O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

Kasbga yupaltirish - bu xulqi og’ishgan bolalarni qizikishlari, layokatlari.
kobiliyatlariga va jamiyatning turli xil kasblarga bo’lgan extiyojiga mos, ularni
asoslangan kasb tanlashiga yordam beradigan maksadli faoliyatdir. U fanlararo
rivojlantiruvchi nazariya va amaliyotning birligi asosida bo’lib, fakat o’kuvchilar bilan
o’kuv tarbiya jarayonida amalga oshiriladi. Shunda asosiy rolini nazariya egallaydi.
Aynan shu nazariyada u yoki bu goya shakllanadi, u amaliy ishni ilmiy-amaliy ishga
aylantiradi. Nazariya faoliyat kabi tez xosil bo’lib, yillar mobaynnda rivojlanadi.
Kuzatishlarda va tadkikot natijasida nazariya shakllantiriladi va asosiy faoliyatni
ixchamlashtirishga xizmat kiladi.
Kasbga yunaltirish nazariyasi bu kasbga yunaltirish faoliyatni samarali tashkil
etishga karatilgan turli xil karashlar majmuasi, g’oyalar va tasavvurlar yig’indisidir.
Bu tushuncha takkoslab ko’rilganda sodda va umumiy. Nisbatan, mukammalrok
aytadigan bo’lsak, kasbga yunaltirish nazariyasi bu ikki jarayonning bir-biriga bogligi
konuniyatlari to’grisida to’lik tasavvur beradigan ilmiy bilimlarni tashkil etish shaklidir.
Bu yoshlarning shaxsiy kizikishlari, layokat va kobiliyatlariga mos keladigan, jamiyat
uchun zarur kasblarga yo’llashdir.

Har bir nazariyaning rivojlanganlik darajasi faoliyat asosiga qo’yilgan tamoyillar

(prinsiplar) tarkibi va sifati bilan aniklanadi. Kasbga yunaltirish prinsiplarini yaratishda
kuyidagilarga e’tibor beriladi:
- onglilik
prinsipi;
-
mos kelish prinsipi (shaxs kizikishlari, konuniyatlari bilan jamiyat uchun zarur
kasblarga bo’lgan ehtiyojning moye kelishi);
-
kasb tanlashda faollik prinsipi;
-
rivojlantirish prinsipi (bu prinsipda shunday goya aks etadiki, tanlagan kasbi
shaxsning rivojlanishini, maxoratini oshirish uchun xizmat kilishi kerak) Shuningdek,
kasbga yo’naltirishda prinsiplar guruhi ham borki, u umumpedagogik prinsiplar bilan
uzviy aloqada bo’ladi. Bular kuyidagi prinsiplar:
- kasbga yunaltirishning xayot bilan, mehnat bilan, amaliyot bilan bogligi;
- kasbga yo’naltirishning o’smir, yoshlarning mexnat tayyorgarligi bilan bogligi
prinsipi - mexnat ta’lim va tarbiyasining yaxshi yo’lga qo’yilishi, bunda o’kuvchi
o’smirlarning texnikaviy ijodkorligini tashkil etish va o’kuvchilarning ijtimoiy foydali,
unumli mexnatidan moxirlik bilan foydalanish kerak. Mehnat tayyorgarligidan ayrim
xolda kasbga yupaltirish mavxumlik kasb etadi, amaliyotdan ajralib kolgan xamda
shaxening mexnati va kasbiy tiklanishining umumiy vazifalarini bajarishiga to’sqinlik
paydo bo’ladi.
- kasbga yunaltirishning tizimligi va uzviyligi prinsipi. Kasbga yo’naltirishning
uzviyligini ta’minlaydi: kasbga yunaltirishda maktab, oila, otalik tashkilot, kasb-hunar
kolleji va jamoatchilikning o’zaro aloqadorligi. prinsipi, yoshlarning kasb tanlashlariga,
xamkorlikda yordam berishni ko’zda tutadi. Bunda maksadli va muvofiklashtiruvchi
faoliyatni xamkorlikda amalga oshirish imkonini beradi;
- kasbga yo’naltirishning tarbiyaviy xarakteri shundaki, u garmonik, barkamol
rivojlangan shaxsni shakllantirishda goyaviy-siyosiy, mexnat, iktisodiy, axloqiy, estetik,
hukuqiy va jismoniy tarbiyalarni birgalikda olib borishni takozo kiladi. - kasbga
yunaltirish ishlarini amalga oshirishda diagnostik (tashxis) va tarbiyaviy yondashuvnint
o’zaro alokadorligi - bu prinsip bir yondashuvning ikkinchi yondashuvga qarama-karshi
qo’yilishiga yo’l qo’ymaydi.
Kasbga yunaltirishning metodologiyasi kasbni ongli ravishda mustakil tanlash
bo’yicha ilmiy muammo, tadkikot metodlarining tuzilishi asosiy yo’l-yo’riklari
to’grisidagi ta’limot bo’lib, bunda yoshlar kiziqishlarini aniklab, ularga ilmiy yordam
berish xamda jamiyatning kadrlarga bo’lgan ehtiyojini hisobga olish asosida amalga
oshishi tushuniladi.
Kasblar to’grisida axborot berish o’kuvchilarni turli xil mehnat turlari bilan
kasblar shajarasi, kasblarning o’ziga xos xususiyatlari, xalk xujaligining kasblarga
bo’lgan ehtiyojlari, jumladan, ular yashayotgan hududning kadrlarga bo’lgan ehtiyojlari,
eng yakin joylashgan kasb-xunar kollejlari va ularda tayyorlanadigan mutaxassisliklar
tavsifi bilan tanishtirishdir. Kasblar xakida tartibsiz ma’lumot bermaslik uchun (dunyoda
40 mingdan ortik kasblar mavjud) o’quvchilar oladigan bilimlarni ma’lum bir tizimga
solish lozim. Kasblar xakida axborot berish o’kuvchilarning yosh va individual
xususiyatlarini xisobga olgan holda olib borilishi lozim.
Tarbiyasi kiyin o’smir o’kuvchilarni aniklash, ular bilan shaxsan tanishish va
individual tarzda kasbga yo’llash ishni olib borishdan iborat bo’ladi. Maktabni
bitiruvchilar orasidan kelgusidagi qalbiga befark yoki unga salbiy munosabatda
bo’ladigan, lekin ularni ma’lum bilim yurtiga yuborish mumkin deb taxminlashga asos
bo’lgan o’smirlarni belgilab olish juda muhimdir. Birinchidan, ularning bilim yurtiga

kirishga kanday karashlarini asoslirok kilib aniklab olish kerak: ikkinchidan mumkin

kadar ularni kiziktirgan kasb urgatiladigan joyga kirishlariga yordam berish: uchinchidan,
agar buning imkoni bo’lmasa, ularni boshka kasb bilan asosli ravishda tanishtirish, uning
juda kizikarli tomonlarini ochish. bunday ukuvchilarga kelgusi o’kish jarayonida xam
aloxida e’tibor berib borish zarur.