motivga aylanish yillarini belgilab Bera olmaydi. Emotsiyalarning «insoniylashuvi» shunda namoyon biladiki, em otsiyalarda ichdan kechiriladigan xissiyotlar mazmuning sifatlari xayvonlardagina karaganada solishtirilib bilmaydigan darajada boy va murakkabdir. Odamlar bilan mexnat, siyosat, madaniyat, oila xayoti urtasidagi paydo bilgan real izaro munosabatlar shamda, shuning bilan birga tabiat bilan odamlar urtasidagi izaro munosabatlar juda kup yangi , sof insoniy xissiyotlarning va ularni ifodalash usullarining paydo bilishiga olib keladi. Odam yuz ifodalari bilan, boshini tebratish bilan, chukur xursinish orkali boshka odamga izining shamdardligini bildiradi, bolalarga odob bilan javob berishni, suxbatidoshiga ochik chexra javob berishini, kariyalarga va invalidlarga xurmat bilan joy bushatib berishni va kichik bollarga mexribonlik bilan munosabatda bilishni urgatadi. Odam iz emotsiyalarini izi boshkaradi, ularning urinsiz namoyon bilishidan tiyib koladi, ularni axlok, birgalikda yashash koidalari, rasm bilib kolgan odatlar va qonunlar nuktai nazaridan izi makulllaydi yoki koralaydi. Emotsiyalarning tashki ifodasi Ayni bir vaktning izida fiziologik va psixologik jixatdan yoritilishni talab kitladigan muammodir. Bu maslaning murakkabligi, masalan shundan iboratki, shaxsning xayotida ancha chukur va muxim xissiyotlar oddiy xissiyotlarga qaraganda birmuncha yaqqol ifodalangan biladi. Chunonchi xayot yilini tanlayotgan yosh uspirindagi xissiyotlar kirashi ularning jismoniy izgarishlarida va ifodali sharakatlarida tasodifan iflos yilga yiqilib tushganda, biror joyi uncha jaroxatlanmasa va ogrimasa xam ifodalanadigan uyalish va alam qilish xisiga qaraganda ancha kuchsiz ifordalanadi. Chamasi emotsional kechinmalar ikkinchi signallar setsemasining faoliyati bilan maxkam bo\liq bilganda, emotsiyalarni ifolashning oddiy formalari ortiq darajada tormozlansa kerak: agar emotsiyalar ixtiyorsiz yoki odatdagi oddiy reaktsiyalarinng ma`lum bir tamonidan iborat bilsa ifodali sharakatlar ancha bevosita va bir ma`noli biladi. Emotsiyalarning tashki ifodasiga mimika imo ishora, vajoxat va kadi komatning izgarishi, ayrim tashki sekretsiya bezlarining faoliyati (yosh sulak,ter ajralishi) va ayrim sharakatlarning xususiyatlaridagi izgarishlar (ularning tezligi,, kuchi, yinalishi, koordinatsiyasi va xakazo kiradi). Bunga nutqning fonetik izgarishlari, tutilmasdan gapirish yoki aloxida silliklik shamda ifodalikning yuzaga kelishi, nixoyat xissiyotlar izining Tila yoki qisman ifodasini topadigan xatti sharakatlar taluklidir. Xissiyotlar shaxs faoliyatining bir tamoni sifatida kishining keng emotsional soxasidir. Shaxs emotsional soxasining boylig va kup tamonligi xakida xissiy ton, emotsiyalar, affektlar, jiddiylik xolatlari va kayfiyat kabi tushunchalar ma`lum tasavvurni bera oladi. Xissiyot kupincha faqat emotsional tus sifatida psixik jarayoning iziga xos sifat tamoni tariqasida namoyon biladi. Xissiyot bu erda iz-izicha emas, balki bilayotgan va sharakat kilayotgan shaxsda ma`lum munosabatni tugdiruvchinarsalar yoki sharakatlarning aloxida xususiyati sifatida anglanadi. 102 Manna shunday emotsional tus-xissiy ton ( affektiv ton) –ayrim xollarda xamma (yoki diyarli xamma) odamlarda tugma nasliy sharakterga ega biladi. Masaln o\riq va bir kator xaddan tashkari kuchli kizgovchilar yaqqol ifodlangan yokimsiz xissiy ton bilan ajralib turadi. Merkaptan bir kator boshka organik organikbirikmalardan chikkan ma`lum xidlar sharkanday normal odam uchun jirkanchdir. Ayrim shaxslarda ka`tiy ifodalangan xissiy ton iziga xos idiosinkraziya sharakteriga ega biladi. Ya`ni bunda y shaxs boshka odamlar uchun deyarli befarq yoki xatto yokimli bilgan ma`lum kizgovchilarga nisbatan xatsalarcha jirkanish bilan munosabatda biladi. Masalan duxobaga tegishni balik xidini, oyna artilganda chikkan boshka shu xil tovushlarni yoktirmaydigan, kitara olmaydigan sub`ektlar uchrab turadi. Kirish, eshitish, xidlash va kinetsetik (sharakat) sezgilar shamda idroklarga tegishli xissiy toni urganish katta Amaliy axamiyatga egadir. Masalan, xonalarning, devorlarning va troansport vositalarining rangi ma`lum ranglarning tusi va xususan ularning kushilishidan xosil bilgan yokimli yoki yokimsiz xissiy ton bilan bo\liq xorlda kishilar mexnatning maxsuldorligiga va umumiy kayfiyatlariga sezilarli darajada ta`sir qilishi mumkin. Ximiyaviy ugitlardan xosil bilgan yokimsiz xid, kartoshkalarning boshka xususiyatlarin saqlab kolsa xam, ularning ximmatini keskin tushurib yuboradi. Emotsiyalar, jarayonlar va xolatlar yoki emotsiyalar (termin tor ma`noda olingan) xissiy kechinmalarning odatdagi va sharakterli formasidan iboratdir. Emotsiya-bu kandaydir bir xissiyotning bevosita kechirilishidir (itishidir). Masalan odamda mutsaxkamlanib kolgan xususiyat sifatida musikani sevishning izi emas, balki u kontsertda yaxshi musikani yaxshi ijrochi tamonidan eshitib, kechirish, xis qilish natijasida roxatlanish, xayratda qolish kabi xolatlar emotsiya deb ataladi. Ba`zi xollarda emotsiyalar tasirchanligi bilan ajralib turadi, tsenik biladi (grekcha tsshenvs sizidan olingan bilib, kuch degan ma`noni anglatadi). Bunlay emotsiyalar ish sharakatlarga , muloxazalar aytishga undovchi, odamning zur berishin kuchaytiruvchi kuchga aylanadi. Xursandchilikdan odam toni talkon qilishga tayyor biladi. Urtogiga raxmi kelib, unga yordam berish yilini axtaradi. Faol emotsiya paytida odam jim tura olmaydi, aktiv sharakat kilmay tura olmaydi. Boshka xollarda emotsiyalar passivligi yoki xayolchanligi bilan sharakterilanadi. Ba`zan odam kuchli xissiyotni kechirar ekan, iz xayoliga chumib ketadi. Bunday paytda raxmdillik yaxshi, lekin foydasiz emotsional kechinma bilib koladi, uyalish yashirin vijdok azobiga aylanadi. Nixoyatda tez itishi bilan ongda sodir bilib, odamni tez egallab oladigan, jiddiy izgarishlar, sharakatlarni irodaviy nazorat qilishning bizulishi (izinin tita bilishning yuqolishi) va shuning birga organizmdagi barcha xayot faoliyatlarining izgarishi bilan sharakterlanadigan emotsional jarayonlarga affektlar deb ataladi. Sunggi chorak asr davomida jiddiylik vaziyati yoki tsress deb ataladigan keskin vaziyat sababli yuzaga keladigan emotsional xolatlarni tabaro katta axamiyat kasb etmokda. Jiddiylik- turli jismoniy va aqliy ishlar xaddan oshib ketib, xafvli vaziyat tu\ilgan paytlarda zaruriy choralarni tezlik bilan topishga ti\ri kelganda vujudga keladigan sharakatdir. Iz-izidan ravshanki, manna ushnday 103 sharoitlarning sharakatlarning xammasi biror xil emotsiya xolatlarning paydo bilishi shamda itishining psixologik xussiyatlarini bilish faqat uchuvchilar , koscherlar , mashinitslar, shofyorlar uchun emas, balki masalan, sud qarori ayblanuvchi uchun katta axamiyatga ega bilgan sudyalar uchun, korxona raxxbarlari, iquvchilardan, imtixon oluvchi pedagoglar va boshkalar uchun xam juda muxim dir. Odamning xatti sharakatlari va ayrim psixik jarayonlariga ancha vakt davomida tus berib turuvchi umumiy emotsional xolatga kayfiyat deyiladi. Kayfiyat nixoyatda shar xil , yakin va ancha izok manbalarga ega bilishi mumkin. Kayfiyatni kitaradigan asosiy manba odamlarning jamiyatda tutgan nuk`tai nazaridandir. Kichik yoshdagi bolalarda kayfiyat kup darajada tasodifan paydo biladigan emotsiyalarga bo\liqdir, lekin umuman ularning kayfiyati izgaruvchanligi, nisbatan kiska muddatliligi bilan ajralib turadi. Katta yoshdagi bolalarda \oyaviy ta`sir adabiy asarlarning , kinofelmlarning ta`siri, urtoklariva kattalari bilan shaxs sifatlari, burch, layokat, axlokiy talablar va ularni bajarish xakidagi masalalarni muxokama qilish axamiyat kasb etadi. Yuzlab va minglab kechirilayotgan emotsiyalarda, affekitlarda, kayfiyatlarda konkeritlashadigan bu umumlashtirilgan xislar yuksak xislar deb ataladi. Yuksak xislar iz tarkibiga birmuncha soddarok turli xsilarni oladi. Lekin yuksak xislarni oddiy xislar yi\indisidan iborat deb bilmaydi, chunki yuksak xislar izining sifatli mazmuniga va aloxida belgilariga egadir. Masalan, komsomol topshirigini bajarish uchun bilgan javobgarlik xissi xam tashvishlanish emotsiyasi bir tamondan, senga ishonib topshirilgani uchun xursandlik bilsa, ikkinchi tamondan topshirikni bajara olmay qolishdan kurkish xissi sifatida, xam iz kuchiga , gayratiga, iftixoriga ishonish emotsiyasi sifatida va topshirilgan vazifaga jiddiy karamaydigan urtoklardan gazablanish emotsiyasi sifatida, xamma shart-sharoitlar xisobga olinganligiga shubxalanish va xakazo sifatida kechiriladi. Ammo javobgarlik xissininng moxiyati mana shularinng xammasinining oddiy yi\indisidan iborat emas. Inson faoliyatining qaysi bir turi qaysi bir soxasi xislardan qaysi birining asosi ekanligiga karab, yuksak xislarning muxum turalrini sanab itamiz: itsalgan mexnat Faoliyatida kechiriladigan xislarning muxim turlarini sanab itamiz. Itsalgan mexnat faoliyatida kechiriladigan xislar –praksisi xislar (yunoncha- praxis sizidan olingan bilib, ish, faoliyat, yumush degan ma`noni anglatadi): axlokiy xislar(lotincha marolis sizidan olingan bilib, axlokiy degan ma`noni bildiradi); Etsetik xislar (yunoncha aitseses sizidan olingan bilib) xissiy idrok degan ma`noni bildiradi. Birinchi navbatda oda biror maqsadni anglabgina kolmay, uni e`tirof etadigan yoki inkor qiladigan, bu maqsadlarga erishishi yillarini baxolaydigan, ta`sir qilish usullari va kurollarini makullamaydigan, ularning ti\ri tanlanganligia shubxalanadigan, nixoyat muvaffakiyat yoki mvaffakiyatsizlik xissini kechiradigan mexnat faoliyatida kizatiladi. 104 Mexnat inson xayotining asosi bilib, insoning mexnatga bilgan emotsional munosabati yuksak xislar orasida muxim urinni egallaydi. Masalan mexnatni oddiy mexnat sifatida «kiyin», lekin shodlik ishi sifatida, qiyinchiliklarga uchraganda bardamlik jangovar kayfiyat manbai sifatida, xis kilinadi, biror ishni mvaffakiyatli tugallanganda kishi aynisa tantana xissiga tiladi. Axlokiy xislarda odamning boshka kishilarga, kollektivga va izining ijtimoiy burchlariga bilgan munosabatlari ifodalanadi. Odam bu xislarni kechirar ekan, ma`lum axlokka, ya`ni ijtimoiy axlok printsiplari va normalari majmuiga asoslanib, boshka kishilarning xatti sharakatlariga yoki psixik xususiyatlariga shamda izining xususiy xatti sharakatlariga baxo beradi. Muxabbat xissi tarkib topadigan va namoyon biladigan ijtimoiy munosabatlar insonning xamma kechinmalariga xam albatta ta`sir qiladi. Xakikiy muxabbat xissi odamning aqliy va jismoniy kuchlarini aktivlashtiradi, uni ijodiy yuksaqlikka kitaradi. Odamning xakikiy muxabbati iz ichki kechinmalarini dunyosiga berilib ketib, passiv xolatga tushib qolishga emas, balki faollikka undashi, kuch-kuvvat bagishlashi kerak. Axlokiy xislar izlarining taraqqiyoti uchun yakin xisoblangan etsetik xisga doimiy ravishda tayanadi. Odamlar xayotning turli faktlariga va ularning san`atda aks ettirilishga kandaydir gizallik yoki xunuklik, fojiali yoki kulguli, olijanob yoki razil, nozik yoki dagal xodisalar sifatida munosabatda biladilar. Bu xislar tegishli baxolarda, etsetik didlarda namoyon biladi va iziga xos badiiy lazzatlanish xolatida kechiriladi. Intellektual xislarda odamning xam xakkoniy fikrlarga, xa soxta, ajablanarli, shubxali, tushunarli yoki tushunib bilmaydigan, xayratda koldiradigan fikrlarga bilgan munosabatlarni ifodalanadi. Intellektual xislarga datsavval ajablanish kiritilishi mumkin. Ajablanish inson bilish faoliyatining ajralmas tamonidir. Ajablangan kandaydir tushunib bilmagan xayratda koldiradigan narsa emotsionalga berilib ketgan odam izining bilish extiyojlarini kondirishga intiladi. Xaqiqatni izlash shubxalanish xissi sifatida kechirilishi mumkin. Nixoyat masalaning echilishi, xaqiqatni topish (yoki xaqiqatni izlashtirish) ishonch xissi bilan bir vaktda amalga oshishi mumkin. Bu xis odam aktiv bilish faoliyati orkali xosil kilgan \oya shamda e`tikodlarini xayotga tatbik qilish uchun bilgan kirashning kiyin munitlarida unga madad biladi. Download 5.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling