O‘zbekiston respublikasioliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

«Shartnoma» hujjatini tuzish

Fuqarolik amaliyotida tuziladigan shartnomalarning ko‘pchiligi ikki tomonlama bo‘lib, yuqorida ko‘rsatigan olish-sotish shartnomasidan tashqari mahsulot yetkazib berish, mulk ijarasi, pudrat va boshqa shartnomalardan iborat.
Shartnomalar xaq baravariga va tekinga tuziladigan shartnomalarga bo‘linadi. Xaq baravariga tuziladigan shartnomalarda bir taraf topshirgan mulkining xizmati evaziga pul yoki mulk bilan xaq oladi. Masalan, bir taraf vaqtincha foydalanish uchun mulkni ijaraga oluvchi undan foydalangani uchun ijara xaqi to‘lashga majbur bo‘ladi. Bunday xaq baravariga tuziladigan shartnomalarga olish-sotish, mahsulot yetkazib berish, ayirboshlash, pudrat va boshqa shartnomalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Tekinga tuziladigan shartnoma esa bir taraf boshqa taraf foydasiga xaq olmay mulkni topshirishi, ishni bajarishi mumkin. Masalan, hadya shartnomasi bo‘yicha mulk egasi o‘z mulkini boshqa bir shaxsga tekinga beradi. Mulkdan bepul foydalanish foizsiz qarz shartnomalari ham bepul tuziladigan shartnomalar guruhiga kiritiladi.
Shartnomalar tuzilish paytiga, mazmuniga qarab konsenpsual va real shartnomalarga bo‘linadi.Huquq va majburiyatlar taraflarning kelishuvi va shartnomani rasmiylashtirganlari zahoti paydo bo‘ladi. «Konsenpsual» so‘zi lotincha
«konsensus» so‘zidan olingan bo‘lib, «kelishuv» ma’nosini bildiradi. Konsenpsual shartnomaga misol qilib olidi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, pudrat, mulkni ijaraga berish kabi shartnomalarni ko‘rsatsa bo‘ladi. Fuqarolik huquqida aksariyat shartnomalar konsenpsual shartnomalar guruhiga kiradi.
«Real» so‘zi – lotincha «res» so‘zidan olingan bo‘lib, «ashyo» ma’nosini anglatadi. Real shartnomasiga misol qilib, qarz, omonat, hadya, mulkdan bepul foydalanish shartnomalarini ko‘rsatish mumkin.
Uchinchi shaxs foydasiga tuziladigan shartnomalar umumiy qoida bo‘yicha shartnomadan kelib chiqadigan huquq va majburiyatlar shartnoma tuzishda qatnashgan taraflar uchun paydo bo‘ladi. Ayrim hollarda shartnoma uchinchi shaxs foydasiga qaratilib ham tuzilishi mumkin. Uchinchi shaxs foydasiga tuzilgan shartnomaga misol qilib sug‘urta shartnomasini ko‘rsatish mumkin. Uchinchi shaxs shartnomada aloxida taraf bo‘lib hisoblanmaydi. Biroq qonun hujjatlarida yoki shartnomada o‘zgacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, uchinchi shaxs shartnoma bo‘yicha o‘z huquqidan foydalanish niyatini qarzdorga bildirgan paytdan boshlab taraflar o‘zlari tuzgan shartnomani uchinchi shaxsning roziligisiz bekor qilishlari yoki o‘zgartirishlari mumkin emas.
Shartnoma tuzgan shaxs majburiyatni uchinchi shaxsga nishbatan bajarilishi shart qilingan bo‘lsa, bu xaqda (boshqacha shart ko‘rsatilmagan bo‘lsa) majburiyatning bajarilishini shartnomani tuzgan shaxs ham, foydasiga ko‘rsatilgan uchinchi shaxs ham talab qilishi mumkin.
Shartnomalar, shuningdek ochiq shartnomalar, dastlabki shartnoma (axdnoma) kabi turlarga ham bo‘linadi.
Tashkilotga murojaat qiladigan har bir shaxsga tovarlar sotish, xizmatlar ko‘rsatish sohasidagi vazifalarni (chakana savdo, umumiy transportda yo‘lovchi tashish, aloqa xizmati, elektr quvvati bilan ta’minlash, tibbiy xizmat, mehmonxona xizmati va boshqalar) shartnoma tuzishda bir shaxsni boshqa shaxsga nisbatan afzal ko‘rishga haqli emas (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari).
Tovarlar, ishlar, xizmatlarning bahosi, shuningdek ommaviy shartnomaning
boshqa shartlari bo‘yicha istemolchiga tegishli tovarlarni berishi, xizmatlar ko‘rsatishi, uning uchun tegishli ishlarni bajarish imkoniyati bo‘la turib ommaviy shartnoma tuzishdan bosh tortishga yo‘l qo‘yilmaydi. Tashkilot ommaviy shartnoma tuzishdan asossiz bosh tortganida xaridor uni sud orqali shartnoma tuzishga majbur qilish imkoniyatiga ega.
Dastlabki shartnoma asosiy shartnoma uchun belgilangan shaklda, bordi-yu, asosiy shartnomaning shakli aniqlanmagan bo‘lsa, yozma shaklda tuziladi. Dastlabki shartnomaning shakli to‘g‘risidagi qoidalarga rioya qilmaslik uning haqiqiy sanalmasligiga sabab bo‘ladi. Dastlabki shartnomada asosiy shartnomaning muhim shartlarni beligilab qo‘yish imkonini beradigan shartlar bo‘lishi kerak. Dastlabki shartnomada taraflar qancha muddatda asosiy shartnomani tuzish majburiyatini olishi ko‘rsatiladi. Agar dastlabki shartnomada bunday muddat belgilab qo‘yilgan bo‘lmasa, asosiy shartnoma dastlabki shartnoma tuzilgan paytdan boshlab bir yil ichida tuzilishi shart.
Shartnomaning mazmunini - bandlari (shartlari, rekvizitlar) tashkil etadi. Fuqarolik kodeksiga muvofiq agar taraflar o‘rtasida shartnomaning barcha muhim shartlari yuzasidan talab qilinadigan shaklda kelishuvga erishilgan bo‘lsa, sharnoma tuzilgan hisoblanadi.
Shartnoma bandlari odatdagi va tasodifiy shartlarga bo‘linadi. Qonun hujjatlaridagi bunday turdagi shartnomalar uchun muhim yoki zarur deb hisoblangan shartlar, shuningdek taraflardan birining arizasiga ko‘ra kelishib olinishi zarur bo‘lgan shartlar muhim shartlar hisoblanadi. Bazi shartnomalar uchun xos muhim bandlar qonun bilan belgilanadi. Chunonchi, mahsulotlar yetkazib berish to‘g‘risidagi Nizomning 25-bandida takidlanganidek, sharnomada yetkazib beriladigan mahsulot nomi, miqdori va sifati to‘g‘risidagi shartlar bo‘lmasada, shartnoma tuzilmagan hisoblanadi.
Ayrim bandlar (shartlar)ning muhim bo‘lish-bo‘lmasligi shartnomaning xarakteriga qarab ham belgilanadi. Chunonchi, olidi-sotdi shartnomasini tuzilgan deb hisoblashi uchun uning ikki sharti: qanday narsaning sotilishi va buning uchun qancha pul to‘lanishi to‘g‘risida kelishilgan bo‘lishi talab qilinadi.
Odatdagi shartlar muayyan majburiyatiga oid munosabatni tartibga soladigan dispozitiv normalar bilan belgilangan shartlar hisoblanadi. Bunday shartlar odatdagidek nazarda tutiladi. Masalan, mulk ijarasi shartnomasida mulkni may oyida (joriy) ta’mirlash shart qilib ko‘rsatilsa ham, ko‘rsatilmasa ham bo‘ladi, chunki bu shart to‘g‘risida FK da (dispozitiv xaraktyerdagi) ko‘rsatma berilgan.
Tasodifiy shartlar umumiy huquq meyorlari bilan tartibga solinmagan masalalar bo‘yicha o‘zaro kelishuv bo‘lib ko‘riladi. Chunonchi, ijaraga olingan mulkni ta’mirlash muddati to‘g‘risida masala tasodifiy shartlardan biri hisoblanadi.
Shartnomada ayrim shartlar tegishli turdagi shartnomalar uchun ishlab chiqilishi, belgilanishi nazarda tutilishi mumkin. Shartnomada namunaviy shartlarga xavola qilinmagan hollarda taraflarning munosabatlariga ish muomalasi odatlari sifatida qollaniladi.
Shartnomaning tuzilishi Fkning 364 moddasida ko‘rsatilganidek, taraflar o‘rtasida shartnomaning barcha muhim shartlari yuzasidan talab qilinadigan shaklda
kelishuvga erishilgan bo‘lsa, shartnoma tuzilgan hisoblanadi.
Shartnomaning umumiy tartibda tuzilishi ikki davr bilan belgilanadi. Birinchi davr-shartnoma tuzishga taklif qilish davri bunga, oferta, shartnoma tuzishga taklif qiluvchi esa, oferent deb ataladi.
Ikkinchi davr-shartnoma tuzish to‘g‘risidagi taklifni qabul qilish, bu aksept qabul qiluvchi esa, akseptant deb ataladi.
Shartnoma tuzishning umumiy tarkibiga oid qoidalar FK ning 364-381- moddalarida berilgan. Bu qoidalarda aytlishicha, agar shartnoma tuzish to‘g‘risidagi taklif (oferta) javob uchun muddat talab qilingan bo‘lsa bu holda shartnoma ikkinchi taraf (akseptant) tomonidan taklifning qabul qilinganligi holdagina tuzilgan hisoblanadi.
Shartnoma tuzilishi uchun taraflarning o‘zaro kelishuvining o‘zigina kifoya emas. Bu kelishuv tegishli shaklda rasmiylashtirilgan bo‘lishi shart. Shartnomalarning shakli FK ning 366-moddasida belgilangan qoidalarga muvofiq bo‘lishi shart. Unga asosan, agar qonunda muayyan turdagi shartnomalar uchun ma’lum shakl belgilab qo‘yilgan bo‘lmasa, shartnoma bitimlar tuzish uchun nazarda tutilgan xar qanday shaklda tuzilishi mumkin.
Notarial tasdiqlanishi yoki davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi shart bo‘lgan shartnoma notarial tasdiqlangan yoki ro‘yxatdan o‘tkazilgan paytdan yetiboran, shartnoma tuzilgan hisoblanadi.
Agar taraflar shartnomani muayyan shaklda tuzishga kelishilgan bo‘lsalar, garchi qonunda bu turdagi shartnomalar uchun bunday shakl talab qilingan bo‘lmasada shartnoma belgilangan shaklga keltirilganidan keyin tuzilgan hisoblanadi. Yozma shartnoma taraflar imzolagan hujjatni tuzish yo‘li bilan va pochta, telegraf, teletayp, telefon, elektron aloqa yoki ishonchli suratda aniqlash imkonini
beradigan boshqa aloqa yordamida hujjatlar almasish yo‘li bilan tuzilishi mumkin.
Oferta muayyan shaxsga va shaxslarga ham qaratilgan bo‘lishi mumkin. Masalan, mahsulotni reklama qilish, o‘z xizmatini taklif yetib e’lon berish- nomuayyan shaxslar doirasiga yo‘llagan oferta hisoblanadi.
Oferta yuborilgan shaxsga uni qabul qilganligi haqida gi javobi aksept hisoblanadi. Aksept pullik va pisandsiz bo‘lishi shart. Agar qonunda ish muomalasi odatidan yoki avvalgi munosabatlaridan mano kelib chiqmasa, bu aksept bulmaydi.
Agar ofertaga javob uchun muddat tayinlanmasdan, o‘g‘zaki ravishda qilingan bo‘lsa, ikkinchi taraf (akseptant) bu taklifni qabul qilganligini darxol taklif qiluvchiga (ofertaga) bildirgan holdagina shartnoma tuzilgan hisoblanadi.
Agar bunday taklif yozma ravishda qilingan bo‘lsa, taklifni qabul qilganlik (aksept) to‘g‘risidagi javobni olish uchun lozim bo‘lgan normal vaqt davomida olingan taqdirdagina shartnoma tuzilgan hisoblanadi.
Ofertada taklif qilinganidan boshqacha shartlar asosida shartnoma tuzishga rozilik bildirish haqidagi javob aksept hisoblanmaydi. Bunday javob akseptdan bosh tortish va ayni vaqtda yangi offerta hisoblanadi.
Odatda shartnoma tuzilgan joy ko‘rsatib o‘tilishi kerak. Agar shartnomada uning tuzilgan joyi ko‘rsatilgan bo‘lmasa, shartnoma offerta yo‘llagan fuqaroning yashash joyida yoki yuridik shaxsning joylashgan yerida tuzilgan hisoblanadi.
Fuqarolik kodeksida shartnomalar tuzishda taraflarning erkinligi haqidagi qoida mustaxkamlab qo‘yilgan. Binobarin, hech qaysi taraf shartnoma tuzishga majbur qilinmaydi. Biroq, ayrim hollarda majburiy shartnoma tuzilishi mumkin. Bunda shartnomani tuzishga majbur bo‘lgan taraf oferta olgan kundan boshlab 30 kun ichida boshqa tarafga aksept to‘g‘risida, akseptdan voz kechish haqida yoki boshqa shartlar asosida akseptlash haqida (shartnoma loyixasiga o‘zining e’tirozlari bayonnomasini qo‘shgan holda) bildirmog‘i lozim.
Basharti, shartnoma tuzish oferent uchun majburiy bo‘lsa-yu, u o‘z takliflariga ko‘ra shartlar asosida akseptlash olsa (shartnoma loyixasiga e’tirozlar bayonnomasi bilan birga), u holda bu taraf bildirish-xabarnoma olingan yoki aksept muddati tamom bo‘lgan kundan boshlab 30 kun ichida kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun sudga murojaat qilishga haqli.
Shartnoma tuzish majburiy bo‘lgan taraf uni tuzishdan bos tortsa, ikkinchi taraf uni shartnoma tuzishga majbur etish talabi bilan sudga murojaat qilishga haqli. Shartnoma tuzishdan asossiz bo‘yin tovlayotgan taraf shu tufayli yetkazilayotgan ziyonni boshqa tarafga to‘lashi shart.
Mazkur usul shartnoma tuzishning aniq usulini tanlaganda eng maqbul variant hisoblanadi. Aynan, «shartnoma», «kelishuv» deb nomlangan hujjatda tomonlar tijorat operatsiyasining barcha mavjud shartlarini va jiatlarini aniqlab oladilar. Mazkur usulning eng katta yutug‘i – u mavjud bo‘lganda shartnoma tuzish faktiga oid nizoning o‘zi paydo bo‘lmaydi. Bu usul bilan ixtiyoriy xo‘jalik shartnomalari tuzilishi mumkin.
Amaliyotda quyidagi savol yuzaga keladi: tijorat savdo-sotigiga (yuk yetkazib berishga) oid shartnomaviy munosabatlar shartnoma asosida emas, kelishilgan tafsilotli ro‘yxat asosida rasmiylashtirilgan bo‘la oladimi? Tomonlar imzolagan tafsilotli ro‘yxat shartnomaviy munosabatlar o‘rnatilganligini tan oluvchi barcha muhim shartlarga ega emas. Hamda, belgilangan tartibda tuziladigan, yuk yetkazib berishga oid shartnomaning o‘rnini bosolmaydi.