O‘zbekiston Respublikasida davlat moliyaviy resurslari, ularning manbalari, ishlatish yo‘nalishlari Moliya resurslari

3. Soliqlar va soliq tizimi 
Soliqlar umumdavlat ehtiyojlarini qondirish maqsadida jismoniy va yuridik shaxslarning daromadlari va mulkidan undirib olinadigan majburiy to`lovlardir. Ular davlat moliya resurslarining asosiy manbai bo`lib, mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida va aholini ijtimoiy muhofaza qilishda hal qiluvchi rol o`ynay di.
Soliq tizimi deganda, soliqlar, yig`imlar, boj va boshqa to`lovlar hamda ularni undirishning umumiy tamoyillari majmui tushuniladi.
Soliqlar va soliq tizimi bozor munosabatlarining samarali amal qilishi uchun muhim va qudratli omil hisoblanadi. Soliqlar pul resurslarining davlat ixtiyorida to`planib borishini ta`minlaydi. Bu resurslardan iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat va mintaqaviy vazifalarini hal qilish, ishning samaradorligi va sifatini oshirishni rag`batlantirish va daromadlarni tartibga solish uchun foydalaniladi.
O`zbekiston Respublikasining “Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to`g`risida”gi Qonuni O`zbekiston Respublikasi, Qoraqalpog`iston Respublikasi davlat byudjetlariga va mahalliy byudjetlarga soliq ko`rinishida tushadigan daromad manbalarini belgilab beradi.
Soliqlarni joriy etishdan maqsad davlat ijtimoiy kafolatlarining moliyaviy bazasini yaratish, yuridik shaxslarning tadbirkorlik faolyatini tartibga solish, xalqaro to`lovlarni markazlashtirilgan yo`l bilan amalga oshirish, shuningdek, chet el valyutasining mamlakat hududida muomalada bo`lishini barqarorlashtirish uchun mustahkam moliyaviy manbalarni ta`minlashdir. Soliq to`lash xo`jalik yurituvchi sub`ekt bilan davlat o`rtasidagi iqtisodiy aloqalarni bozor iqtisodiyotiga mos bo`lgan asosiy shakli, daromadlarni xo`jalik sub`yektlari bilan davlat o`rtasida taqsimlashning asosiy vositasi hisoblanadi.
Soliqlar, eng avvalo, umumdavlat ehtiyojlarini qondirishni moliyaviy mablag`lar bilan ta`minlash zarurligidan kelib chiqadi. Davlat oldida turgan muhim vazifalarni bajarish, xususan, aholining kam ta`minlangan tabaqalarini ijtimoiy himoya qilish, maorif, madaniyat, sog`liqni saqlash, ijtimoiy ta`minot, mudofaa, ijtimoiy va milliy xavfsizlikni ta`minlash juda ko`p moliyaviy resurslarni talab qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu resurslarni faqat soliqlar va soliq xarakteriga ega bo`lgan to`lovlar orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun soliq to`lash har bir xo`jalik sub`ekti, mehnat jamoasi, yuridik va jismoniy shaxs uchun majburiy bo`lib qolmay, muqaddas burch hamdir. Soliqlarni to`lamaslikka, to`lov muddatlarini kechiktirishga, ularning ob`ektini yashirish yoki summasini kamaytirib ko`rsatishga hech kimning haqqi yo`q.
Bozor iqtisodiyoti qonunlaridan kelib chiqsak, davlatning bajargan xilma-xil xizmatlari uchun mamlakat ichidagi yuridik va jismoniy shaxslar haq to`lashlari kerak, ya`ni davlatning xizmat ko`rsatuvchi muassasalari (mudofaa, xavfsizlik xizmati va h.k)lar o`z xizmatlarini sotishlari zarur. Demak, mazkur xizmatlar tovar darajasiga ko`tarilishi va bozorga chiqishi kerak. Biroq, bu xizmatlar “ijtimoiy tovarlar” bo`lganligi uchun alohida korxonalar bularni ko`rsatishdan bosh tortadi, chunki bu murakkab va qimmatga tushadi. Boshqa korxonalar, yuridik va jismoniy shaxslar esa mazkur ijtimoiy tovarlarni sotib olishdan bosh tortadi. Demak, bozor bunday tovarlarni qabul qilmaydi.
Lekin masalaning ikkinchi tomonini olsak, hech kim, ya`ni yuridik shaxslar ham, jismoniy shaxslar ham “ijtimoiy tovarlar”ni iste`mol qilishdan bosh tortmaydi, ularning zarurligini biladi. Biroq alohida korxonalar bu tovarlar uchun haq to`lashga qodir emas. Shuning uchun ham hukumatning jamiyatga ko`rsatadigan xizmatlari haqini qoplash uchun majburiy to`lovlar sifatida soliqlar maqsadga muvofiqdir.
O`zbekiston Respublikasi “Soliq Kodeksi”ning 5-8 moddalariga binoan soliq tizimi quyidagi jadvalda ko`rsatilgan.
3-jadval
O`zbekistonda soliq tizimi tuzilmasi

Umumdavlat soliqlari

Mahalliy soliqlar va yig`imlar

1. Huquqiy shaxslarning daromadiga (foydasiga) soliq 2. Jismoniy shaxslarning daromadiga soliq 3. Qo`shilgan qiymat solig`i 3.4. Aktsiz solig`i 3.5. Yer ostidan foydalanish solig`i 3.6. Ekologiya solig`i 3.7. Suv resurslaridan foydalanish solig`i 3.8. Savdo tashkilotlarining yalpi daromad solig`i 3.9. Bojxona solig`i 3.10.Davlat boji 3.11.Qimmatli qog`ozlarni ro`yxatdan o`tkazish yig`imi 12. Boshqa daromadlar

1. Mol-mulk solig`i 1.2.Yer solig`i 1.3.Reklama solig`i 1.4.Avtotransport vositalarini qayta sotish solig`i 1.5.Kichik biznes uchun yagona soliq 1.6.Sotsial infratuzilmani rivojlantirish solig`i 1.7.Savdo huquqi yig`imi, shu jumladan, alohida tovarlar turlarini sotish litsenziya yig`imi 1.8.Ishbilarmonlik bilan shug`ulanuvchi huquqiy hamda jismoniy shaxslarni ro`yxatdan o`tkazish yig`imi 1.9.Avtotransportning vaqtinchalik turar joyi yig`imi va solig`i 10. Obodonlashtirish ishlari yig`imi

Soliqlar va yig`imlar bir-biri bilan bog`liq bo`lib, oqibat natijada ular huquqiy yoki jismoniy shaxslarning pul daromadlaridan olinadi.
Soliq nimaga solinadi, ya`ni soliq ob`ekti bo`lib nimalar hisoblanadi? Mamlakatimizda soliq ob`ektlarini uch guruhga bo`lish mumkin. Bular mahsulot oboroti, olingan foyda yoki daromad va mulkdir.
Soliqqa tortiladigan ob`ekt soliq nomini ifoda etadi va ko`p hollarda soliq manbaiga mos keladi. Masalan, korxona foydasiga soliq solishda soliq ob`ekti ham, manbai ham foydadir. Daromad solig`ining ob`ekti ham, manbai ham fuqaro olgan yalpi daromaddir. Soliq munosabatlarida qatnashuvchi tomonlar soliq sub`ektlari hisoblanadi. Amaliyotda, ko`pincha soliq sub`ekti deganda, soliq to`lovchilarning o`zi tushuniladi. Ammo hech qanday soliq munosabatsiz bo`lmaydi. Munosabat bo`lishi uchun esa kamida ikki tomon bo`lishi kerak. Demak, soliq sub`ektlari bu soliq to`lovchilar (huquqiy va jismoniy shaxslar) va soliq undiruvchilar (soliq idoralari)dir.
Soliq nima hisobidan to`lansa, o`sha narsa soliq manbai bo`ladi. Masalan, erga soliq solinganda, er maydoni soliq ob`ekti hisoblanadi va erdan keladigan daromad uning manbai bo`lib xizmat qiladi. Lekin amaliyotda er solig`ini undirishda korxonalarning boshqa daromadlari (foydasi) yoki fuqarolarning ish haqi hisobidan ham soliq undirish tartibi mavjud.
Soliq manbalarini to`g`ri, to`liq aniqlash, ularning tegishli qismini soliq solish usuli bilan davlat byudjetiga o`tkazish, shu bilan birga korxona, birlashma, tashkilot va aholiga solinadigan soliq me`yori mutanosibligini ta`minlash davlat uchun eng murakkab va mas`uliyatli ishdir.
Byudjetga to`lanadigan soliq summasining soliq ob`ektiga nisbatan hajmi soliq normasi deb ataladi. Soliq normasi daromad (foyda) summasi, mol-mulk qiymati yoki tovar sotish oboroti miqdoriga qarab belgilanadi. Masalan, 2001 yil 7 dekabrdagi “O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun xujjatlariga o`zgartirishlar va qo`shimchalar kiritish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasining Qonuniga asosan fuqarolarning daromad solig`ida soliq normasi ularning olgan daromadlariga qarab, 13, 23 va 33 foiz qilib belgilandi. Bu soliq stavkasi deb ataladi.
Soliq normasi oldindan qat`iy (so`mda yoki foizda), ya`ni o`zgarmas miqdorda yoki progressiv, ya`ni soliq ob`ekti miqdoriga qarab ortib boruvchi, o`zgaruvchan shakllarda belgilanadi.
Soliq og`irligi hamma soliqli va soliqsiz to`lovlar yig`indisini, soliq normasi esa faqat bir soliq yoki to`lovning byudjetga o`tkaziladigan qismini ifoda etadi.
Soliqlar soliqqa tortish ob`ektiga qarab oborotdan olinadigan soliqlar, daromaddan olinadigan soliqlar va mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlarga bo`linadi.
Oborotdan olinadigan soliqlarga qo`shilgan qiymat solig`i, aktsiz solig`i, bojxona va er osti boyliklari qiymatidan olinadigan soliqlar kiradi. Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq ham, oborotdan olinadigan yagona soliq ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi.
Daromaddan olinadigan soliqlarga huquqiy shaxslarning daromadi (foydasi)ga va jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq, savdo tashkilotlarining yalpi daromadidan va reklamadan olingan soliqlar kiradi. Bu guruh soliqlariga ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig`i ham kiradi.
Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig`i, er ostidan foydalanish solig`i, ekologiya, avtomobillarni qayta sotish solig`i va boshqalar kiradi.
Iqtisodiy mohiyatiga qarab soliqlar to`g`ri va egri soliqlarga bo`linadi. Shuni aytib o`tish joizki, iqtisodiy adabiyotlarning bir qismida bu soliqlar bevosita va bilvosita soliqlar deb ataladi. Ayrim hollarda, masalan, yuqoridagi paragrafda, mulk soliqlari va resurs to`lovlarini “bevosita soliqlar”dan ajratgan holda ko`rsatish ham uchrab turadi.
To`g`ri soliqlarni to`g`ridan-to`g`ri soliq to`lovchilarning o`zi to`laydi, ya`ni soliqning huquqiy va haqiqiy to`lovchisi ham bitta. To`g`ri soliq yukin i boshqalarga ortish holati bo`lmaydi. Bu soliqlarga hamma daromaddan to`lanadigan va barcha mulk soliqlari kiradi.
To`g`ri soliqlardan to`g`ridan-to`g`ri daromaddan to`lanadigan soliqlar stavkasining kamaytirilishi korxonalar daromadining ko`proq qismini ularga qoldirib, investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratadi. Bu soliqlarning stavkalari ko`paytirilsa, biznes imkoniyatlari kamaya borib, iqtisodiy rivojlanish susayadi. Demak, bu guruh soliqlarining stavkalari to`g`ridan-to`g`ri bozor iqtisodiyoti bilan chambarchas bog`langandir.
Egri soliqlarning huquqiy to`lovchilari mahsulotni ortuvchilar, ish, xizmatni bajaruvchilar hamda xizmat ko`rsatuvchilardir. Lekin soliq og`irligini haqiqatdan ham byudjetga to`lovchilari tovar (ish, xizmat)ni iste`mol qiluvchilardir, ya`ni haqiqiy soliq to`lovchilar bu erda yashiringan. Bu soliq tovar (ish, xizmat) qiymati ustiga ustama ravishda qo`yiladi.
Egri soliqlar tarkibiga qo`shilgan qiymat solig`i, aktsiz solig`i, bojxona boji, er ostidan foydalanish soliqlari kiradi. To`g`ri va egri soliqlar yagona soliq tizimini tashkil etib, bir-biri bilan o`zaro bog`langan. Umumiy soliq summasi o`zgarmagan holda birining stavkasini kamaytirish ikkinchisining stavkasini oshirishni talab etadi.
Soliq solish amaliyotida soliq birligi degan tushuncha ham mavjud bo`lib, u butun ob`ektdan soliq hisoblash uchun zarur bo`lgan me`yor vazifasini bajaradi. Masalan, aholi ixtiyoridagi erdan soliq undirilayotganda har “bir kv.metr”, korxonalar eridan har “bir gektar” soliq birligi hisoblanadi.
Masalan: Namangan shahrining 1 zonasi uchun 1 m. kv soliq birligiga 5,4 so`m soliq stavkasi bo`lsa, 100 m.kv er uchun 540 so`m to`lanadi. Demak, soliq birligini asos qilib olib, soliq stavkasiga ko`paytirilsa, yillik jami soliq summasi hisoblanadi.
Soliq ob`ektining har bir birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo`yilgan me`yor soliq stavkasi deb yuritiladi. Bu stavka qat`iy summalarda yoki foizlarda ob`ektga nisbatan qo`llaniladi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 26 dekabrdagi 500-sonli qaroriga asosan aholidan undiriladigan er solig`i Farg`ona vodiysining shaharlari uchun masalan, 3,2 so`mdan 5,4 so`mgacha bo`lgan miqdorda soliq stavkasi belgilangan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul inflyatsiyasi, ya`ni qadrsizlanishi sodir bo`lib turgani sababli qat`iy summalardagi soliq stavkalarini qo`llash ancha murakkab vazifadir. Shuning uchun ham soliq stavkalarining aksariyati foizlarda belgilanadi. Masalan: 1998 yildan boshlab qo`shilgan qiymat soliq stavkasi 20%, foydaga soliq stavkasi 2002 yil 1 yanvardan 24%, yuridik shaxslarning mol-mulkiga 2% li stavka bo`yicha soliq solinadi.
Soliq stavkalari mutanosib, progressiv va regressiv ko`rinishlarda bo`ladi.
Mutanosib soliq stavkasi usulida foyda yoki oborotga ega bo`lgan yuridik va jismoniy shaxslar bir xil mutanosiblikda (ulushda) soliq to`laydilar. Masalan, korxona asosiy fondlarining o`rtacha yillik qiymati 200 ming so`m bo`lib, undan undiriladigan soliq stavkasi 4% belgilanganda, yillik soliq summasi 8 ming so`mni tashkil etadi.
Daromad yoki foyda ortib borishi bilan soliq stavkasi ortib borishi ko`zda tutilgan bo`lsa, bunday stavkalarni progressiv soliq stavkalari deyiladi. Buni biz O`zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmaganlardan olinadigan daromad solig`i stavkasida ko`rishimiz mumkin (9.4-jadval).
4 -jadval 
Jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq stavkalari

Jami daromad miqdori	Soliq summasi
Eng kam ish haqining to`rt karrasi miqdorigacha	Daromad summasining 13 foizi
Eng kam ish haqining to`rt karrasi (Q1 so`m)dan sakkiz karra miqdorigacha	To`rt karrasidan soliq Q eng kam ish haqi to`rt karra miqdoridan oshadigan summadan 23 foiz
Eng kam ish haqining sakkiz karrasi (Q1 so`m)dan va undan yuqori	Sakkiz karrasidan soliq Q eng kam ish haqining sakkiz karra miqdoridan oshadigan summadan 33 foiz

Ko`rinib turibdiki, progressiv soliq stavkalari qo`llanganda, ishchining daromadi qanchalik oshib borsa, u byudjetga shunchalik ko`proq daromad keltiradi.
Regressiv soliq stavkasi usulida daromadning o`sishi, mahsulot ishlab chiqarish hajmining ortishi yoki ekportga mahsulot ishlab chiqarishning ko`payishi bilan soliq stavkasi kamayib boradi va korxona byudjetga kamroq soliq to`lay boshlaydi. Regressiv stavkalar biror faoliyat yoki sohada mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirish yoki eksport hajmlarini oshirishni rag`batlantirish maqsadida qo`llaniladi.
Soliq to`lovchilarni soliqdan ozod etish, ular to`layotgan soliq miqdorini (soliq bazasini) kamaytirish yoki soliq to`lash shartini engillashtirish kabilarni soliq qonunchiligida soliq imtiyozlari yoki siylovlari deb yuritiladi.
Soliq imtiyozlari aksariyat hollarda biror ishlab chiqarish sohasini, faoliyat turlarini rag`batlantirishga qaratilgan bo`ladi.
Soliqlar davlatning moliya resurslari miqdorini bevosita belgilab beradi. Agar davlatning moliyaviy resurslarini oshirishga zaruriyat bo`lsa, soliq imtiyozlari kamaytiriladi. Va aksincha, korxona, tashkilotlarning faolligini oshirish kerak bo`lsa, soliq imtiyozlari kengaytiriladi. Lekin makroiqtisodiyot darajasida soliq imtiyozlariga ko`p berilib ketish, bizning fikrimizcha, soliq to`lovchilarda boqimandachilik kayfiyatini keltirib chiqarishi mumkin. Qo`shnisi soliqdan ozod bo`lgan korxona yoki fuqaro shunday imtiyozni olish uchun hamma ochiq va ta`qiqlangan usullarni ishga solishi mumkin.
Korxona, birlashma va tashkilotlarga soliqlardan beriladigan imtiyozlarni uch guruhga bo`lish mumkin.
1. Soliqdan batamom ozod etish;
2. Soliqdan qisman va vaqtincha ozod etish;
3. Soliqqa tortiladigan (daromad) bazasini kamaytirish;
Masalan, korxonada ishlovchi xodimlar tarkibining 50% dan ortig`ini nogironlar, 1941- 1945 yillardagi urush va mehnat fronti faxriylari tashkil etgan yuridik shaxslar (savdo, vositachilik, ta`minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug`ullanadigan yuridik shaxslardan tashqari) daromad (foyda) solig`idan tamomila ozod etiladilar.
Agar korxonaning eksportga sotgan tovarlari ular ishlab chiqargan mahsulotlari hajmining 15% dan 30% gacha bo`lsa, soliq stavkasi 30% gacha kamaytiriladi, 30% va undan ko`p bo`lsa, bunday korxonalar foyda (daromad) ga soliq stavkasini 2 marta kamaytirilgan holda soliq to`laydilar.
Yangi tashkil etilgan korxonalar (birja, tayyorlov - ulgurji, vositachi, savdo - tijorat korxonalaridan tashqari) birinchi tuzilgan yili 25 foiz va ikkinchi yili 50 foiz belgilangan soliq stavkasidan soliq to`laydilar.
Pul muomalasini mustahkamlashda, ayniqsa, pul inflyatsiyasini jilovlashda soliqlar katta rol o`ynaydi. Xususan, soliqlar naqd pulsiz hisob- kitoblar orqali undirilganda, muomalaga chiqishi lozim bo`lgan pullarni kamaytiradi. Egri soliqlar (aktsiz solig`i, qo`shilgan qiymat solig`i va boshqalar) yordamida tovarlar bahosi oshirilib, muomaladagi pul massasining xarid qilish qobiliyati qisqartiriladi, ya`ni muomaladagi bir qism pullar tovar bahosi orqali olinadi.
Naqd pulda undiriladigan soliqlar (aholidan er solig`i, mol-mulk solig`i va boshqalar) muomalaga chiqib ketadigan pullar massasini kamaytiradi, tovar bilan ta`minlanmagan pullarning bir qismini muomaladan olib, markazlashgan davlat pul fondiga (byudjetga) qaytaradi.
Paydo bo`lish manbaiga qarab soliqlar huquqiy va jismoniy shaxslardan, ya`ni korxona va aholidan olinadigan soliqlarga bo`linadi.
Davlat byudjetiga tushishi lozim bo`lgan daromadlarning 80% ga yaqini korxonalardan olinadigan soliqlar, 14% ni fuqarolardan olinadigan soliqlar va qolgan qismini soliqsiz to`lovlar tashkil qiladi.
Byudjetga o`tkazish nuqtai nazaridan soliqlar davlat va mahalliy soliqlarga bo`linadi. Davlat soliqlari to`g`ridan-to`g`ri respublika byudjetiga tushadigan soliqlardir. Bunday soliqlarga qo`shilgan qiymat solig`i, aktsiz solig`i, foyda (daromad) solig`i, fuqarolarning daromad solig`i, bojxona solig`i, bojxona boji va boshqalar kiradi.
Mahalliy soliqlar esa to`g`ridan-to`g`ri mahalliy byudjetlarga to`laligicha to`lanadi. Ularga er solig`i, mol-mulk solig`i, reklama solig`i, avtomobil vositalarini olib sotganlik uchun soliq va jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizelь yonilg`isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq kabilar kiradi.