O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Ma`ruza matnlarini tuzishda foydalanilgan adabiyotlar
Download 5.04 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Adabiyotlar
Ma`ruza matnlarini tuzishda foydalanilgan adabiyotlar. Umumiy psixologiya.P.I,.Ivanov. Psixologiya V.Karimova.Toshkent.2002y. Psixologiyadan ma`rizalar matni. Toshkent.1999y Psixologiya kursi M.V.Gamo Toshkent 2002 y Umumiy psixologiya M.V.Voxidov Umumiy psixologiya Moskva1976g Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. 59 • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y. IDROK. Reja. 1.Idrok xakida tushuncha va uning asosiy xususiyatlarining sharakteriskasi. 2. Idrok ish sharakat tariqasida. 3.Illyuziya va galyutsenatsiya. Tayanch siz va iboralar Idrok, appertsepstya, golitsyunatsiya, illyuziya, payqash sharakatlari. Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon bilib xisoblanganligi sababli barcha ruxiy xolatlar, xodisalar, xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni, egallagan bilimlar, tajribalar kinikmalar bir davrning izida namoyon biladi, aks ettirishda ishtirok etadi. Idrok tushunchasi lotin tilida “perceptio” kabil qilish idrok deb nomlanadi, uning yukori boskichi esa «appertsepsiya» deyiladi. Appertseepsiya-idrok jarayonining shaxsning ongini bilimlari, shaxsiy va ijtimoiy tajribalari, qiziqishlari, motivatsiyasi, extiyojlari va odatlari, umuman, ruxiy xayotning barcha mazmuni bilan belgilanishidir. Appertsepsiya xodisasi tufayli odamlar izaro idrokning mazmuni bilan bir-biridan muayyan darajada tafovutlanadilar, ya`ni ular aynan bir xil narsani izining bilim saviyasi, maslagi, pozitsiyasi, dunyokarashi va ijtimoiy kelib chiqishiga asoslangan xolda turlicha idrok qiladilar shamda aks ettiradilar. Masalan ildiz tushunchasini biologlar usimliklarning moddiy asosi sifatida, matematiklar sonilarning ildizi otsidagi vaziyati tariqasida, vrachlar bilsa tishning ildizi kirinishida, ijtimoiy nuktai nazardan karindosh-urugchilik, umumiylik shaklida kiz ungiga keltiradilar. Mazkur tushuncha ba``i xollarada idrokning aniqlik, tuliklik, ravshanlik, predmetlik, tanlovchilik (saralash) kabi sifatlarning ma`nosi urnida kullaniladi. Psixologiya nazariyalariga kira appertseptsiya xodisasi barqaror va vaktincha (muvaffak) deb yuritiluvchi ikki kirinishga (turga) ajratiladi. Barqaror appertseptsiya xodisasi shaxsning dunyokarashi, ka`tiy maslagi, ideali, pozitsiyasi motivatsiyasi, qiziqishi, bilim saviyasi, madaniy darajasi, xulk atvori, ma`naviyati va kasbiy tayyorgarligiga bo\liq bilib, u ita murakkab tizulishga egadir. Muvakkat (vaktincha) appertseptsiya turi esa shaxsning faqat idrok qilish jarayonidagi emotsitsional xolatiga, ya`ni uning kayfiyati, ruxlanishi, shijoati, tsress, affektiv kirinishdagi xis-tuy\ularida, ularning sur`ati, davomiyligi, tezligida iz ifodasinin topadi. Psixologiya fanida idrok muayyan shakllarga ajratilib tadqiq kilinadi, vakt, sharakat, fazo yordami bilan atrof- muxitning, beosferaning, ijtimoiy turmushning moxiyati yuzasidan axbarotlar, ma`lumotlar, 60 xususiyatlar aks ettiriladi. Borliqdagi narsa va xodisalarning yashash shakli, uzluksiz ravishda sharakatda bilishi, muayyan ob`ektiv vakt birligida xukm surishi inson ongida bevosita in`ikos kilinadi. odatda inson tamonidan vaktni idrok qilish, asosan ruxiy xodisalar, xolatlar, vaziyatlar, xususiyatlarning izaro urin almashinuvi tufayli namoyon biladi va iziga xos tizulishi bilan mazkur jarayonning boshka shakllaridan farq qilib turadi. Vaktni idrok qilish (xakkoniy, xolis) mazmuniga, shaxsning unga nisbatan munosabatiga bo\liq bilib, xudi shu mezon orkali uning maxsuldorligi ulchanadi. Masalan shaxsning extiyoji, motivatsiyasi, qiziqishlari va intilishiga mos, mitanosib vakt borligini idrok kilinadi, odatda yoktirmaslik, idrok maydoniga (kamrovigv) nomitanosiblik esa shaxsda zerikish, vakt «sekin» itish tuygusini uygotadi. Bilosfera va noosferadagi sharakatlarni idrok qilish jismlarning (ba`zan nisbiy jixatdan boshka ijtimoiy, siyosiy, tabiiy xolatlarning fazodagi (ijtimoiy xayotdagi) urin almashinuvi bevosita in`ikos ettirishdan iboratdir. Xudi shu sababdan sharakat nisbatan (kiyosiy) va nisbat berilmasdan (takkoslanmasdan) idrok kilinishi ilmiy psixologik manbalarda kayd qilib utiladi. Mabodo sharakatdagi jism uni kurshab turgan sharakatsiz boshka jismlarga takkoslangan xolda idrok kilinsa, bunday toifadagi sharakat nisbatan idrok ilish deb ataladi. Agarda sharakatlanayotgan jism xech kanday narsa bilan takkoslanmasdan idrok kilinsa, bu kirinishdagi sharakat esa nisbat berilmasdan (nisbatsiz) idrok qilish deyiladi. Fazoni idrok qilish- vokealikdagi narsa va xodisalarning fazoda egallagan urnini, shaklini, mikdorini va bir-biriga nisbatan munosabatlarini uch ulchovda (balandlek, kenglik va izoklikda) bevosita aks ettirishdan iborat bilish jarayonning shaklidir. Voqeylikni idrok qilish orkaliinson borliq ti\risida, uning xususiyatlari, xajmi, masofasi (uch tamoni, chukurligi) yuzasidan muayyan ma`lumotlar, xossalar, axbarotlar tuplash, ularni farqlash imkoniyatiga ega biladi. Idrokning shar uchala shaxsining yordami bilan dunyoni bilish jarayoni amalga oshadi, vebral va novebral xolatlar bilan bevosita va bilvosita yil yordamida muayyan obrazlar (timsollar, tasvirlar, imij) mujasamlashadi, natijada yaxlit i in`ikos etish xolati yuzaga keladi, bilishga oid aksariyat maxsullar tuplandi. Idrok jarayonida uning fonemalari (yunoncha “pshainomenon”-noyob, gayritabiiy degan ma`no anglatadi) muayyan xodisalarni aks etitirishda ishtirok etadi, in`ikosning turlicha aniqlikda namoyon bilish mumkinligi ti\risida ma`lumot beradi. Ular jaxon psixologiyasi fanida gallyutsinatsiya (lotincha “illusio”-xato, adashish, yanglishish degan ma`noni bildiradi), attraktsiya (frants, “attraktion”-iziga tortish, maxliyo etish, jalb qilish ma`nosini beradi), yaqqol kirinish (ruscha «yasnovidenie»- yaqqol oldindan kirish, yaqqol goyibdan xabar olish demakdir) tushunchalar orkali nomlanadi. Yaqqol vokelikdan narsa va xodisalarning tana a`zolarini kabil qilish analizatorlariga bevosita ta`sir etmasdan inson ongida turli obrazlarning (ovozlarning eshitilishi, sharpalarning sezilishi) xayolan, fikran paydo bilishidan iborat idrokning psixopatologik (ruxiy xatsalik) xodisasiga gallyutsinatsiya deyiladi. Galyutsenatsiya xodisasi muvakkat ruxiy xatsalikning alomati bilib, ba`zan kurkinch xissi maxsuli xisoblanib, bosh miya katta yarim sharlari kobigidagi kizgalish jarayonlarining nuksonli, sust (patologik) sharakati natijasida, goxo asab tizimining zasharlanishi, zaiflashuvi, xaddan tashkari 61 tolikikishi tufayli yuzaga kelishi mumkin. Bizningcha, gallyutsinatsiya xodisasi bir necha xil kirinishga ega bilishi mumkin, ularning eng asosiylari quyidagilardan iboratdir, a) yuk narsalarning kizga kirinishi, b) u yoki bu ovozlar, tovushlar, kuylar eshitilishi, v) yuk sharpalar, xidlar sezilishi kabilar. Illyuziya xissiy a`zolarimizga bevosita ta`sir etib turgan narsa va xodisalarning noti\ri (noadvakat), yanglish, xato idrok qilishdan iborat bilish jarayonining noyob xodisasidir. Ba`zan psixologiya fanida noti\ri (noadekvat) idrok qilishga olib keluvchi kizgatuvchilar konfiguratsiyasining (lotincha “sonfiguratio”, tashki tuzilishida uxshashlik, joylashuvda yondoshlik deganidir) izi xam illyuziya deb ataladi. «Adekvat» tushunchasi lotincha “adae gguatus” ya`ni tepa-teng, mutlaqo mos, Ayni ti\ri demakdir. Xozirgi kirish idrokni kizatishning eng samaralisi-bu tasvirlarning ikki ulchovli ifodalanishidir. Illyuziyalarning bir turkumi optik geometrik illyuziyalar deb nomlanib, ular asosiy tasvir bilan uni kurshab turgan fazoviy joylashuvi bilan farq qiluvchi boshka shakllar urtasida ulchov munosabatining bizulishida namoyon biladi. Tasvirlar yorug fonda kora fonga nisbatan korarok tuyiladi, ya`ni kontrats xolat maxsuli deyiladi. Kontrats frantsizcha “Contratse” –keskin qarama-qarshilik demakdir, boshqacha siz bilan aytganda yoru\lik bilan fon urtasidagi munosabat ifodasidir. «Fon» tushunchasi frantsizcha “fond” deb atalib, asos, negiz, tag ma`nosini bildiradi. Aksariyat illyuziyalar kurinadigan sharakatlar bilan bo\liqdir. Chunonchi, a) koronguda sharakatsiz yoru\lik manbaidan nurlarning tartibsiz tarkalishi (avtokinetik sharakat), b) fazoviy jixatdan yakin joylashgan ikki sharakatsiz tsumilning tez suratlar bilan namoyon etib turish sharakat taasurotini vujudga keltiradi (tsroboskopik sharakat) v) sharakatsiz ob`ektni uni kurshab turgan fonga qarama- qarshi yinalishga kuyish sharakat tuygusini paydo qiladi ( induktsion sharakat) kabilar. Idrok deb narsa yoki xodisalarning inson ongiga bevosita ta`sir etishi natijasida tartibga solinib, aloxida sezgilarni narsa va vokealarning yaxlit bir obrazi tarzida birlashtirib aks ettirishiga aytiladi. Idrok kizgatuvchilarining ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farq qilib narsani butunligicha, uning xamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiradi. Bundan idrok ayrim sezgilarning oddiy yi\indisidan iboratdir degan xulosani chikarib bilmaydi. Idrok iziga xos xususiyatlarga ega bilgan xissiy bilishning sifat jixatidan yangi boskichidir. Idrokning predmetligi, yaxlitligi ma`lum tarbida tuzilishi, kontsantligi va angalnganligi uning muxim xususiyatlaridandir. Idrokning predmetligi ob`ektivlash deb atalgan vaktda, ya`ni tashki olamdan olingan ma`lumotlarni shu olamning iziga karatishda ifodalanadi. Idrok tashki olamdan olingan ma`lumotlarni shu olamning iziga anna shunday karamasdan turib, odamning Amaliy faoliyatida izining yilovchilik boshkaruvchilik vazifasini itay olmaydi. Idrokning predmetligi tugma sifat xisoblanmaydi; sub`ektga olamning predmetligini ochib berishni ta`minlaydigan ma`lum sharakatlar sistemasi mavjuddir. Bu erda tuyish va sharakat sezgilari xal qiluvchi rol uynaydi. S.M. Sechenov idrokning predmetligini narsaning, ya`ni idrok kilinayotgan narsaning izi bilan aloqasini ta`minlovchi va oqibat natijada xamisha atshki sharkatldanuvchi protsesslar asosida tarkib topishini takidlagan edi. Sharakatlar katnashmagan takdirda bizning idroklarimiz predmetlik sifatida ega bilmagan, ya`ni tashki olam ob`ektlariga karatilmagan bilar edi. 62 Predmetlik idrokning sifatida tarzida ish sharakatlarni boshqarishda aloxida rol uynaydi. Tashki olamdan olingan ma`lumotlarni anna shu olamning iziga solishtirib kirish idrok obrazining real predmetlarga adekvat (mos) ekanligini nazorat qilishni ta`minlaydi. Bita gisht bilan portlovchi moda bloki bir xilda kirinishi va paypaslab kurilganda juda uxshash narsalar tarzida idrok kilinishi mumkin. Ammo bilar izini juda xilma-xil xolda titishi mumkin. Biz odatda narsalarni ularning kirinishiga karab emas, balki amalda kullashimizga yoki ularning asosiy xususiyatlariga karab aniqlaymiz. Idrok predmetligi keyinchalik pertseptiv protsesslarning tarkib topishida xam katta rol uynaydi. Tashki olam bilan uning aks ettirilishi mos kelmay kolgan xolda odam ti\rirok aks ettirishni ta`minlovchi idrokning yangi usullarini qidirishga majbur biladi. Idrokning boshka xususiyati uning yaxlitligidir. Idrok sezgi a`zolariga ta`sir qiluvchi narsalarning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farq qilib, narsalarning yaxlit obrazidir. Iz-izidan ravshanki, bu yaxlit obraz shar xil modeldagi sezgilar orkali olingan narsalarning ayrim xususiyat va sifatlari xakidagi bilimlarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Idrokning yaxlitligi uning ma`lum tartibda tizulganligi bilan bo\liqdir. Idrok kup darajada bizning bir laxzalik sezgilarimizga ti\ri kelmaydi va bunday sezgilarning oddiy yi\indisi emasdir. Biz aslida anna shu sezgilardan abtsraktlashtirilgan va ayrim vakt maboynida tarkib topadigan elementlar munosabatining umumlashgan tizulishini idrok kilamiz. Odam kandaydir bir kuyni eshitayotganda, uning ongida ilgari eshitgan musika ovozi yangi kuy boshlanganda xam baralla eshitilib turardi. Odatda kuy eshitayotgan odam musika mavzuini tushunadi, ya`ni uning strukturasini butunligicha, birdan ayrim vaktlarda kuyni eshitayotganda idrok qiladi. Binobarin, musikani bunday tushunish uchun eng oxirgi marta eshitilgan oxanglar ayrim xolda asos billa olmasa kerak: musika eshituvchining strukturasi shu strukturaga kiruvchi elementlarning izaro xilma-xil aloqalari bilan jaranglab eshitilishda davom etadi. Idrok kilayotgan sub`ektga nisbatan atrof tevarakdagi ob`ektlar erkinlik xolati darajasining kupligi natijasida va bu atrofdagi ob`ektlar erkinlik xolatining cheksiz kup sharoitlarda namoyon bilishi (yorugligi, fazodagi xolati, kizatuvchigacha bilgan masofasi) natijasida ular tuxtovsiz iz kiyofalarini izgartirib turadilar, shar xil tamonlari bilan burilib namoyon biladilar. Bunday xolda pertseptiv protsesslar xam tegishli ravishda izgarib boradi. Birok pertseptiv sistemaning bu izgarishlarning urnini bosish, ya`ni tiklash qobiliyatibilmish kontsantlik xususiyati tufayli biz atrofimizdagi narsalarning shakli, katta kichikligi, rangi va shuning kabilarini nisbatan izgarmas tarzda idrok kilamiz. Idrokning bu xususiyatini narsalarning katta-kichikligi ya`ni me`yorining kontsantligi misolida tushuntirib boramiz. Ma`lumki narsaning tasviri (shu jumladan, narsaning kiz tur pardasidagi tasviri) narsagacha bilgan masofa qisqarishi bilan kattalashadi va aksincha. Lekin garchi kizatish masofasi bilan kattalashadi va aksincha. Lekin garchi kizatish masofasi izgarganda ob`ekt katta-kichikligining tasviri kiz tur pardasida izgarsa xam, uning idrok kilinish me`yori deyarli izgarmay koladi. Teatrdagi tomashabinlarga bir karab kuring: izokda utirgan odamlarning yuzlari yakin atrofimizda utirgan 63 odamlarning yuzlaridan anchagina kichik bilishiga kramay, xama odamlarning yuzlari iz xajmi jixatidan deyarli birdek kurinadi. Iz kulingizning panjalariga bir karab kuring: bir kulingizni izokka chizib, ikkinchisini ikki baravar yakin masofada tutib karab kuring: garchi chizilib turgan kulning panjalarining kiz tur pardasidagi tasviridan ikki baravar kichik bilsa xam, kul panjalari bizga katta- kichikligi jixatidan birdek, ya`ni bab-barobardek idrok kilinadi. Nixoyat, idrokdagi kontsantlik xodisasi mexanizmining tugma emasligini tasdiklovchi Yana bir misol keltiramiz. Bolaligida kur bilib kolgan odamning Kizi katta yoshida operatsiya qilib tiklangandan sung kizatilgan. Bemor operatsiya kilingandan sung bir oz vakt utgandankeyin, kasalxonaning darvozasidan izimga xech kanday zarar etkazmasdan erga sakrab tusholsam kerak deb uylagan. Vaxolangki deraza erdan 10-12 metr balandlikda bilgan. Aftidan bemor patsdagi ob`ektlarni izoklikda emas, balki yakindan idrok kilgan. Idrok jarayoniga sub`ektning ilgarigi tajribalarining ta`siri xakidagi, ya`ni sub`ekt faoliyatining motivlari va vazifalari, kursatmalar, xissiy xolatlarining (odamning ishonuvchi va dunyokarashlari, uning qiziqishlari va xakazolarni xam shular jumlasiga kiritish mumkin) ta`siri xakida yuqorida kirish mumkin bilgan aktiv jarayondir. Idrok sezgi kabi reflektor jarayondir. Pavlov idrokning asosi tashki olamdagi narsalar yoki xodisalarning retseptorlarga ta`sir etishi tufayli bosh miya katta yarim sharlarining putsida yuzaga keladigan shartli reflekslar, ya`ni vaktli nerv bo\lanishlari ekanliklarini kursatib bergan. Bunda tashki olamdagi narsalar yoki xodisalar kompleks kizgatuvchilar tarzida ta`sir qiladi. Bu kompleks kizgatuvchilar analizatorlarning miya putsidagi qismlarida murakkab analiz va sintez kilinadi. I.P,Pavlov bu xakda shunday yozgan edi: «…Tuxtovsiz va turli-tuman ravishda tebranib turuvchi tabiat bilan uygunlashgan xolda tashki olam agentlari (ya`ni narsa va xodisalar-tarj.) shartli kizgatuvchilar sifatida miya yarim sharlari tamonidan organizm uchun ba`zan \oyat mayda elementlar tarzida ajratilar (analiz kilinar)edi». Analiz idrok ob`ektini umumiy fonddan ajratib olishni ta`minlaydi. Analiz asosida idrok ob`ektining xamma xususiyatlari bir butun obrazga birlashtiriladi, ya`ni sintez kilinadi. Idrok sezgilarga nisbatan miya analitik-sintetik faoliyatining yuksak formasi xisoblanadi. Analizsiz anglangan idrokning bilishi mumkin emas. Chunonchi, tanish bilmagan biror xorijiy til uzluksiz tovushlar okimidek idrok kilinadi. Nutqni ma`nosiga tushunib idrok qilish uchun, ya`ni tushunish uchun aloxida gaplarga, ma`nosiga karab aloxida gaplarga, ma`nosiga karb aloxida sizlarga ajratish lozim. Shuning bilan nutqni idrok qilish jarayonida analiz bilan birga sintez xam katnashadi. Sintez jarayonining katnashishi tufayli biz ayrim bir-biriga bo\liq bilmagan tovushlarni emas, balki sizlarni va gaplarni idrok kilamiz sintezning asosini muvakkat nerv bo\lanishlari xosil qilish jarayoni tashkil etadi. Sechenovning fikricha, assotsiatsiya bosh miyada yuzaga keluvchi reflekslarning ketma-ket yoki bir vaktning izida aloqa kirish, bo\lanishidan iboratdir. Idrokning asosida nerv bo\lanishlarining ikki turi yotadi. Bita analizator doirasida yuzaga keladigan bo\lanishalar va analizatorlararo yuzaga keladigan bo\lanishlar. Birinchi xolda bir xildagi kizgatuvchilar kompleksining organizmga ta`sir etishi natijasida nerv bo\lanishlari yuzaga keladi. Masalan, musika oxangi anna shunday kizgatuvchi xisoblanadi. Bunda aloxida tovushlarning iziga xos birikmasi eshitish analizatorlariga ta`sir qiladi. Bu tovushlar 64 kompleksining xammasi bita murakka kizgatuvchi tarzida ta`sir qiladi. Bunda nerv bo\lanishlari faqat kizgatuvchilarning izida emas, balki ularning izaro munosabatlarida, ya`ni vakt xamma fazoviy bo\lanishlarda yuzaga keladi ( bu munosabat refleksii deb ataladi.). Natijada bosh miya katta yarim sharlarining putsida integratsiya jarayoni, ya`ni murakkab sintez yuzaga keladi. Kompleks kizgatuvchining ta`siri otsida yuzaga keladigan boshka turdagi nerv bo\lanishlari shar turli analizatorlar doirasida xosil biladigan aloqalardir. Sechenov narsalarni yoki fazoni kirish, kinetsezik, tuyu shva boshka sezgilarning assotsiatsiyasi orkali idrok qilishni tushuntirib bergan. Odamda bu assotsiatsiyalar tarkibiga mazkur narsa yoki fazoviy munosabatlar ifodalangan sizning tovush obrazi xam albatta kushiladi. Narsalarning katta kichikligi, ularning izok-yakinligi va shuning kabilarni idrok kilar ekanmiz, bundagi kirish vaktida xamma vakt sof kirish sezgilari bilan muskul sezgilari assotsiativ tarzda boglanadi. Ma`lum dorivor moddalarninng ta`siri bilan kiz muskullarini kuchaytirish yoki zaiflashtirish orkali nerv bo\lanishlarini bir oz izgartirish mumkin. Bunda makroniya (narsalarning kichiklashgandek bilib tuyilishi) xodisasining ruy berishini kizatish mumkin. Idrokning asosi bilgan muvakkat nerv bo\lanishlari tashki olamdagi narsalar va x`odisalarga xos xususiyatlarning ob`ektiv bo\lanishlari xzamirida yuzaga keladi. Idrok klassifikatsiyasining asosi, sezgilardagi kabi, idrokda ishtirok qiluvchi analizatorlarning shar xilligidir. Idrok jarayonida kanday analizatorlarning etakchilik rolini uynashiga karab kirish, eshitish, tuyush, kintestezlik, xid sezish va ta`m bilish idroklari farqlanadi. Odatda idrok jarayoni izaro munosabatda bilgan bir kator analizatorlar orkali amalga oshiriladi. Sharakat sezgilari idrokning xamma turida biror darajada katnashadi. Misol tariqasidataktil ( Biron narsaning tegishini idrok qilish) va kinetsezlik (sharakat idroki) analizatorlari katnashadigan tuyush idrokini kursatish mumkin. Xudi shuningdek eshitish va kirish idroklarida xam sharakat analizatorlari katnashadi. Idrokning shar xil turlari sof xolda kam uchraydi. Odatda ular, ya`ni idrok turlari birlashib ketadilar va natijada idrokning murakab turlari vujudga keladi. Masalan iquvchi tamonidan darsda biror tektsni idrok qilishda kirish, eshitish va kentitsezik idroklar ishtirok etadi. Sharakat idrokdir. Idrok aks ettirayotgan ob`ektni tekshirib kirishga va bu ob`ektning nusxasini uning iziga uxshagan obrazini xosil qilishga qaratilgan iziga xos sharakatdir. Idrokning muxim komponentlari (tarkibi, qismlari) motor-sharakat komponentlariga narsalarni paypaslab kuruvchi kul sharakatlari, narsalarning shaklini paykovchi kiz sharakatlari, eshitiladigan ovozlarni chikaruvchi Tomok sharakatlari va shuning kabilarni kiritish mumkin. Idrokning motor-sharakat komponentlari tuyush aktida katta rol uynaydi. Ma`lumki, passiv tuyush jarayoni odam organizmi terisining butun yuzasiga xosdir. Aktiv tuyush jarayoni yuksak aniqligi bilan sharakterlanadi. Bunda aks ettirilayotgan narsaning adekvatligi (izining iziga mosligi) sharakat kilayotgan kulning idrok kilinayotgan narsaga nisbatan izgarishi davomida xosil biladi. Sezish jarayonida kul sharakatlarining va kirish jarayonida kiz sharakatlarining funktsiyasini analiz qilish shuni kursatadiki, bu sharakatlarni ikkita katta guruxga bilish mumkin. Birinchi guruxga kidiruvchi, aniqlovchi va yunaltiruvchi sharakatlar kiradi. Anna shu 65 sharakatlar yordami bilan berilgan idrok ob`ektini qidirish, kizni (yoki kulni) «dastlabki xolatga» yunaltirish va bu xolatni ti\rilash amalga oshiriladi. Ikkinchi guruxga obrazni bunyod qilishda va tanish ob`ektlarni bilishda ularning fazoviy sharakteritsikalarini ulchashda va shuning kabilarda katnashuvchi sharakatlar kiradi. Bu gurux aslini olganda gnotsik (grekcha gnotsis sizidan olingan bilib, bilish degan ma`noni anglatadi) perseptik sharakatdan iboratdir. Kiz juda kup turli vazifalarni bajarar ekan, uning sharakatlari shakl jixatidan shar xildir. Kirish idrokida kiz mikro va makro (ya`ni bilinar bilinmas juda mayda va sezilarli yirik) sharakat qiladi. Kizning makro sharakatlarini ikki tipga bilish mumkin: payka shva tez sakrash sharakatlari. Paykash sharakatlari- iz nomidan ma`lum bilishicha, sillik tekis sharakatlardir: bunday sharakatlar urin almashtirib turgan ob`ektni uzluksiz kirish imkonini beradi. Sakkadik sharakatlar-ukishda kizatayotgan yoki sharakatsiz ob`ektlarga karayotganda kizning ildam sakrash sharakatlaridir. Odam kizning sakkadik sharakatlari mikdorini sinay olmaydi va odatda biror narsani ukish yoki kirish jarayonida iz kizining sharakatlari xakida noti\ri tasavvurga ega biladi. Idrok pertseptiv, ya`ni bevosita sezgi a`zolari bilan aks ettirish sharakatlari sistemasidan iborat bilib, uni egallash maxsus ta`lim va Amaliy mashkni talab qiladi. Shar turli vazifalarni bajarishda, masalan, kitob ukish, sharakatsiz ob`ektlarni karab chiqish, qidirish va shuning kabilarda kiz sakkadik ravishda sharakat qilib, birj oy dan ikkinchi joyga urin almashtirib turadi va faqat sakrash sharakatlari urtasidagi kayd qilish paizalari paytida informatsiyalarni kabil qiladi. Idrok kulamini tadqiqot qilish eksprementlarida, odatda kizgatuvchi sifatida, shar xil ob`ektlardan rakamlar, sharflar, ma`nosiz bugunlar, nuktalar va shuning kabilardan foydalaniladi. Tekshiruvchilarga kiska muddat davomida shar xil mikdorda ob`ektlar kursatiladi vat ugri bilib olingan ob`ektlarning soni aniqlanadi. Bir qancha tadqiqotlarda kursatilishicha, izaro bir-biri bilan bo\liq bilmagan ob`ektlar tavsiya etilganda idrok kulamining chegarasi 4-8 elementga ti\ri kelgan. Ob`ektlar guruxlashganda, masalan, chiziklar sharflarga, sharflar sizlarga, shakllarning qismlari butun bir shakllarga, nuktalar nuktalarning konfiguratsiyasiga va shuning kabilarga guruxlashib birlashganda xam idrok kulamining chegarasi ilgaridek, 4 dan 8 gacha bilgan birlik atrofida kola beradi. Lekin bu izaro bir-biri bilan boglanmagan 5-6 ta sharf emas, balki, 5-6ta yaxlit, guruxlashtirilgan birlik, masalan, sizlardir. Kizatish ixtiyoriy idrokning muxim shaklidir. Kizatish atrofimizni urab olgan olamdagi narsa va xodisalarni oldindan uylab, rejali ravishda idrok qilishdan iboratdir. Kizatishda idrok mutsakil faoliyat sifatida katnashadi. Kizatishda sezgi a`zolaridan foydalanishga, ya`ni sezishga, kira olishga, eshita bilishga va shuning kabilarga urganmok kerak. Biz kupincha chet tilida aytilgan ayrim tovushlarning farqiga bormaymiz, musika asarlarini ijro etishda yanglish tovushlarni eshita olmaymiz yoki surat ranglaridagi bizulishlarni kira olmaymiz. Mana shularning xammasiga urganish mumkin va urganish kerak. Nutq madaniyati xakida gapirilgandek, idrok, kizatish madaniyati xakida xam gapirish mumkin. 66 Kizatish muvaffakiyatli itkazish uchun unga taxminiy tayyorgarlik kirish, kizatuvchining ilgarigi tajribalari va bilimlari katta axamiyatga egadir. Odamning tajribasi qanchalik boy bilsa, uning bilimlari shunchalik kup, idroki shunchalik boy biladi. Ukituvchi va ukvchilarning faoliyatini tashkil qilishda kizatishning anna shu qonuniyatlarini xisobga olishi kerak. Iquvchilarning utmish tajribalarini aktivlashtirib, ilgarigi bilimlarini yangi materiallar bilan boglashi, ularning olidga yangi vazifalar kuyib, idroklarni yunaltirishlari kerak. Nixoyat pedagogikada allakachonlardan beri ishlanib kelayotgan ukitishdan kurgazmalilik printsipi xam xudi shu maqsadga, ya`ni iquvchilarning yangi bilimlarini yanada samaralirok izlashtirilishlarini ta`minlashga va ularning kizatishlarini tashkil qilishga xizmat qiladi. Narsalarning shaklini, katta- kichikligini, joylashgan urnini, bir-biriga nisbatan urin almashtirishni aniqlash va Ayni chogda iz tanamizning atrofimizdagi narsalarga nisbatan xolatini analiz qilish organizmning sharakat faoliyati jarayonida amalga oshiriladi. Aniqlanishicha, shar xil shakldagi fazoviy analizning asosi kompleks analizatorlanrining faoliyatidir. Lekin muxitning fazoviy faktorlarini analiz qilishda bu analizatorlardan brontasi xam etakchilik rolini itay olmaydi. Fazoviy muljalga olishda sharakat analizatorlari aloxida rol uynaydi. Sharakat analizatorlarining yordami bilan shar turli analizatorlar urtasida izaro munosabat yuzaga keltiriladi. Analizatorlar faoliyatida namoyon biladigan shar ikala miya katta yarim sharlari urtasidagi nerv bo\lanishlarini (ya`ni bnokulyar kirishni, binoural eshitish, bimanual sezish, dirinik xid sezish vash u kabilar) fazoviy munosabatlarni bilishning maxsus mexanizmlari deb xisoblash mutsmkin. Narsalarning shakli odatda kirish, sezish va kinetsezik (sharakat) analizatorlarining yordami bilan idrok kilinadi. Biron narsaning tekkanini idrok qilishda xam biz xudi shunga uxshagan jarayonga duch kelamiz. Kiz bilan kirish mumkin bilmagan narsaning shaklini paypaslab aniqlash uchun bir narsani kulga olish, aylantirib kuri shva unga shar tamondan tegib kirish kerak biladi. Bunda kul engil sharakat qilib, narsani paypaslab chiqadi, ba`zan bir necha martalab orkaga kaytib, narsaning Birma-bir qismini ti\ri idrok kilayotganini giyo tekshirib kirayotgandek biladi. Narsaning tarkib topayotgan obrazi tuyish shamda sharakat sezgilarining birlashishi asosida yuzaga keladi. Narsaning shaklini kurib idrok qilish kizatish sharoiti bilan belgilanadi: narsaning katta-kichikligi bilan, kizatuvchining Kizi bilan narsa oraligidagi masofa bilan, yorkinligi bilan, ob`ektning yorkinligi shamda foni urtasidagi kontratslik va shuning kabilar bilan belgilanadi. Idrok kilinayotgan narsalarning katta kichikligi bu narsalarning kiz tur pardasidagi tasvirining katta kichikligi shamda kizatuvchining kizidan izoklig bilan belgilanadi. Kizning shar-xil izoklikdagi narsalarni aniq kirishga moslashuvi ikkita mexanizm orkali amalga oshiriladi. Bu ikki xil mexanizmning bittasi akkomodatsiya bilsa, ikiknchisi konvergentsiyadir. Akkomodatsiya kizga ta`sir kilayotgan nurlar yinalishini izgartirish orkali bu nurlarning kiz gavsharidagi sinishini izgartirishdan iboratdir. Akkomodatsiya odatda konvergentsiya bilan, ya`ni kirish ukini kayd kilayotgan narsaga 67 yunaltirish bilan bo\liq biladi. Kiz gavsharining ma`lum xolati kirish ukining ma`lum darajada silshini yuzaga keltiradi va aksincha, kirish ukining Biron bir tamonga siljishi bilan mos xolda ma`lum akkomodatsiya xolati yuzaga keladi. Odamning chukurlikni baxolash qobiliyati datsavval tugma xususiyatdek bilib kirinishi mumkin. Emaqlab yuradigan bola taxta tushamaga joylashtirilib kuyilgan. Anna shu taxta tushamaning oldida chukurlik bor, bu bush chukur fazoning utsiga kalin oyna kuyilgan. Tajribaning kursatishicha, taxta tushama buylab erkin emaqlab ketayotgan bola taxta tushamadan tushib ketmaydi va chukurlik utsiga kuyilgan oynaga xam utmaydi. Birok bir muncha chukur tadqiqot qilish natijasida ma`lum bilishicha, taxta tushamada emaqlab ketayotgan bola jarlikning chukurligidan tasirlanib tuxtab kolmaydi, balki iziga xali namoyon bilmagan yangi yuzaga sudralish bilan bo\liq bilgan yangi vaziyat oldida tuxtab koladi. Narsalarning chukurligi va izokligini idrok qilish asosan binokulyar (ikki kiz bilan kirish) kirish tufayli amalga oshiriladi. Izokdagi ob`ektlarni masalan omondagi yildizlarni binokulyar ravishda kayd qilishda shar ikala kizning kirish chiziklari parallel biladi. Bunda izoklikdagi narsalarningn tasviri, kiz tur pardasiga tushishidan katie nazar , bizga fazoning bir nuktasida turgandek bilib kurinadi. Binobarin, bir kiz tur pardasining ayrim nuktalariga ikkinchi kiz pardasining ma`lum nuktalari mos keladi. Shar ikala kiz tur pardasigasimmetrik ravishda joylashgan bu nuktalarni korrespondlashtiruvchi (ya`ni manbadan bir xil javob qaytaruvchi) nuktalar deb ataladi. Fazoviy munosabatlarni farqlashning muxim momentlaridan biri narsalarning boshka narsalarga yoki kizatuvchiga nisbatan yinalishlarini idrok qilishdan iboratdir. Biz kurib turgan narsalarning yinalishlari va bu narsalarning tasvirlarini kiz tur pardasining ma`lum joyida aks ettirilishi va atrofimizdagi narsalarga nisbatan gavdamizning xolati bilan belgilanadi. Binokulyar tarzda kurinib turgan narsalarning tamonlari bir xilda yyinalish qonunlari bilan aniqlanadi. Anna shu qonunga muofik kiz tur pardalarining korrespondlashtiruvchi nuktalariga tushuvchi kizgatuvchilar biz tamonimizdan aynan bir xil yinalishda kurinadi. Bu yinalishga shar ikala kiz kirish chiziklari kesishgan joylarining ikkita kiz urtasidagi kok yarim masofaga mos keluvchi erda joylashgan nukta bilan kushuvchi chiziklar orkali erishiladi. Uk chiziklari illyuziyasi. Bu illyuziya kesishadigan va kesishmaydigan chiziklar printsipiga asosalangan. Temir yil illyuziyasi. Kesishadigan ti\ri chiziklarning torrok joyiga joylashgan chizik izunrok bilib kurinadi. Aslida shar ikala chizik tengdir. Tik chiziklarni ortiq baxolash illyuziyasi. Silindrning balandligi xoshisiyasining kengliigidan kattarok bilib kurinadi. Elpigich illyuziyasi. Parallel chiziklar fondagi chiziklarning tasiri bilan birinchi xolda egilgandek, ikkinchi xolda esa burtgandek bilib kurinadi. Kesishgan chiziklar illyuziyasi. A va X chiziklari bita chizik buylab yotadi. Bunday qaraganda esa giyo, V va X chiziklari bita ti\ri chizik bbuylab yotgandek kurinadi. Kontsentrlash aylanalar illyuziyasi. Ti\ri bilaqlar aylanalarning fon bilan kesishgan joylarida kesib itadi. 68 Vakt fazo kabi materiya mavjudligining asosiy shaklaridan biridir. Vaktni idrok qilish vokealikdagi xodisalarning davomiyligini, tezligini va izchilligini aks ettirishdan iboratdir. Vaktni idrok qilish, ob`ektiv reallikni aks ettirish bilan birga, odamga tashki muxitni muljallash imkoniyatini beradi. Vaktni sanab xisoblash faqat odam uchun emas, balki xayvonlar uchun xam muvofiklashuv faoliyatining nixotda muxim ksmlaridan xisoblanadi. Vaktni idrok qilishda shar turli analizatorlar katnashadi, birok kinetsezik va eshitish sezgilari vakt oraligidagi farqlarni juda aniq defferentsirovka qilish imkoniyatini beradi. Ritmni idrok qilishda kenitsezik analizator alaoxida rol uynaydi. Psixologik nuktai nazaridan ritm deganda bir kator ob`ektlarni bir turdagi tsumullar guruxi sifatida idrok qilish tushuniladi. Ritmni idrok qilish odatda bir kator sharakatlarning bir xil me`yor bilan davom etishi orkali amalga oshiriladai. Ritm xissining asosi iz tabiati jixatidan sharakatni sezish, paykay olish qobiliyatidir. Ritmni idrok qilish bilan birga tuguladigan ichki kechinmalar iz moxiyati jixatidan xamisha aktiv biladi. Bolalarda vaktni idrok qilish ancha kech tarkib topadi. Vakt bilaqlarini aniq farqlay olish qobiliyatining ortishi psixik taraqqiyotning umumiy yili shamda ta`lim jarayonida bilim izlashtirish bilan bo\liqdir. Maktab bolalari xammadan kira kundalik faoliyatlari bilan bo\liq bilgan vakt bilaqlarini yaxshi muljallaydigan biladilar. Sharakatni idrok qilish xayotiy muxim axamiyatga ega. Ba`zan bir xayvonlar uchun sharakat qiluvchi ob`ektlar xavf-xatardan yoki ovkat imkoniyatidan signal bilib xizmat qiladi. Sharakatni idrok qilishda kuri shva kenitsezik analizatorlar asosiy rolni uynaydi. Tezlik tezlanish va sharakatning yinalishi sharakat kilayotgan ob`ektning parametri xisoblanadi. Odam ob`ektlarining fazoda urni almashtirganligi xakida ikki turli yil bilan, ob`ektlarning fazoda urin almashtirish aktinii bevosita idrok qilish yili bilan va ma`lum vakt davomida boshka joyda turgan ob`ektning sharakati xakidia xulosa chiqarish assosida ma`lumot olishi mumkin. Eshitish analizatori yordami bilan xam sharakatni idrok qilish mumkin. Bunda tovush manbai bizga yakinlashgan sari, tovush baland bilib eshiiladi va tovush izoklashgan sari tovush pasayib eshitiladi. Download 5.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling