O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Download 5.04 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xotira. Reja.
Mustashkamlash uchun savollar. 1. Idrok nima? 2. Idrokning kilami deganda nimani tushunasiz? 3. Idrok etish deganda nimani tushunasiz? Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. 69 • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y. Xotira. Reja. 1.Xotira xakida umumiy tushuncha. 2.Xotira nazariyalari. Xotira turlari. 3.Xotira va urganish. Xotiraning usishi. Tayanch siz va iboralar Xotira, esda saqlash, esdan chiqarish, proektiv va rektroetiv tormozlanish, xotira turlari. Xotira inson xayoti va faoliyatida juda muxim axamiyatga egadir .Xotira odamning iz utmish tajribasini uzluksiz ravishdv kekngaytirib borishga va amalda foydalanishga imkon beradi. Xotiradan maxrum bilgan odamni bir dakika tassavur qilib kiraylik bundan odam boshka kishilarni va tevarak- atrofdagi narsalarni tanish imkoniyatidan maxrum bilgan bilur edi u iz ona tilini unutgan bilib,biror jumlani Xam ayta olmagan bilur edi .Bundan odamda sharakat xotirasi yukolib, u xech biro sharakatni kabil kila olmagan bilur edi. Utmish tajribaning ongimizda iz koldirilishi., saqlanishi va uni keyinchalik qayta tiklanishimizdan iborat bilgan jarayon xotira deb ataladi. Individning iz xayotiy tajribasini esda olib qolishi, esda saqlab turishi va keytsinchalik esga tushirishini xotira deb ataladi. Xotira soxasida quyidagi asosiy jarayonlar, Esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unitish jaranlari bir-biridan farq kilinadi. Ana shu kursatib utilgan xotira jarayonlari avatonom (ya`ni iz oldiga mutsakil) psixik «qobiliyatlar billa olmaydi. Bu xotira jarayonlari faoliyatda tarkib topadi va ularni faoliyat belgilab beradi. Ma`lum materialni esda olib qolish xayot faoliyati davomida individual, ya`ni shaxsiy tajribani tuplash bilan bo\liqdir. Tuplangan tajribadan keyingi faoliyatda foydalanish qayta esga tushurishni talab qiladi. Ma`lum materialning katnashmay qolishi yoki faoliyatdan tushib qolishi unda esdan chikarib qolishga olib keladi. Matrialni saqlab turish deb ataladigan narsa xam shaxsning faoliyatida katnashishi bilan bo\liq, chunki insonning shar bir dakikadagi xatti sharakatlari uning butun xayotiy tajribasi bilan belgilanadi. Bosh miya putslogida muvakkat nerv bo\lanishlariningzyuzaga kelishi, mutsaxkamlanishi va keyinchali turli kizgovchilar ta`sirida qaytadan jonlanishi xotira prtsesslari - esga olish, esda saqlash va esga tushirishning fiziologik asosini tashkil qiladi. Bosh miya putslogida yuzaga kelgan muvvakkat nerv bo\lanishlar, yaya`ni assotsiatsiyalar deb atalmish bu bo\lanishlarning real 70 voqeylikdagi narsa va xodisalarning fazo va vakt jixatdan izaro yondoshlik aloqalarini ular urtasidagi uxshashlik va tafovut munosabatlarini va nixoyat ,sabab natija bo\lanishlarini aks ettiradi .Miyaning izaro bo\lanishlarni aks ettirish faoliyati natijasidagina odam narsa va xodisalarni shuningdek ularni ifoda qiluvchi sizlarni bir-biridan ajratilgan xolda emas , muayyan izaro aloqada esga oladi, keyinchalik esa esga tushiradi. Bilish ob`eklari yonma-yon turgan yoki ketma-ket kelgan xollarda fazo yoki vakt jixatidan yondoshlik assotsiatsiyasi ruy beradi vash u sababdan bunday ob`ektlar baravar esga olinadi shamda baravar tushiriladi. Masaln, biron kimsaning ismini eslaganimizda .uning familiyasi .uning tashki kiyofasi .u kishi bilan bo\liq bilgan xodisalar xam esimizga tushadi .Izimiz yil kuygan biror-bir xatoningesimizga tushishi bizni ilgarigidek uyalishimizga majbur etadi.Bunday xolat tegishli nerv bo\lanishlari yuzaga kelganligi tufayli sodir biladi.Uxshashlik assotsiatsiyasining moxiyati shundan iboratki narsa va xodisalarning obrazlari va ular xakidagi fikrlarni esimizga keltiradi.Masalan:uchib kelayotgan samalyotni kurgshanimizda kush orazi esimizga tushadi qarama-qarshilik assotsiatsiyasibiz idrok etayotgan .tasavvur kilayotgan fikr yuritayotgan xodisalarga qarama-qarshi xodisalarning esimizga tushishini ta`min qiladi .Biz izimizga keraqli familiyani boshka shunga qarama-qarshi ma`nodagi sizlardan tashkil topgan familiya yordamida esga tushirishimiz mumkin.(Chernov-Belov)yoki chul kirinishi tog manzarasini xotirada tiklashi mumkin.Esga olish va esga tushirish jarayonida sabab-natija bo\lanishlarining roli ayniksa muximdir..bu bo\lanishlar narsa- xodisalar urtasidagi eng muxim aloqalarni aks ettiradiMasalan. Tarix darsida iquvchi muxim bir vokeani sizlab berishdaavvalgi darsda bayon kilingan anna shu vokeaga aloqador faktlarning izinigina esga tushirib kolmay, balki shu vokeani keltirib chikargan iktisodiy siyosiy shart-sharoitlarni ,ya`ni ancha ilgari utilgan dars materiallarin xam eslaydi .Xotira barcha psixik jarayonlarning muxim sharakteritsikasidan iborat bilishi bilan,inson shaxsining birligi va bir butunligi ta`minlaydi. Xozirgi kunda xotira soxasida olib borilayotgan tadqiqotlarda xotira mexanizmlari muammosi markaziy muammo sifatida namoyon bilmokda esda olib qolish mexanizmlari xakida muayyan bir tasavvurlar xotira xakidagi turli nazariyalarning aosini tashkil qiladi. Xozirgi zamon fanida barcha psixik jarayonlarni, shu jumladan, xotira jarayonlarini xam tarkib toptirishga sababchi bilgan faktor asosan shaxs faoliyatidir, deb karovchi nazariya tabora e`tirof etilmokda. Anna shu kontsepsiya muvofik esda olib qolish, esda saqlash va qayta esga tushirish jarayonlarining amalga oshirilishi sub`ekt faoliyatida anna shu material kanday urinda turishi bilan belgilanadi. Tegishli material sharakat maqsadi sifatida namoyon bilib, bo\lanishlarning eng kulay samarali va aktuallashishi ekspremental ravishda aniqlangan va isbotlangan. Bu bo\lanishlarningn ta`rifi, masalan bo\lanishlarning mutsaxkamligini, e`giluvchanligini aniqlash tegishli sub`ektning keyingi faoliyatlarida kay darajada katnashishish, kelajakdagi maqsadlarga erishishida ularning kanday axamiyatga ega ekanliklari bilan belgilanadi. Shunday qilib, bu kontseptsiyaning asosiy tezisi quyidagicha ifodalanishi mumkin. Shar turli tasavvurlar urtasida bo\lanishlarni xosil qilish esda olib 71 kolinadigan materialning kandayligi bilan emas, balki datsavval bu material sub`ektga nima uchun keraqligi bilan belgilanadi. Xotira mexanizmlari xakida fiziologik nazariyadar I P Pavlovning yuksak nerv faoliyati qonuniyatlari xakida ta`limotning muxim koidalari bilan chambarchas bo\liqdir. Muvakkat shartli bo\lanishlar xakidagi ta`limot iz moxiyati jixatidan sub`ektning individual tajribasi tarikb topishi mexanizmining nazariyasidir, ya`ni boshqacha qilib aytganda, «fiziologik jixatidan esda olib qolish nazariyasining» izginasidir. Darxaqiqat shartli refleks yangi mazmun urtasida xosil kilinadigan bo\lanish akti sifatida esda olib qolish faoliyatining fiziologik asosinin tashkil qiladi. Olimlarning taxmin qilishlariga kira, ob`ektning aks etttirilishi, masalan,Yu biror narsani kiz bilan kurib idrok etishda narsa kirralari tamonlari buylab kiz bilan timirskilanib chiqiladi, unda impulslar tegishli gruppadagi nerv xujayralari buylab sharakat qilib, idrok kilinayotgan ob`ektni kandaydir yil bilan turgun zamon va makon asosida neyron strukturasi tarzida modellashtiriladi. Shuning uchun bu nazariya neyronlari modeli nazariyasi deb xam yuritiladi. Bu nazariya tarafdorlarining fikrlariga kira, neyronlar modelining yuzaga kelish jarayoni va undan keyingi aktivlashuvi esda olib qolish, esda saqlash va qayta tushurish mexanizmlarining asosini tashkil qiladi. Ma`lumki, odamlar vaktincha xushdan ketib kolganlarida xam anna shu xolatga kadar bilib utgan narsalarni esdan chikarib kuyadilar. Bunda kiska muddatli elektroximik izgarishlarga itishidan oldin tuxtatib kuyilganligi tufayli mutsaxkamlanib ulgurmagan ta`surot izlari uchib ketadi deb uylash mumkin. Eng yakin tadqiqotlarning, jumladan, biolximik tadqiqotlarning erishgan yutuklari inson xotirasini kelajakda boshqarish yuzasidan bizga optimitsik prognozlar qilish imkonini beradi. Shuning bilan birga, ana shunday optimitsik prognozlar katorida ba`zi bir asossiz, xayoliy \oyalar xam tarkalgandir, masalan, kishilarning nerv sistemasiga bevosita ximik ta`sir qilish yili bilan ularni Biron narsaga urgatish imkoniyati xakidagi va maxsus «tabletkalar» (dorilar) yordami bilan bilim berish xakida va boshka shuning kabi afsonalar shular jumlasidandir. Anna shu munosabat bilan shuni ta`kidlab itish zarurki, garchi inson xotirasining jarayonlari xamma boskichlarida izaro juda murakkab munosabatlar bilan sharakterlansa xam, xotira jarayonlarining detirmenligi, ya`ni sababiy bo\liqligi yuqoridan inson faoliyati sosida sodir biladi. Bu erda butundan uning qismlariga karab borish jarayoni ta`sir qiladi. Anna shu printsipga muvofik ravishda tashki ta`surotlardar kolgan izlarning materiallashuvi kandaydir boshqacha yil bilan emas, balki organizm-a`zo (organ)- xujayra usulida amalga oshiriladi. Xotiraning fizioloigk asoslarini tushuntirishda farmakologik katalizatorlardan foydalanish bu jarayonning moxiyatini izgartira olmaydi. Xotira mexanizmlarini turli boskichlarda tadqiqot qilish ishlari, shubxasiz, bir-birini izaro tuldirib, boyitib boradi. Xotiraning shar xil turlarini ajratishda eng umumiy asos qilib xotira sharakteriskasining esda olib koli shva qayta esga tushirish jarayonlari amalga oishiriladigan faoliyat xususiyatlarirga bo\liqligi olinadi. Bunda xotiraning ayrim turlari uchta asosiy kretiriya (mezon)ga muvofik ravishda bilinadi. 72 Kiproq faoliyatda kurinadigan psixik aktivlik sharakteriga karab, xotirani sharakat, emotsional obrazli, va siz mantiqiy xotira turlariga bilinadi. Faoliyat maqsadi sharakteriga kira, ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira turlariga bilinadi. Materialni qancha vakt esda olib qolish va esda saqlsha muddatiga karab (faoliyatda xotiraning roli va urni jixatidan) kiska muddatli, izok muddatli va operativ xotira turlariga bilinadi. Insaon faoliyatining shar xil turlarida psixik aktivlikning turlicha kirinishlari utsun turishi mumkin. Masalan, sharakat emotsional, sensor inteluktal psixik aktivlik turlari. Anna shu psixik aktivlik turlarning shar biri tegishli sharakatlar va ularning maxsulotlarida ifodalanadi. Sharakatlarda xissiyotlarda, obrazlarda, fiikrlarda iz ifodasini topadi. Bilarga xizmat qiluvchi xotiraning iziga xos turlariga psixologiyada tegishli nom berilagan. Sharakat, emotsional, obrazli va siz mantiqiy xotira. Sharakat xotirasi- turli xil sharakatlar va ularning setsemalarini esga olish, esda saqlash va qayta esga tushirishdan iboratdir. Xotiraning boshka turlariga qaraganda sharakat xotira turi ochik oydin utsunlik qiladigan odamlar uchrab turadi. Bir psixologning tan olishga kira, u musika asarini xotirasi mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, yakindagina eshitgan operasini faqat pantomima tarzidagina qayta tiklay olgan. Boshka odamlar esa, aksincha izlarida sharakat xotirasi bor ekanligini umuman paykamaydilar. Bu xotira turining \oyat katta axamiyati shundan iboratki, bu yurish yozish va shuning kabi malakalar katorida shar xil Amaliy mexnat malakalari tarkib topadi. Agar sharakat xotirasi bilmaganda edi, Biron sharakatni amlag oshirish uchun biz shu sharakatning izini shar gall boshdan boshlab urganar Edik.. odatda, jismoniy chakkonlik, mexnatdagi maxorat, oltin kullarga ega bilish yaxshi sharakat xotirasiga ega bilshining alomati xischoblanadi. Emotsional tuygu xissiyotga xos xotiradir. Emotsiyalar (tuy\ular) bizga extiyojlarimiz va qiziqishlarimiz kanday kondirilayotganligidan, atirofimizdagi olamga nisbatan bizning munosabatlarimiz kanday amalga oshirilayotganligidan doim xabar berib turadi. Shuning uchun shar bir kishining xayot iva faoliyatida emoional xotira juda katta axamiyatga egadir. Biz boshimizdan kechirgan va xotiramizda saqlab kolgan xissiyotlar va sharakatga undovchi yoki utmishda salbiy kechinmalarga ega bilgan sharakatlardn saqlab koluvchi signal tarzida namoyon biladi. Izga kishiga shamdard bilish qobiliyati, kitob kaxromoni bilan birga kaygurish emotsional xotira asoslanadi. Agar siz yuoshdan kechirganlarni bir laxzada eslash bilan kizarish, okarshi qobiliyatiga ega bilsangiz agar siz kachonlardir boshdan kechirgan baxtsizlik xakida uylashdan kursangiz, sizda tuygu xissiyot xotirasi yoki emotsional xotira bor deyish mumkin. Obrazli xotira tasavvurlar, tabiat va xayot manzaralari, shuning bilan birga, tovushlar, xidlar, ta`mlar bilan bo\liq bilgan xotiradir. Xotiraning bu turi –kirish, eshitish, tuyish, xid bili shva ta`m bilish xotiralaridan iboratdir. Agar normal tarakkiy etgan barcha kishilarning xayotiy sharoitlarida kuri shva eshitish xotirasi odatda, yaxshi rivojlangan bilib, etakchi rol uynasa, tuyish xid bili shva ta`m xotiralarini xotiraning ma`lum ma`noda professional (Biron kaab bilan bo\liq) turlari deb atash mumkin. Xudi 73 tegishli sezgilar kabi xotiraning bu turlari xam, maxsus faoliyat sharoitlari bilan bo\liq xolda ayniksa tez rivojlanadi. Masaln, krlar, karla rva boshka shuning kabi nogiron odalar da xotiraning etishmaydigan turlaridan nixoyatt darajada yuksak taraqqiyot boskichiga erishadi. Badiiy, kasb egalarida obrazli xotirasi ayniksa rivojlangandir. Ba`zan eydetik deb atalgan (eydos-yunoncha sizdan olingan bilib, obraz degan ma`noni anglatadi.) xotira turiga ega bilgan odamlar uchrab turadi. Xotiraning eydetik obrazlari yoki konkert kurgazmali obrazlari tashki tasurotlar tufayli sezgi a`zolarning kizgalish natijasidir. Xotiraning eydetik obrpazlari shu jixatdan tasavvurlarga uxshaydiki, ular ta`sir kilayotgan narsalarsiz yuzaga keladi, birok xotiraning eyditek obrazlari shu kadar shar tamonlama yaqqolki, bunday yaqqollik oddiy tasavvurlarga mutlaqo uxshamaydi. Siz mantiqiy xotira mazmunini bizning fikrlarimiz tashkil qiladi. Sizlar bilmasa, fikrlar xam bila olmaydi, shuning uchun xam fikrlarimizga xos xotira shunchaki mantiqiy xotira deb atalmay, balki siz mantiqiy xotira deb ataladi. Fikrlar turli xil til formalari yordamida ifodalanganligi tufayli, ularni ifodalash faqat materialning asosiy ma`nosini aytib berish yoki materilani sizma siz ifodalanishining izini aytib berishga qaratilgan bilishi mumkin. Ta`lim jarayonida iquvchilarning bilimslarini izlashtirishning taminlashda siz mantiqiy xotira etakchi rol uynaydi. Ixtiyorsiz xotiraning xayotimizda nakadar katta urin egallaganligini shar kim xam iz turmush tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotira asosida maxsus mnemik maqsadlarsiz va zur berishsiz iz xayotiy axamiyati shamda xajmi jixatidan tkjribalarimizinng kupchmilik qismi tarkib topadi. Birok inson faoliyatida kupincha inson xotirasining boshqarish zarurati tu\ilib koladi. Manna shunday sharoitlarda keraqli narsalarni ixtiyoriy ravishda urganib olish yoki eslash imkoniyatini beradigan ixtiyoriy xotira katta rol uynaydi. Sunggi paytlarda xotira tadqiqotchilarning diqqatini esda olib qolishning dastlabki dakikalarida yuzaga keladigan jarayondir. Ya`ni tashki ta`surot izlarining mutsaxkamlanishicha bilgan djarayonlar va shuning bilan birga , tashki ta`surotlarning mutsaxkamlanish paytlarida jiddiy jalb kilmokda. Juda kup qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida materialni izok muddat davomida esda saqlab qolish sharakterli bilgan izok mudddatli xotiradan farq kilgan xolda, kiska muddatli esda olib qolish bilan sharakterlanadi. Operativ xotira tushunchasi inson tamonidan bevosita amalga oshirilayotgan aktual sharakatlar, operatsiyalar uchun xizmat qiluvchi mnemik jarayonlarni bildiradi. Bunda ishni bajarish uchun ayrim oralik natijalarni yordamida saqlab turamiz, bajarayotgan ishimizining oxirgi natijasiga yakinlashganimiz sari, konkret ishlangan materiallar esdan chiqib qolishi mumkin. Xudi shunga uxshagan xammasini biz biron tektsni ukishda, kuchirib yozishda va umuman ozmi-kupmi 74 murakkabrok ishni bajarishda kizatishimiz mumkin. Anna shu ishni bajarishda inson duch keladigan material qismlari shar xil bilishi mumkin. Xotiraning operativ birliklari deb ataladigan ana shu qismlarning xajmi ma`lum bir faoliyatning muvaffakkiyat bilan bajarishag muxim ta`sir kursatadi. Xotira optimal operativ birliklarning tarkib topishida anna shu qismlarning aniqlovchilik axamiyati kattadir. Xotirani turlarga bilish uchun bu erda asos qilib olingan mezon ayrim-ayrim xolda emas, balki inson faoliyatining organikbirligida namoyon biladigan turli tamonlari bilan bo\liqdir. Xotiraning tegishli turlari xam xudi anna shunday birlikdan iboratdir. Masalan, fikr va tushuncha xotirasining shar ikkalasi siz mantiqiy xotiradan iborat bilishiga karamay , shar bir jiz`iy xolda yo ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy xotira tarzida namoyon biladi. Ayni shu chokning izida xotiraning bu turi, ya`ni fikr va tushuncha xotirasi yo kiska muddatli yoki izok muddatli xotira tarzida namoyon biladi. Ixtiyorsiz xotira bilan ixtiyoriy xotira urtasida xam murakab izaro bo\lanish mavjuddir. Bu bo\lanishlarning moxiyati esda olib qolish jarayoni tariflashda ochib beriladi. Kiska muddatli xotira bilan izok muddatli xotira masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, ular iz moxiyatlari jixatidan bita jarayonning ikkita boskichi xisoblanadi. Kiska muddatli xotira shunday bir itkazuvchidirki, bu itkazuvchidan tashkari biron boshka yil bilan xech narsa izok muddatli xotiraga ita olmaydi. Xotiraning xamma jarayonlari xamisha kiska muddatli xotiradan boshlanadi. Xotirani shar xil turlarga ajaratishda biz, yuqorida kurib uttkanimizdek, uning faoliyatda kanday konkret vazifani bajarishidan materialni mutsaxkamlash, esda saqlash yoki materialni esda aktuallashtirish vazifasini bajarishdan kat`i nazar, xotirani sharakterlab berishda ayrim barqaror xususiyatlari va tamonlarini nazarda tutgan Edik. Masalan xotirani obrazli, siz mantiqiy, sharakat va demotsional turlarga bilishda uning ob`ektini esda olib qolish, esda saqlash va qayta esga tushurishni amalga oshiradigan formalari sifatida aks etgan. Ammo xotira turlaridan tashkari, uni jarayonlarga xam ajratiladi. Bunda albatta xotiraning xayot va faoliyatda bajaradigan vazifalari asos qilib olinadi. Xotira jarayonlariga esda olib qolish (mutsaxkamlash), esga tushurish, aktuallashtirish, qayta tiklash shamda esda saqlash va unitish jarayonlari kiradi. Anna shu yuqorida kursatilgan jarayonlarda xotiraning faoliyat bilan aloqasi va xotira aktlarining aloxida mutsakil (mnemik) sharakatlar tarzida namoyon bilishi ayniksa yaqqol kurinadi. Xotira jarayonlarini bir-biriga taqqoslashda, garchi ularning funktsional yinalishlaridagi shunchaki bir qarama-qarshilik kizga tashlanib tursa xam, bu jarayonlarni yagona birilikda karash lozim. Vaxolangki, qayta tiklash materialni avtomatik ravishda qayta karab chiqishdan iborat emas, balki materialni ongli ravishda kuri shva qayta kirishdan iborat ekan, shunday bilgach materialni qayta esga tushirishga albatta kiska muddatli esda olib koli shva esda saqlash jarayonlari kushilib ketadi. 75 Bundan tashkari qayta esga tushirish jarayonida shar doim izok muddatli esda saqlash xam olib oshiriladi. Materialni qaytarish deb atalgan narsaning izi materialni qayta esga tushirishdan bilak narsa emas, ammo, shuning bilan birga , materialni qaytarish uni yod olishdan iboratdir. Esda saqlash va uni unitish jarayonlari xam xudi shu yuqoridagiga uxshash analiz kilinishi mumkin. Birok buning uchun ular avvalo xudi jarayonlar sifatida anglamoklari lozim. Chunonchi, esda saqlash xotira materialning individ faoliyatida katnashishish funktsiyasi (vazifasi) sifatida tushunilishi mumkin. Bunday katnashish ti\ridan-ti\ri, ya`ni anglanmaagan xolda bilishi mumkin. Birok odamning itsalgan sharakatldarida shaxsning xamma tajribasi ta`sir edtadi. Anna shu ma`noda olganda, ma`lum bir materialninng xotiradan tushib qolishi (unitilishi) shu materialning faoliyatidan tushib qolishidan boshka narsa emas. Boshqacha siz bilan aytganda, batomam unitish bilmaydi, bu tushuncha ya`ni unitish tushunchasi oddiy xayotda kullanilganda xudi shu ma`noda (ozmi kupmi chukur unitish ma`nosida) kullaniladi. Birok unitish jarayon sifatida genitik jixatidan diqqatning ob`ektidan chalgitishidan boshlanadi. Shunday qilib, xotiraning xammasini juda murakkab, ammo bita va uzluksiz jarayon deyish mumkin. Inson ongining xotiradan xoli bilgan xolatini tasavvur qilib bilmaydi. Xotira jarayonlarining namoyon bilishi shaxs faoliyatiga, shaxs faoliyatlarining oldida turgan maqsadlariga erishishga karatishiga bo\liqdir. Xotiraning ayrim jarayonlarini oddiy shunchaki analiz kilgan paytimizda biz ularning murakkab dialektik bo\lanishlaridan abtsraktlashimiz, ya`ni chetlashamiz va ma`lum jarayonni tegishli utsun turish sharakteritsikalari orkali beligilaymiz. Xotira jarayoyonlarining izaro bo\liqligini unitmagan xolda, bu jarayonlarning shar biriga xos bilgan eng muxim xususiyatlarni karab chikamiz. Esda olib qolishni xotira deb ata`riflash mumkin: buning natijasida yanig materialdni oldin izlashtirilgan material bilavn boglash orkali yangi material mutsaxkalanadi. Esda olib qolish individ tajribasini yangi bilimlar va ish sharakat formalari bilan boyitishning zaruriy shartidir. Esda olib qolish xamma vakt tanlovchvnlik sharakteriga egabizning sezgi organlarimizga ta`sir kilayotgan xamma narsalar xam esimizda saqlanib kolavermaydi. Eksperimental ravishda isbot kilinishga kira, shar kanday esda olib qolish, shu jumladan, ixtiyorsiz esda olib qolish xam, sub`ektning ob`ekt bilan kilgan sharakatlaridan xosil bilgan qonuniy maxsulidir. Bir tajribada tekshiruvchilariga kartochkalarda tasvirlangan narsalarni sinflarga ajratish tavsiya kilingan. Shar bir kartochkada narsalardan tashkari, rakam xam tasvirlangan edi. Tekshiruvchilardan kartochkalarda nimalarni kurganliklarini tajribadan sung esga tushirish iltimos kilingan. Ma`lum bilishicha, mana shu xolda narsalar esda syaxshi saqlanib kolgan. Rakamlar masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, ayrim tekshiruvchilar, biz rakamlarni umuman kurmadik deb aytganlar. Boshka bir tajribada tekshiriluvchilar shu kartochkalarning izini ularda tasvirlangan rakamlar tartibi bilan kuyib chiqishlari lozim edi. Bu xolda xamma narsa teskaricha bilib chikdiyu rakamlar esda yaxshi sakalanib 76 kolib , suratlar deyarli paykalmagan. Shunday qilib, inson sharakat kilgan (shugullangan) narsalarnigina esda saqlanib kolar ekan. Bu qonuniyat Amaliy mexnat sharakatlari bilan itkazilgan tajribalarda xam aniqlangan. Xotirlash utmishdagi obrazlarimizni zamon va makonda lokallashtirilgan xolda esga tushirishdan iboratdir. Xotirlashda biz utmish obrazlarini faqat qayta esga tushiribgina kolmay, balki bu obrazlarni ma`lum vakt va joylar bilan boglaymiz, biz bu obrazlarni kachon va kanday sharoitlarda idrok kilganimizni eslaymiz, ularni iz xayotimizining ma`lum davrlari bilan boglaymiz, bu obrazlaning vakt oraligidagi izchillligini anglaymiz. Shar bir insonning xayot tarixi ijtimoiy xayot bilan bo\liq biladi. Ijtimoiy xayot xodisalari inson xotiralarining mazmunini vakt jixatidan lokallashtirish uchun tayanch punkt bilib xizmat qiladi. Xotirlash, shuning bilan birga, qayta esga tushirilayotgan xodisalarning mazmunlarini, ularning izchilligini va ular urtasidagi sababiy bo\lanishlar angalsh uchun zarur bilgan murakkab aqliy faoliyat bilan xam bo\liqdir. Unitish jarayoni ozmi yoki kupmi chukur bilishi mumkin. Unitilgan obrazlar yoki fikrlarninng aktuallashtirilishi shunga kira ozmi kupmi kiyinlashadi. Yoki umuman mumkin bilmay koladi. Proaktiv (oldinga karab sharakat qiluvchi) va retroaktiv (orkaga karab sharkat qiluvchi) tormazlanish kandaydir bir faoliyat doirasida xam, chunonchi kandaydir materialni yod olish jarayonida xam namoyon bilishi mumkin. Ma`lumki materialning urta qismi oldingi va oxirgi qismlariga qaraganda yomon esda saqlanib koladi. Materialning urta qismi, agar material xajm jixatidan ayniksa katta bilsa , piroaktiv va retroaktiv tormozlanishning salbiy ta`siriga uchraydi. Vaktincha unitish tegishli miya putsi xujayralarining zurikishi natijasida paydo biladigan xaddan ortiq tormozlanish sababli xam yuzaga kelishi xam mumkin. Tolikkan apaytda esda olib qolishning keskin pasayib ketish sababi anna shunda. Materialni eslash uchun bilgan xaddan tashkari kuchli xoxish natijasida tormozlanish yuzaga keladi. Bu esa matkrialni qayta esga tushirishdagi qiyinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vakt itishi bilan odam kandaydir. Boshka ishga chalgib ketgach, tormozlanish tarqilib ketadi. Anna shu paytda esga tushirilishi narsa kupincha xotira yuzasiga giyo iz-izicha sizib chiqadi. Materialni mutsaxkamlashga qiziqishning bilishi materialni izokrok esda olib qolishga oilb keladi. Unitsh vaktga bo\liq biladi. Buni birinchi marta ekspremental ravishda Ebbungaiz aniqlagan. Ebbungaizning kursatilishicha unitish material yod olingandan sung darxol ayniksa tez ruy beradi. Undan keyin esa unitish ancha sekinlashadi. Ebbungaiz bu qonuniyatni ma`nosiz ayrim buginlarni unitish utsida olib borgan ishlarida tasdiklangan. Unitish faqat vaktinchagina funktsiyasi emas. Xudi esda olib qolish va qayta esga tushirish kabi unitish xam tanlab, ya`ni saralab unitish sharakteriga egadir. Iz mazmuni bilan inson extiyojlari , insonning chukur qiziqishlari, inson faoliyatlarining maksuadlari, bilan bo\liq bilgan barqaror axamiyatlim material sekinrok untiladi. Odam uchun ayniksa katta xayotiy axamiyatga ega bilgan 77 narsalarninng kuplari mutlaqo esdan chikmaydi. Materialni esda saqlash shaxs faoliyatdia uning katnashishish funktsiyasidir. Unitish esda olib koladigan materialning xajmiga bo\liqdir. Itkazilgan tadqiqotlardan ma`lum bilishicha, yod olingan materialninng esda saqlanish protsenti ma`lum vakt oraligidan sung son va sifat jixatidan bir xilda ish oilb borilgan bilsa, shu materialningn xajmiga nisbatan teskari professional munoskabatida biladi. Xotira jarayonlaridagi individula farqlar esda olib qolishning tezligida, aniqligida mutsaxkamligida va qayta esga tushirishga tayyorligida ifodalangan. Yuksak nerv faoliyatining xususiyatlari va ular bilan bo\liq bilgan xotira jarayonlaridagi individual farqlar xayot shamda ta`lim tarbiya sharoitlarining ta`siri bilan izgaradi. Shuning uchun xotiraningg yuqorida kursatilgan xususiyatlari xotirani tarbiyalash sharoitlari bilan belgilanadi. Va birinchi navbatda shar bir odamda esda olib qolishning ratsional usullari qanchalik tarkib topganini bo\liqdir. Xotiraning tayyorligi undan tashkari bilim egalashning sitemali bilishi va mutsaxkamlanib borishi bilan xam bo\liqdir. Xotiradagi individual farqlar Yana shundan farq qiladiki bir xil odamlar obrazli materiallarni (narsalarni, tkasvirlarni, tovushlarni, ranglarni, va shuning kabilarni) birmuncha samaraliva mutsaxkam esda olib koladilar, boshka Ir odamlar esa siz materiallarini (tushunchalarni, fikrlarni, sonlarni vash u kabilarni) yaxshi esda saqlab koladilar., uchun bir toifa odamlarda esa ma`lum materialni esda olib qolishda yaqqol utsunlik sezilmaydi. Shunga muofik ravishda, psixologiyada xotiraning quyidagi tiplari farqlanadi. Kurgazmali obrazli xotira, siz- abtsrakt xotira tipidagi xotira. Xotiraning bu tiplari odamlarning yuksak nerv faoliyatlaridagi birinchi va ikkinchi signal setsimasining izaro munosabatiga ma`lum darajada bo\liqdir. Xayot faktlarining tasdiklashicha, esda olib qolishda obrazlar yoki fikralarning utsunlik qilishi, asosan kishilarning xayot sharoitlari va faoliyatlari bilan belgilanadi. Xayot talablari, odamlarning kasbiy faoliyatlari ozmi-kupmi xotira tiplari turining yorkinrok namoyon bilishiga sabab biladi. Odam shar turli taassurotlarni esda olib kolayotganida qaysi analizatorning eng maxsuldor bilishiga karab, xotiraning kurgazmali-obrazli tipii defferentsiyalvanadi. Shunga muofik ravishda, xotiraninng sharakat kurii shva eshitish tiplari farqlanadi. Lekin xotiraning kirish- sharakat, kirish-eshitish, eshitish- sharakat, kabi aralash tiplari uchrab turadi. Odam iz xotirasining tegishli xususiyatlaridan xotira maxsuldorligini oshirrish usuli sifatida foydalaniladi. Download 5.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling