O‘zbekiston respublikasioliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

I bob. XALQARO SHARTNOMALAR VA ULARNING IQTISODIYOTDAGI O‘RNI

1. 
   Fanni o‘qitish zaruriyati va maqsadi
   
2. 
   Tashqi iqtisodiy bitimlar tushunchasi, mazmuni va belgilari 1.3.Tashqi iqtisodiy bitimlarni tuzish shakli va tartibi 1.4.Xalqaro shartnomalarning asosiy turlari
   

5. 
   Tashqi savdo shartnomalarining asosiy turlari
   

1. Fanni o‘qitish zaruriyati va maqsadi

Har qanday mamlakatning tashqi iqtisodiy siyosati umumiqtisodiy siyosatining tashkiliy qismi bo‘lib hisoblanadi. Davlat hamda ho‘jalik subyektlari daromadlarining o‘sishiga, savdo va raqobatbardoshlikni ko‘tarishga, qat’iy iqtisodiy barqarorlikka va kapitalni takror ishlab chiqarishni kengaytirishga yo‘naltirilgan, turli iqtisodiy va siyosiy chora-tadbirlar kompleksini o‘z ichiga oladi.
Hozirgi kunda xalqaro munosabatlarning ma’lum bir darajada shartnomalarsiz boshqariluvchi biror bir sohasini topish qiyin. Shartnomalar siyosiy va harbiy hamkorlikni, iqtisodiy va moliyaviy aloqalarni, ilm-fan, texnika, madaniyat, atrof-muhitni himoya qilish va boshqa doiralardagi hamkorlikni amalga oshiradi. Shartnomalar asosida xalqaro tashkilotlar tuziladi va faoliyat olib boradi. Shartnomalar davlatning milliy tizimini tartibga solinishida ham muhim ahamiyatiga ega.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida katta o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Bundagi ijobiy holatlarga tadbirkorlarimizning faol ishtiroki va mamlakatimiz savdo aylanmasining o‘sishini, shuningdek eksport-import operatsiyalarining jadal borayotganligini misol qilib olishimiz mumkin. Iqtisodiyotning barqarorlashib borishi bilan hozirgi kunda ko‘pgina yuridik shaxslarga xalqaro savdo shartnomalarini tuzishlariga sharoit yaratilmoqda.
Xalqaro shartnomalarning asosiy qismini oldi-sotdi shartnomalari tashkil etmoqda. Shuni aytish joizki, sobiq Sovet tuzimining yemirilishi, tashkilot va korxonalararo shartnomalarning ichki xo‘jalik shartnomalari toifasidan tashqi iqtisodiy shartnomalar toifasiga ko‘tarishga olib keldi. Ta’kidlash lozimki, bunday shartnomalarning soni tobora ortib borishi bilan ularning sifati yanada mustaxkam bo‘lishi talab etilmoqda.
Xalqaro bitim va kelishuvlar fanining asosiy maqsadi, mamlakatlararo savdo- iqtisodiy munosabatlarning yanada rivojlanib borishi sharoitlarida xalqaro oldi-sotdi shartnomalarining tuzilishi tartib-qoidalari, shart-sharoitlari, takomillashtirish yo‘llarini o‘rganishdir. Bunda eksportchining o‘z majburiyatlarini to‘sqinliklarsiz, o‘z vaqtida bajarishi hamda yetkazib bergan tovari uchun pul to‘lovining kafolatlanganligini bilishi, importchining tovarni o‘z vaqtida kelishilgan joyga beshikast yetkazilishining kafolatlanganligini hisobga olish muhimdir. Shuningdek,
fanining maqsadi tashqi savdosi kengayib borayotgan O‘zbekistonning tadbirkorlari shartnomalarni tuzishlarida, e’tiborlarini qaratishlari kerak bo‘lgan eng muhim masalalarni o‘ganishdan iboratdir.
Xalqaro bitim va kelishuvlar fanining asosi tashqi iqtisodiy shartnomalarni tuzish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha zamonaviy munosabatlar hisoblanadi. Xalqaro tijorat amaliyotida tovarlarni oldi-sotdi kelishuvining moddiy shakli shartnoma deyiladi. Oldi-sotdi shartnomasi o‘zi bilan tijorat hujjatini ifoda etib, tashqi savdo bitimini rasmiylashtiradi. Unda tomonlarning tovarni yetkazib berishi to‘g‘risidagi yozma kelishuvi aks etadi: ya’ni sotuvchining tovarni yetkazib berish majburiyati, tovar yetkazilgandan keyin sotib oluvchining zimmasiga o‘tishi va pulni to‘lab berish majburiyati aks etadi. Boshqacha qilib aytganda, tomonlarning bitim shartlarini bajarishi majburiyatlarini ifoda etiladi.
Tashqi savdo shartnomasidagi tomonlarning majburiyatlarini bajarilishi BMTning tovarlarni xalqaro oldi-sotdi shartnomalari haqidagi Konvensiyasida unifikatsiyalashtirilgandir.
Shartnomalar boshqa bir qator global muammolarning yyechimiga bog‘liq bo‘lgan, zamonning muhim muammosi – xalqaro tizim boshqaruvining jadal rivojlanib borishi bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar yyechimida zaruriy vosita hisoblanadi.
Xalqaro shartnoma xalqaro huquq subyektlari o‘rtasidagi hamkorlikni aniqlashning oddiy, keng tarqalgan va turli xil munosabatlarni tartibga soladigan yuridik shakli hisoblanadi.
Xalqaro shartnoma – xalqaro huquqning bir, ikki yoki bir qancha subyektlari o‘rtasida o‘zaro huquq va majburiyatlarini yaratish yo‘li bilan aniq ifodalangan, nomlanishidan qat’i nazar, xalqaro huquq bilan tartibga solinadigan bitimlardir.
Mazkur ta’rif deyarli barcha milliy va xorijiy Xalqaro ommaviy huquq darsliklarida o‘z aksini topgan.
1969 yildagi Xalqaro shartnomalar huquqi to‘g‘risidagi Vena konvensiyasi hamda 1986 yildagi Davlatlar va xalqaro tashkilotlar yoki xalqaro tashkilotlar o‘rtasidagi shartnomalar huquqi to‘g‘risidagi Vena konvensiyasida “Shartnoma” atamasiga ta’rif berilgan bo‘lib, birinchisida faqatgina davlatlararo yozma tarzda tuzilgan kelishuvlar tushunilishini e’tirof etgan bo‘lsa (2- modda), ikkinchi konvensiyada bu atama asnosida xalqaro tashkilotlar ishtirokidagi kelishuvlarni ham tushunilishini (2-modda) ta’kidlaydi.
“O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to‘g‘risidagi” Qonunining 3 – moddasiga mufovuq quyidagicha tar’if berilgan:
“O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasi - respublikaning bir yoki bir necha davlat, xalqaro tashkilot yoxud xalqaro huquqning boshqa subyektlari bilan xalqaro munosabatlar sohasidagi huquq va majburiyatlariga doir teng huquqli va ixtiyoriy kelishuvidir”.
Shartnomaning mohiyati – tomonlarning kelishuvidadir. Ma’lumki, kelishuv- xalqaro huquq normalarini tuzishning yagona usuli hisoblanib, u nafaqat shartnomaviy normalarini balki odat normalarini ham yaratadi. Ushbu normalar
o‘rtasidagi farqni yaratilish jarayoni, shuningdek, mavjud bo‘lish shaklida ko‘rishimiz mumkin.
Mazkur ta’rifda shartnomalarning og‘zaki shaklida so‘z ketmasa ham, davlatlar yoki xalqaro huquqning boshqa subyektlari 1969 va 1986 yilgi Vena konvensiyalarda belgilangan qoidalarni o‘zaro kelishuvga ko‘ra og‘zaki shaklda amalga oshirishlari ham mumkin².
Harakati xalqaro huquq bilan tartibga solinadigan shartnomalargina xalqaro shartnomalar hisoblanishi mumkin. Davlatlar o‘rtasida tuzilgan har qanday shartnoma ham xalqaro shartnoma hisoblanmasligi fakti shartnomalar bo‘yicha Xalqaro huquq Komissiyasining birinchi ma’ruzachisi J. Braerli tomonidan ta’kidlangan: “Xalqaro shartnoma tuzish layoqatiga ega bo‘lgan tuzilmalar tomonidan tuzilgan har qanday shartnoma ham xalqaro shartnoma bo‘lavermaydi”³. Xalqaro shartnoma xalqaro huquqning asosiy prinsiplariga mos bo‘lishi lozim, xususan, tenglik va aralashmaslik prinsipiga. Xalqaro shartnoma, uni tuzgan tomonlarning ixtiyoriy roziligi natijasidir. Bir tomonning kuch ishlatishi
yoki tahdidi bilan tuzilgan shartnoma haqiqiy hisoblanmaydi.
So‘nggi yillarda “xalqaro shartnomalarga taalluqli bo‘lmagan xalqaro hujjatlar” deb atalmish nohuquqiy bitimlar keng tarqaldi. Masalan, Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining hujjatlari yoki ikki tomonlama memorandumlar bunday turdagi bitimlarning ahamiyatidandarak beradi. O‘zbekiston Respublikasi va Evropa Ittifoqi o‘rtasida energetika sohasidagi hamkorlik bo‘yicha o‘zaro anglavush memorandumida (Brussel, 2011- yil 24- yanvar, imzolangan sanadan kuchga kirgan) aytilganki, “ushbu hujjatning qoidalari faqat siyosiy maqsadlarni ko‘zlaydi va tomonlarning o‘z zimmalariga qandaydir majburiyatlar olishga majburlamaydi”. Boshqa so‘z bilan aytganda, memorandum xalqaro bitim hisoblanmaydi. Shu bilan birga bunday turdagi halqaro hujjatlarning kuchga kirishi uchun zarur huquqiy tartibotlardan o‘tgan misollar ham bor. Masalan, O‘zbekistan Respublikasi Oliy Majlisining 1997- yil 30- avgustdagi 507-I va 508-I- son qarorlari bilan quyidagi xalqaro hujjatlar ma’qullangan (ratifikatsiyaga tenglashtirilgan):
-Sud hokimiyati mustaqilligining asosiy prinsiplari (Birlashgan Millatlar Tashkiloti Jinoyatchilikni oldini olish va huquqbuzarlar bilan muomalada bo‘lish ettinchi kongressi tomonidan qabul qilingan. Milan, 1985- yil 26- avgust – 6- sentyabr. BMT Bosh Assambleyasining 1985- yil 29- noyabrdagi 40/32 va 1985- yil 13- dekabrdagi 40/146-son rezalyutsiyalari bilan maqullangan);
-Mansabdor shaxslarning huquq-tartibotni saqlash yuzasidan axloq kodeksi (BMT Bosh Assambleyasining 1979- yil 17- dekabrdagi 34/169 -son rezalyutsiyasi bilan qabul qilingan);
Shunday qilib, ko‘rsatilgan halqaro hujjatlar Oliy Majlis tomonidan ma’qullangan keyin O‘zbekiston xalqaro shartnomaning ajralmas qismiga aylandi⁴.


² Robert Kolb. The Law of Treaties (An Introduction). - Cheltenham, UK; Northampton, MA, USA: Edwarb Elgar Publishing, 2016. – P.22.; Anthony Aust. Modern treaty law and practice. - Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press, 2000. – P.14.
³ Yearbook of the ILC. 1950. Vol. II. P. 227.
⁴ Рашидов К.К. Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларининг тузилиши, бажарилиши ва бекор
Xalqaro shartnoma xalqaro huquqning asosiy manbalaridan birihisoblanadi. Bu esa, BMT Ustavi va Xalqaro Sud Statutida o‘z tasdig‘ini topgan. Xalqaro shartnomalar BMT Ustavida belgilangan maqsadlariga mos kelishi va unga javob bera olishi lozim. Jumladan,
-xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash va shu maqsadda tinchlikka tahdidning oldini olish va uni bartaraf etish va tajovuz harakatlari yoki tinchlikka raxna soluvchi boshqa harakatlarni bostirish uchun birgalikda samarali choralar ko‘rish xamda adolat va xalqaro huquq prinsiplariga asoslangan holda tinchlik vositalaridan foydalanib, tinchlikning buzilishiga olib keluvchi xalqaro nizo yoki vaziyatlarni tinchitish yoki hal etish;
-xalqlarning teng huquqliligi va o‘z taqdirini o‘zi belgilashi prinsipini hurmat qilish asosida millatlar o‘rtasidagi do‘stona munosabatlarni rivojlantirish hamda yalpi tinchlikni mustahkamlash uchun boshqa tegishli choralarni ko‘rish;
-iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va gumanitar xarakterdagi xalqaro muammolarni hal etishda hamda inson huquqlariga va barchaning irqi, jinsi, tili va dinidan qat’i nazar asosiy erkinliklariga hurmatni rag‘batlantirish va rivojlantirishda xalqaro hamkorlikni amalga oshirish.

2.