O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi respublika ta’lim markazi
-DARS 17-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI
Download 1.03 Mb. Pdf ko'rish
|
10-11 Labaratoriya qollanma
|
89-DARS 17-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKSIYALARINI MODDALAR TARKIBIGA BOG‘LIQLIGI Maqsad: Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalar reaksiyaga kirishuvchi moddalar va ularning tarkibiga bog‘liqligini tajribalar asosida o‘rganish. Jihozlar: Planshet, tomchi analiz uchun to‘plam. Reaktivlar: mis (II) sulfat, nikel (II) sulfat eritmalari, tozalangan temir bo‘lakchasi, allyuminiy bo‘lakchasi. Ishning bajarish tartibi: 1. Planshetning toza 2 ta chuqurchasiga mis sulfat eritmasidan va yana 2 ta chuqurchasiga nikel sulfat eritmasidan 3 tomchidan tomizing. 2. 1-chuqurchadagi mis sulfatga temir, 2-chuqurchadagi mis sulfatga allyuminiy bo‘lakchasi, huddi shunday holatda nikel sulfatga ham temir va allyuminiy bo‘lakchalari tushuriladi.
reaksiyadagi sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarga sarf bo‘lgan vaqtni sinchiklab kuzating.
Anorganik va organik moddalar orasidagi bog‘liqlikni tajribalar asosida o‘rganish. Jihozlar: Issiqqa chidamli probirkalar, probirkalar uchun shtativ, laboratoriya shtativlari, gaz o‘tkazgich nayli tiqin, keramik plitka, quruq yoqilg‘i, bug‘latgich kosacha.
sulfat eritrmasi, kaliypermanganat, kaliy dixromat, perikis vodorod. Ishning bajarish tartibi: 1. Etil spirtidan 2 ml miqdorni bug‘latgich kosachaga quying. Laboratoriya shtativiga o‘rnatib, yonib turgan cho‘p bilan spirtni yondiring. 2. Alanga rangiga va yonib bo‘lgach qoldiq qolish yoki qolmasligiga e’tibor bering.
55
gidroksid eritmasidan va tezlik bilan 5 tomchi etil spirti tomizib, probirkani shtativga o‘rnatib quruq yonilg‘i alangasida qizdiring. 4. Probirkadagi moddalarning rangini o‘zgarishiga va hosil bo‘lgan moddaning hidi o‘zgarishiga ahamiyat bering. 5. Probirkada hosil bo‘lgan suyuqlikni ohistalik bilan cho‘kmadan ajratib ustiga 2- 3 tomchi xlorid kislota, so‘ngra laboratoriyada qaysi oksidlovchi mavjud bo‘lsa shundan 3-4 tomchi tomiziladi. Aralashma hidini o‘zgarishiga ahamiyat bering.
birikmalar orasidagi bog‘liqlikni izohlang. ESLATMA: Agar maktab laboratoriyasida etil spirti mavjud bo‘lmasa mavjud bo‘lgan boshqa spirtlardan foydalanish mumkin. Agar ular ham mavjud bo‘lmasa shakar eritmasini hamirturush bilan bijg‘itib, quruq haydash orqali etil spirti olish mumkin.
90-DARS 19-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. ANORGANIK MODDALAR ORASIDAGI BOG‘LIQLIK Maqsad: Anorganik birikmalarni orasidagi genetik bog‘liqlikni tajribalar vositasida isbotlash. Jihozlar: laboratoriya shtativlari, issiqqa chidamli probirkalar, gaz o‘tkazgich nayli tiqin, termoizolyasion plitka, probirkalar uchun shtativ, quruq yoqilg‘i. Reaktivlar: Mis sim, suyultirilgan sulfat kislota, natriy ishqori eritmasi, 20%li konsentrlangan xlorid kislota, rux metali. Ishning bajarish tartibi: 1. Mis simni bir uchini halqacha holatga keltirib yoki prujinasimon holatga keltirib, quruq yoqilg‘i alangasiga tuting. Simning alangada turgan uchi qoraygach, sulfat kislota eritmasiga tushiring. Agar eritma rangi o‘zgarmasa uni alangada qizdiring.
miqdorda soling. So‘ngra cho‘kmali probirkani qizdiring. Yorqin havorang cho‘kma qora tusga kirishini kuzating.
probirkani 1-shtativga tubini balandroq holatda o‘rnating. 2-shtativga quruq probirkani o‘rnatib, rux metalli soling. 1-shtativdagi probirkani mis oksidi turgan qismini quruq yoqilg‘i alangasida qizdiring. 2-shtativdagi probirkaga xlorid kislota 3-4 ml quyib, probirka og‘zini nayli tiqin bilan darhol berkiting va nay uchini qizdirilayotgan mis oksidli probirkaga kiriting. Nay uchi imkon qadar mis oksidiga yaqin bo‘lsin. Probirkadagi mis oksidining rangini o‘zgarishini kuzating.
56
xulosa qiling.
o‘rnida ishlatishlari tavsiya etiladi. 90-DARS 20-LABORATORIYA MASHG‘ULOTI. ORGANIK MODDALAR ORASIDAGI BOG‘LIQLIK. Maqsad: Organik birikmalarning o‘ziga hos reaksiyalariga asoslanib raqamlangan probirkalardagi eritmalarning qanday moddalar ekanligini aniqlovchi tajribaviy masalalar yechish.
probirka isitgich. Reaktivlar: 4 ta raqamlangan probirkada glitserin, o‘simlik yog‘i, neftdan olingan mashina yog‘i, shakardan tayyorlangan qiyom, kaliy permanganatning 1%li eritmasi, sirka kislota, mis sulfat, natriy ishqori, sulfat kislota.
alohida belgilangan holda har biridan 2 tomchidan tomiziladi. 2. Mashina yo‘gi va o‘simlik yog‘ini ularning rangiga, qovushqoqligi, hidi va suv tomizilganda erimasligi bilan aniqlanadi. 3. Glitserin va shakar yangi tayyorlangan mis gidroksid cho‘kmasi ta’sir ettirib aniqlanadi. ESLATMA: Glitserin to‘q ko‘k binafsha rangli eritma hosil qiladi. Shakardan tayyorlangan qiyom esa yorqin ko‘k eritma hosil qiladi. Agar glitserin bilan saxarozani ajratish qiyinchilik tug‘dirsa probirkaga yangi tayyorlangan mis gidroksididan 1-2 tomchi solib, ustiga control eritmadan 1-2 tomchi tomizib, 1-2 tomchi suv va sulfat kislota tomizib qaynaguncha qizdiriladi. Bu holatda glyukozani aniqlash oson bo‘ladi. 4. Mashina yo‘gi va o‘simlik yog‘ini aniqlash uchun planshetdagi namunalarga 2 tomchi sirka kislota va 2 tomchi kaliy permanganat eritmasidan solib aralashtiriladi.
o‘zgartirmaydi. 6. Ushbu jarayonning kimyoviy reaksiya tenglamalarini yozing va o‘zgarish sabablarini izohlang. 15-DARS MASALALAR VA ULARNING YECHIMLARIDAN NAMUNALAR (DTM testlarini yechish uchun namunalar) Massa asosida modda miqdorini aniqlash. n =
m M n - modda miqdori (mol) m - modda massasi (g) M - moddaning molyar massasi (g/mol)
57
uning modda miqdori (mol) so‘ralgan. Natriy xloridning formulasini yozib, uning molyar massasini hisoblab topamiz: Natriy xlorid - NaCl M = 23+35,5 = 58,5 g/mol
Endi yuqoridagi formulaga asosan natriy xloridning modda miqdori(mol)ni aniqlaymiz: n =
m M = = 1,5 mol NaCl 87,75 g 58,5 g/mol Demak 87,75 g NaCl ning modda miqdori 1,5 mol ekan. Javob: 1,5 2. 71 g natriy sulfatning modda miqdorini (mol) aniqlang. 3. 85 g kumush nitratning modda miqdorini (mol) aniqlang. Modda miqdori asosida massani aniqlash. n =
m M m = n M 4. 2 mol miqdordagi karbonat kislota massasini hisoblang. Masalaning yechimi:masalada karbonat kislotaning modda miqdori (mol) berilib, uning massasi (g) so‘ralgan. Karbonat kislota formulasini yozib, uning molyar massasini hisoblab topamiz: Karbonat kislota - H 2 CO
M = 2+60 = 62 g/mol Endi massa topish formulasiga asosan karbonat kislotaning massasini (g) topamiz: m = n M m = 2 mol 62 g/mol = 124 g H 2 CO 3 Demak, 2 mol karbonat kislotaning massasi 124 gateng ekan. Javob: 124 5. 1,5 mol natriy fosfatning massasini (g) anqlang. 6. 2,5 mol kaliy xloratning massasini (g) anqlang. Gaz moddalarni hajmi asosida modda miqdorini aniqlash. 58
n = V V M n - modda miqdori (mol) V - modda hajmi (l) V M - gazni molyar hajmi bo'lib, har qanday gaz holatidagi 1 mol moddani egallagan hajmini ko'rsatadi va normal sharoitda 22,4 l ga teng.
miqdorini aniqlang. Masalaning yechimi: ammiak moddasining normal sharoitdagi hajmi berilgan, yuqoridagi formula asosida uning modda miqdorini aniqlaymiz: n =
V V M =
= 0,4 mol 8,96 l 22,4 l
Demak 8,96 l ammiakning normal sharoitdagi modda miqdori 0,4 mol ekan. Javob: 0,4 8. Normal sharoitda 4,48 l hajmni egallagan kislorod modda miqdorini aniqlang. 9. Normal sharoitda 6,72 l hajmni egallagan metanning modda miqdorini aniqlang. Gaz moddalarnimodda miqdori asosida hajmni aniqlash. n =
V V M V = n V M
2 qancha hajmni (l.n.sh)egallaydi? Masalaning yechimi: CO 2 ning modda miqdori berilgan, hajm topish formulasi asosida uning hajmini aniqlaymiz: V = n V M V = 0,15 mol 22,4 l = 3,36 l Demak 0,15mol CO 2 ning normal sharoitdagi hajmi3,36l ekan. Javob: 3,36 11.1,5 mol SO 2 qancha hajmni (l.n.sh)egallaydi ? 12.0,2mol CH 4 qancha hajmni (l.n.sh)egallaydi ? Molekulalar soni asosida modda miqdorini aniqlash n =
N N A n - modda miqdori (mol) N - berilgan moddaning tarkibidagi molekulalari soni N A - Avagadro soni (doimiysi) ( 6,02 10 23 ) 59
22 ta molekula tutgan xlorning modda miqdorini (mol) aniqlang. Masalaning yechimi: Masala shartida xlor molekulalar soni berilgan. Dastlab (Avagadro doimiysida darajada 23 bo‘lganligi uchun) xlor molekulalari sonini darajasidagi 22 sonini 23 ga o‘zgartirib olamiz (bunda bitta vergul chapga suriladi): 24,08 10 22
= 2,408 10 23
Cl 2
Endi yuqoridagi formula asosida xlorning modda miqdorini topib olamiz:
n =
N N A = = 0,4 mol Cl 2
6,02 10 23
2,408 10 23
Demak, 24,08·10 22 ta molekula tutgan xlorning modda miqdori 0,4 mol ekan. Javob: 0,4 14. 12,04·10 22 ta molekula tutgan azotning modda miqdorini (mol) aniqlang. 15. 6,02·10 22 ta molekula tutgan kislorodning modda miqdorini (mol) aniqlang. 26-DARS ELEKTROLITIK DISSOTSIYATSIYA NAZARIYASI 16.Aluminiy xlorid eritmasida 600 dona ion mavjud bo`lsa, eritmadagi dissotsilanmagan aluminiy xlorid molekulalari sonini hisoblang( = 75%). А) 200 В) 800 С) 150 D) 50 Masalaning yechimi: Dastlab, aluminiy xlorid tuzini dissotsilangan va dissotsilanmagan holida yozib olamiz:
AlCl 3 Al 3+ + 3Cl
- 100-75=25% AlCl 3
100 %
Aluminiy xlorid jami (100 %) molekulalarining 75 %i dissotsilangan bo`lsa, (100-75) 25%i dissotsilanmagan bo`ladi. Aluminiy xloridning dissotsilanish tenglamasidan ma’lumki, bir molekula aluminiy xlorid dissotsilansa, bitta kation 60
(Al 3+ ) va uchta anion (3Cl - ) – jami 4 ta ion hosil bo`ladi. Bundan foydalanib, 600 ta ion necha molekula aluminiy xlorid dissotsilanishidan hosil bo`lishini topib olamiz:
AlCl 3 Al 3+ + 3Cl
- AlCl
3 100 %
1 4 600 x= x= = 150 ta 600 1 4
Demak, 150 molekula aluminiy xlorid dissotsilangan ekan. 150 ta dissotsilangan aluminiy xlorid molekulasi umumiy molekulaning 75 %ini hosil qilsa, umumiy molekulaning 25 %ini hosil qiluvchi dissotsilanmagan aluminiy xlorid molekulalarini topib olamiz: 75 % 150 molekula 25 % x=
x= = 50 molekula 150 25 75
J: D 17. Natriy sulfat eritmasida 600 dona iоn mavjud bo`lsа, eritmadagi dissotsilanmagan natriy sulfat molekulalari sonini hisoblang( = 80%).
18. Aluminiy sulfat eritmasida 500 dona iоn mavjud bo`lsа, eritmadagi dissotsilanmagan aluminiy sulfat molekulalari sonini hisoblang( = 80%). А) 50 В) 25 С) 60 D) 100 Eruvchanlik mavzusiga doir masalalar va ularning yechimi. 19. NaNO 3 ning 25 o C dagi eruvchanlik koeffitsenti 91,6 ga teng. Shu temperaturada 400 g suvga necha gramm NaNO 3 qo’shilsa, to’yingan eritma hosil bo’ladi? Masalaning yechimi: NaNO
3 ning eruvchanligi (100 g erituvchida eng ko’pi bilan erishi mumkin bo’lgan tuz massasi) 91,6 g ga teng ekan. To’yingan eritma hosil qilish uchun 100 g suvga 91,6 g tuz qo’shilishi ma’lum bo’lsa, 400 g suvga qanday massadagi tuz qo’shish kerakligini aniqlaymiz: 100 g suv
x = 400 91,6 100 = 366,4 g Erituvchi erigan modda To'yingan eritma 91,6 g NaNO 3 191,6 g eritma 400 g suv x g
Demak, 400 g suvda 366,4 g NaNO 3 erib, 25 o C da to’yingan eritma hosil qilish mumkin.
o C da 250 g suvda 220 g NaNO 3 eritilganda to’yingan eritma hosil bo’lsa, shu tuzning 20 o C dagi eruvchanlik koeffitsentini aniqlang. J: 88 61
o C da 400 g suvda 100 g NaJ eritilganda to’yingan eritma hosil bo’lsa, shu tuzning 35 o C dagi eruvchanlik koeffitsentini aniqlang. J: 25 22. 25% li KBr eritmasidan 500 g tayyorlash uchun necha gramm tuz va necha gramm suv kerak bo’ladi? Masalaning yechimi: 25 % li eritma tayyorlash uchun, massa jihatidan 25 gramm erigan modda, 75 gramm (100-25=75) erituvchi (ya’ni suv) kerak bo’lishi ma’lum bo’lsa, 500 g eritma tayyorlash uchun qancha miqdorda suv va tuz kerakligini hisoblaymiz: 75 g (H 2
x 2
x 1 x 1 (KBr) = 500 25 100
= 125 g Erituvchi erigan modda Eritma
500g x 2 (H 2 O) = 500 75 100
= 375 g 25 g (KBr) 100 g
23. 10% li KNO 3 eritmasidan 250 g tayyorlash uchun necha gramm tuz va necha gramm suv kerak bo’ladi? J: 25; 225 24. 15% li NaNO 3 eritmasidan 150 g tayyorlash uchun necha gramm tuz va necha gramm suv kerak bo’ladi? J: 22,5; 127,5
malakalarini quyidagicha aniqlash (baholash) mumkin. “Kislorodni olish va hossalarini o‘rganish” mavzusidagi laboratoriya mashg‘uloti misolida
№ Tajriba malakasi Baholash Soni
O‘quvchilarning tartib raqamlari + -
1 Kislorod olish uchun asboblarni yig‘ishi +
2 Asbobning germetikligini tekshirish +
3 Asbobni laboratoriya shtativiga o‘rnatish +
4 Quruq yonilg‘i bilan ishlashi +
62
5 Probirkadagi moddani qizdira olishi +
6 Kislorodni idishdan havoni siqib chiqarish orqali yig‘ish +
7 Kislorodni idishdan suvni siqib chiqarish orqali yig‘ish +
8 Kislorod mavjudligini isbotlay olishi +
9 Ko‘mir va boshqa moddalarni kislorodda yoqa olishi +
10 Reaksiya mahsulotini aniqlay olishi +
Jami: + 10
- 0
Baho
5
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-son Farmoni. – T.// Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 06/19/5712/3034-son, 29.04.2019 yil. 2. Internet saytlari: n.sportal.ru/shkola/chemistry, tana. ucoz. Ru/load/uroki _ximii, eduscan.allbest.ru/pedagogics, eduscan.net/standart/020200 3. Kimyoni mustaqil o‘rganish. -T.:O‘qituvchi, 2018 3. Kimyo va hozirgi zamon.-T.: O‘qituvchi,2018 63
4. V.V.Sorokin va boshqalar “Kimyoni bilasizmi?” -T.: O‘qituvchi, 2015. 6. G.P.Xomchenko, I.G.Xomchenko. “Kimyo” – O‘qituvchi, Toshkent 2010 7. G.E.Rudzitis, F.G. Feldman Ximiya, o‘rta maktablar uchun darslik. – T.: 2018 8. A.Mutalibov “Organik kimyodan masalalar va ularning yechimi” 10-sinflar uchun. Toshkent –2018 9. A.Mutalibov “Umumiy kimyo. Masalalar to‘plami va ularning yechimi” 7-11- sinflar uchun.(I va II-qism) Toshkent –2019. 10. Elektron pochta: kimyo_masala_kitob@mail.ru 11. M.S. Ergashev va boshqalar “Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida KIMYO fanidan laboratoriya ishlarini o‘tkazish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma” Toshkent – “Talqin” - 2012 Download 1.03 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|