О’zbekiston tanlagan mustaqil rivojlanish yо’LI

Milliy valuta – so’m O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qiymati 1,3,5,10,25,50,100 so’m bo’lgan bank qog’oz pullari (banknotlar) holida muomalaga chiqarildi. Aholi qo’lidagi so’m-kuponlar jamg’arma banklari orqali 1000 ga 1 qiymatda almashtirildi. Keyinroq 200, 500, 2001-yilda 1 000, 2013-yilda 5 000, 2017-yilda 10 000 va 50 000, 2019-yilda 100 000 so’mlik qog’oz pullari ham muomalaga kiritildi. Shuningdek, qiymati har xil miqdordagi tangalar ham naqd pul holida muomalaga chiqarildi.
―Milliy valuta – milliy iftixor, davlat mustaqilligining ramzi, suveren davlatga xos belgidir.
Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir (I.Karimov. Asarlar. 3-jild, 331-bet.).
Milliy valutaning muomalaga kiritilishi mamlakatimiz hayotida muhim voqea bo’ldi. O’zbekistonning xalqaro maydonda mavqeyi oshdi, o’zining pul-kredit, moliya siyosatini amalda mustaqil yuritadigan bo’ldi. Bu iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish uchun qulay imkoniyat yaratdi. 2003-yil 15-oktabrdan boshlab, so’m qisman konvertatsiyalanadigan valuta maqomiga ko’tarildi.


О’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi – mustaqil davlatning asosiy qonuni.
Konstitutsiya eng oliy qonun sifatida О’zbekistonning mustaqilligi va suveren huquqlarini mustahkamlash va amalda ta’minlashning huquqiy negizi bо’lib xizmat qiluvchi hujjat hisoblanadi. Respublikaning jamiyat va davlat qurilishi, uning iqtisodiy va siyosiy tizimining asosiy tartib - qoidalari, fuqarolarning huquq, erkinlik va burchlari, davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarining milliy davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishi, davlatning ichki va tashqi siyosati masalalariga oid barcha vazifalar Konstitutsiyada о’z ifodasini topgan. Konstitutsiya О’zbekistonni mustaqil davlat maqomiga ega bо’lishiga qonuniy asos soldi. О’z ona vatanining mustaqil davlat bо’lishi va bunga erishish uchun asrlar davomida iztirob chekib, muntazam kurashib kelgan О’zbekiston xalqi о’z maqsadiga erishdi, о’z davlatchiligiga о’zi ega bо’ldi.
Konstitutsiya – davlatning Asosiy Qonuni bо’lib, shaxs, jamiyat va davlat о’rtasida vujudga keladigan eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi, oliy yuridik maqomga ega normativ-huquqiy hujjat hisoblanadi. Shu jihatdan Konstitutsiya о’z mazmun - mohiyatiga kо’ra jamiyat va davlatning rivojlanish qonuniyatlarini о’zida namoyon etadi.
О’zbekiston Oliy Kengashining 1990-yil 20-iyunda bо’lib о’tgan ikkinchi sessiyasida qabul qilingan qaroriga asosan, respublika Prezidenti I.A.Karimov raisligida 64 kishidan iborat Konstitutsiya komissiyasi tuzildi. Komissiya tarkibiga davlat idoralari va jamoat tashkilotlarining taniqli arboblari, xalq deputatlari, fan vakillari kiritildi. О’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992-yil 2-iyulda qabul qilingan qarori bilan Konstitutsiya komissiyasi tarkibi qisman о’zgardi.
Konstitutsiyaviy komissiyaning birinchi majlisi 1991-yil 21-aprelda Prezident I.A.Karimov raisligida bо’lib о’tdi.
О’zbekiston Konstitutsiyasi loyihasini ishlab chiqishga oid barcha tayyorgarlik ishlari muvofiqlashtirishini ta’minlash maqsadida Konstitutsiyaviy komissiya a’zolari, shuningdek, yetakchi olimlar va mutaxassislar ishtirokida 32 kishidan iborat ishchi guruhi tuzildi. О’zbekiston Konstitutsiyaviy nazorat komissiyasining raisi О’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining akademigi SH.Z.О’razayev guruh rahbari etib tasdiqlandi.
Reja bо’yicha 1991-yil avgust oyida Konstitutsiyaviy komissiyaning raisi I.A.Karimov Konstitutsiyaviy komissiyaning yalpi majlisida ―О’zbekistonning yangi Konstitutsiyasi konsepsiyasining loyihasi tо’g’risida»gi ma’ruzasida ishchi guruh oldiga qо’yilgan vazifalarni bajarishda jahon tajribasini о’rganish va unga amal qilish, boshqa mamlakatlarning inson huquqlari borasida, demokratiya va qonunchilik sohasida qо’lga kiritilgan yutuqlarini hisobga olish, kishilar diliga yaqin va ularga tushunarli bо’lgan iboralar vositasida siyosiy va yuridik hujjat yaratishga harakat qilishni ta’kidlab о’tdi.
Konstitutsiyaviy komissiyaning a’zosi akademik SH.Z.О’razayev quyidagilarni qayd qilgan: ―Prezidentimiz shunday ham juda taqchil vaqtidan fursat ajratib, Konstitutsiya loyihasini tayyorlash bо’yicha tuzilgan ishchi guruhning a’zolarini qabul qilar, loyihani qayta-qayta о’qib chiqar, uning matnini chuqur mushohada qilar va unga tuzatishlar kiritardi. Bu kishining g’oyat ajoyib tahlil qobiliyati, kelajakni oldindan kо’ra olishi, nozik his etish iste’dodi bizni nihoyatda hayratga solardi. U mehnatga doimo tayyor, hamisha izlanishda, ishning mohiyatini tushunishga va u bо’yicha eng maqbul qaror chiqarishga intilardi. Konstitutsiyaviy komissiyaning raisi loyihaning har bir tafsilotiga e’tibor berar, unga о’z qо’li bilan tuzatishlar va aniqliklar kiritardi, ishga astoydil yondashish, ishbilarmonlik va bilimdonlik namunasini kо’rsatar edi. Prezident – о’ziga nisbatan juda talabchan shaxs. Kо’pincha, nazarimizda uning bu talabchanligi о’ziga nisbatan shafqatsizlikka yaqinlashib ketardi. U yarim tungacha ishlar va ishning juda katta qismini о’z zimmasiga olardi. Kunlar ketidan kunlar, shanba va yakshanba dam olish kunlari ham shu tariqa о’tardi» (Уразаев Ш.З. Как готовился проект Конститусии Республики Узбекистан // Народное слово, 1992, 26 декабрь).
1991-yilning noyabr oyigacha Konstitutsiya loyihasining 158-moddadan iborat birinchi varianti tayyor bо’ldi. I.A.Karimov loyihaning bu varianti bilan tanishib chiqib, unga mazmuni, shakli va tahriri jihatdan jiddiy о’zgartishlar kiritdi. Loyihaning ikkinchi varianti 149-moddadan tashkil topdi. I.A.Karimovning kо’rsatmasi va shaxsan u kishining tahriri bilan loyihaning uchinchi varianti 137-moddadan tashkil topdi. Matbuotda e’lon qilish oldidan loyiha yana bir bor diqqat bilan о’rganib chiqilib, 127 -moddaga keltirildi.
Loyiha matbuotda e’lon qilinishidan oldin I.A.Karimov uni sinchiklab о’qib chiqdi, ba’zi moddalarga о’zgartish kiritishi natijasida ular tо’laroq mazmun, aniq ravshanlik kasb etib, yanada tushunarliroq bо’ldi. Konstitutsiyaviy komissiyaning qarori bilan loyiha 1992-yil 26-sentabrda umumxalq muhokamasi uchun matbuotda e’lon qilindi. Muhokama davomida uning asosiy bо’limlari, boblari va moddalari yuzasidan tegishli takliflar Konstitutsiyaviy komissiyaga kelib tushdi. Respublika matbuotining о’zida Konstitutsiya loyihasiga bag’ishlangan yuzdan ortiq materiallar e’lon qilindi. Kelib tushgan takliflarning soni 6 mingtadan oshib ketdi.
Konstitutsiya loyihasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashi kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar va AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya kabi demokratik davlatlar mutaxassislarining sinchkov ekspertizasidan о’tdi.
О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining loyihasi 1992-yil 21-noyabrda yana bir bor matbuotda e’lon qilindi. Bundan maqsad fuqarolarni Konstitutsiya loyihasiga kiritilgan о’zgartishlar va tо’ldirishlar bilan tanishtirish va ularni hisobga olgan holda muhokamani davom ettirishdan iborat edi. Loyihaning yangi nusxasi e’lon qilinishi bilan yana yangi takliflar kela boshladi. Qoraqalpog’iston Respublikasida xalq noiblari ishtirokida bо’lib о’tgan yig’ilishda loyiha bо’yicha ayrim istaklar bildirildi. Konstitutsiyaviy komissiyaga kelib tushgan kо’p sonli takliflar, mulohazalar, fikrlar har tomonlama о’rganilib, Konstitutsiya loyihasiga deyarli 80 yaqin о’zgartish, qо’shimcha va aniqliklar kiritildi.
Mustaqil О’zbekiston davlatining Konstitutsiyasi О’zbekiston Respublikasi XII chaqiriq Oliy Kengashining XI sessiyasida 1992-yil 8-dekabrda qabul qilindi. U oliy maqomli Qonun sifatida biz qurayotgan jamiyatning ravnaqi uchun, uning har bir a’zosining kundalik turmushiga, faoliyatiga madad, muqaddas orzu - umidlarini rо’yobga chiqishi uchun ishonch bag’ishlaydi.
Islom Karimov ushbu sessiyada Konstitutsiyani ―xalqchil qomus» deb atab, uning loyihasi ustida taxminan ikki-yil davomida ishlangani, ikki yarim oy mobaynida umumxalq muhokamasidan о’tganligi va shu vaqt mobaynida u xalqning fikr xazinasi durdonalari bilan boyitilganligini, sayqal topganligini ta’kidladi (Karimov I.A. О’zbekiston: milliy mustaqillik, iqtisod, siyosat va mafkura. 1-jild. - T.: О’zbekiston, 1996. – 118 bet.).
Konstitutsiyamizning eng muhim mohiyati shundan iboratki, unda fuqarolar manfaatining ustunligi qonuniy ravishda mustahkamlangan va kafolatlangan, inson huquqlari, uning kamoloti uchun zarur bо’lgan shaxsiy daxlsizlik, siyosiy erkinlik, ijtimoiy va iqtisodiy imkoniyatlarga erishish uchun umid qilgan va intilgan umuminsoniy g’oyalar yо’lida erishilgan qoidalarni о’ziga singdirgan.
Konstitutsiyani ishlab chiqish, muhokama qilish va qabul qilish jarayoni I.A.Karimovning Konstitutsiya davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan Qomusnoma» bо’lganligi, u ― xalqimizning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatini» aks ettirishi, uning ―xalqimiz tafakkuri va ijodining mahsuli» ekanligi haqidagi xulosasining tо’g’riligi va asoslanganligini tasdiqlaydi (Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. – T.: Sharq, 1993. 6-bet).
Mustaqil davlatimiz Konstitutsiyasi asosida respublikamizda demokratik huquqiy jamiyat asoslari faol rivojlanmoqda. Avvalgi partiyaviy yakkahokimlik tizimining illatlari qat’iyan tugatilib, kо’ppartiyaviylik, g’oyalar va fikrlar xilma-xilligiga yо’l ochildi. Yagona mafkuraning yakkahokimligiga barham berildi. Umumbashariy qadriyatlarning ustuvorligi, chinakam demokratiya, inson erkinliklari va huquqlarining butun dunyo tan olgan meyor va qoidalari tobora qaror topmoqda.
Konstitutsiyamiz mamlakatimizning mustaqillik-yillarida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yо’lidagi barcha g’alabalarimizni ifodalovchi hamda kelajak yо’limizni kо’rsatuvchi muhim qonundir. I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “Tom ma’nodagi tarixiy bu sanani har safar bayram qilar ekanmiz, Konstitutsiyamiz – Asosiy Qonunimiz qabul qilinishi bilan biz О’zbekiston kelajagini, yangidan barpo etilayotgan davlatimizning chuqur mazmuni, ma’no va mohiyatini, siyosiy, iqtisodiy, gumanitar va ma’naviy taraqqiyotining, yurtimiz qiyofasini, uning xalqaro hamjamiyatdagi о’rni va nufuzini tubdan о’zgartirib yuborgan mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilishning pirovard maqsadlarini aniq-ravshan belgilab olganimizni haqli ravishda yuksak baholaymiz” (Karimov I.A. Bizning yо’limiz – demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish yо’lidir. 20-jild. - T.: О’zbekiston, 2012.- 63- 64 betlar.). Konstitutsiyamiz qabul qilingandan keyin yigirma-yildan ortiqroq vaqt mobaynida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot sohalarida ulkan va jiddiy ijobiy о’zgarishlar yuz berdi.
Konstitutsiyaga о’zgartirish kiritish uchun о’rnatilgan tartib boshqa oddiy qonunlarga о’zgartirish kiritishdan jiddiy farq qiladi. Bu jahon qonunchilik tajribasida ham о’rnatilgan tartibdir. Shunday ekan, О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga о’zgartirish va qо’shimchalar kiritish Konstitutsiyaning 127-moddasining 1-qismiga muvofiq quyidagicha bayon qilingan: ―О’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga о’zgartirishlar tegishincha О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat kо’pchiligi tomonidan qabul qilingan qonun yoki О’zbekiston Respublikasining referendumi bilan kiritiladi».
Har qanday jamiyatda ijtimoiy munosabatlar rivojlanib borishi natijasida davlat va jamiyat hayotida muhim о’zgarishlar qilish zaruriyati vujudga keladi. 1993-yil 28 dekabrda birinchi bor Konstitutsiyaga о’zgartish va qо’shimcha kiritilgan bо’lib, ―О’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga о’zgartish va qо’shimchalar kiritish tо’g’risida»gi Qonunga asosan О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 77-moddasi 1-qismi (О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 150 nafar deputatdan iborat)dagi ―150 nafar deputatdan» degan sо’zlar
“deputatlardan” degan sо’z bilan almashtirildi.
О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 83-moddasiga muvofiq, О’zbekiston Respublikasi Prezidenti 2000-yil 25-may kuni Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq, ikkinchi sessiyasida doimiy asosda ishlaydigan ikki palatali parlament tizimiga о’tish va 2004-yilda bо’ladigan saylovlarda parlamentni ikki palatali qilib tashkil etish haqida taklif kiritdi. Oliy Majlisning navbatdagi sakkizinchi sessiyasida bu masalani hal etishning dastlabki muhokamasi bо’lib, 2002 -yil 4 aprelda “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari tо’g’risida”gi Konstitutsiyaviy Qonun qabul qilindi.
Mazkur Qonun asosida 2003 -yil 24-apreldagi “О’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga о’zgartish va qо’shimchalar kiritish tо’g’risida”gi Qonunga muvofiq Konstitutsiyaning XVIII, XIX, XX, XXIII boblariga о’zgartish va qо’shimchalar kiritildi.
Konstitutsiyaning О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deb nomlangan XVIII bobi ilgari bir palatali parlamentga bag’ishlangan bо’lsa, endilikda mazkur bobda ikki palatali parlament – О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senati (yuqori palata)ga bag’ishlangan. Kiritilgan о’zgartish va qо’shimchalarga muvofiq Konstitutsiyaning 76- moddasida ―О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bо’lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatadan - Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat. О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati vakolat muddati – besh-yil», degan qoida bilan mustahkamlandi.
Konstitutsiyaning О’zbekiston Respublikasi Prezidentiga bag’ishlangan XIX bobiga ham о’zgartish kiritildi. Kiritilgan о’zgartishga muvofiq Konstitutsiyaning 89-moddasidan О’zbekiston Respublikasining Prezidenti Vazirlar Mahkamasining Raisi hisoblanadi» degan qoida chiqarib tashlandi.
О’zbekiston Respublikasi Prezidentining ayrim vakolatlari О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi yuqori palatasi Senatga о’tkazildi. Jumladan, 93-modda 6-bandiga kо’ra, О’zbekiston Respublikasi Prezidenti О’zbekiston Respublikasi chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash uchun nomzodlarni О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga taqdim etishi, shu moddaning 23-bandiga kо’ra esa, amnistiya tо’g’risidagi hujjatlarni qabul qilish haqida О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdimnoma kiritishi belgilandi. Ilgari О’zbekiston Respublikasi chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash va amnistiya tо’g’risida hujjatlarni qabul qilish bevosita Prezident vakolatiga kiritilgan edi.
Konstitutsiyaning Vazirlar Mahkamasiga bag’ishlangan XX bobiga kiritilgan о’zgartish va qо’shimchalarga muvofiq, ilgari Konstitutsiyaning 98-moddasida “Vazirlar Mahkamasi tarkibini О’zbekiston Respublikasi Prezidenti tuzadi va u Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi” degan qoida mavjud bо’lgan bо’lsa, kiritilgan о’zgartishga kо’ra, 98-moddaning ikkinchi qismida “Vazirlar Mahkamasi tarkibi О’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan shakllantiriladi. О’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi О’zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tomonidan kо’rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Vazirlar Mahkamasining a’zolari О’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri taqdimiga binoan О’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi”, degan qoida belgilandi.
Shuningdek, Konstitutsiyada О’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri vakolatlari kengaytirilib, 98-modda, 5-qismiga “О’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bо’ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, О’zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig’iga binoan xalqaro munosabatlarda О’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish kо’radi, О’zbekiston Respublikasi qonunlarida, О’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi”, 6-qismiga esa ―О’zbekiston Respublikasi»ning Prezidenti ushbu Konstitutsiyaning 89-moddasi va 93-moddasiga asoslangan holda Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga, Vazirlar Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishga, shuningdek, Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini, О’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri farmoyishlarini bekor qilishga haqli» degan qoidalar kiritildi.
Mazkur kiritilgan о’zgartish va qо’shimchalarga muvofiq О’zbekiston Respublikasi Bosh vaziriga ―О’zbekiston Respublikasi Prezidentiga Vazirlar Mahkamasi a’zolarini tasdiqlash uchun taqdim qilish» vakolati berildi.
Konstitutsiyaning saylov tizimi deb nomlanadigan XXIII bobiga ham о’zgartish va qо’shimchalar kiritildi. Ilgari 117-modda 2-qismidagi “О’zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hokimiyatning vakillik organlari saylovi umumiy, teng, tо’g’ridan-tо’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yо’li bilan о’tkaziladi. О’zbekiston Respublikasining 18 yoshga tо’lgan fuqarolari saylash huquqiga egadirlar” degan qoida о’rniga “О’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi, О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Jо’qorg’i Kengesiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov tegishincha ularning Konstitutsiyaviy vakolat muddati tugaydigan-yilda – dekabr oyi uchinchi о’n kunligining birinchi yakshanbasida о’tkaziladi. Saylovlar umumiy, teng, tо’g’ridan-tо’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yо’li bilan о’tkaziladi. О’zbekiston Respublikasining 18 yoshga tо’lgan fuqarolari saylash huquqiga egadirlar”, degan qoida kiritildi.
Shu moddaning 3-qismi “О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a’zolari Qoraqalpog’iston Respublikasi Jо’qorg’i Kengesiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishincha qо’shma majlislarida mazkur deputatlar saylanganidan sо’ng bir oy ichida ular orasidan yashirin ovoz berish yо’li bilan saylanadilar”, degan qoida bilan tо’ldirildi.
Shuningdek, Konstitutsiyaning 6-bо’limiga ham о’zgartish kiritildi. О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining dastlabki 127-moddasi “О’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga о’zgartirishlar О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi jami deputatlarning uchdan ikki qismidan iborat kо’pchiligi tomonidan qabul qilingan qonunlar bilan kiritiladi”, deb belgilangan edi.
Kiritilgan о’zgartish va qо’shimchalardan sо’ng mazkur moddada ―О’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga о’zgartirishlar tegishincha О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat kо’pchiligi tomonidan qabul qilingan qonun yoki О’zbekiston Respublikasining referendumi bilan kiritiladi», degan iboralar о’z ifodasini topdi.
Shuningdek, davlat boshqaruvini yanada demokratlashtirish, hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi tarmoqlari, hukumat va mahalliy davlat hokimiyati organlarining ular zimmasiga Konstitutsiya bilan yuklatilgan vakolatlarni amalga oshirishdagi roli va mas’uliyatini oshirish, mamlakat Prezidenti vakolatlarini aniq-ravshan belgilash hamda huquqiy meyorlar doirasida cheklash, shuningdek, islohotlarni amalga oshirishda, mamlakatni yangilash va modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning roli hamda ta’sirini kuchaytirish maqsadida 2007-yil 11 -aprelda “О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga (89-moddasiga, 93-moddasining 15-bandiga, 102-moddasining ikkinchi qismiga) tuzatishlar kiritish tо’g’risida”gi Qonun qabul qilindi. Mazkur Qonun 2008-yil 1 yanvardan e’tiboran kuchga kirdi. Kiritilgan tuzatishlarga kо’ra, О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89-moddasi О’zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta’minlaydi» degan tahrirda, 93- moddasining 15-bandi ―viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi» degan tahrirda, 102-moddasining 2-qismi “Viloyat va Toshkent shahar hokimi О’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qonunga muvofiq tayinlanadi hamda lavozimidan ozod etiladi” degan tahrirda bayon etildi.
2008-yil 25 dekabrdagi “Saylov tо’g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan О’zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga о’zgartish va qо’shimchalar kiritish haqida”gi Qonun bilan О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 77-moddasining birinchi qismi (О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi hududiy saylov okruglari bо’yicha kо’ppartiyaviylik asosida saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iborat)ga о’zgartish kiritildi. Ushbu Qonun 2009-yilning 1-iyulidan kuchga kirgan. Unga kо’ra, mazkur moddaning birinchi qismi “О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi qonunga muvofiq saylanadigan bir yuz ellik deputatdan iborat”, degan tahrirda bayon etildi.
О’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 2010-yil 12 -noyabrdagi О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qо’shma majlisidagi Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi» nomli ma’ruzasida О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir qator moddalariga о’zgartishlar kiritish yuzasidan bildirilgan takliflar alohida о’rin olgan. I.Karimov tomonidan qonunchilik tashabbusi tartibida kiritilgan mazkur takliflar 2011-yil 18 apreldagi ―О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga о’zgartish va qо’shimchalar kiritish tо’g’risida (78, 80, 93, 96, va 98-moddalariga)»gi Qonunda о’z ifodasini topgan. Qonunning asosiy maqsadi demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish, davlat hokimiyatining uchta subyekti: davlat boshlig’i – Prezident, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar о’rtasidagi vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta’minlash, shuningdek, sotsial-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy islohotlarni amalga oshirishda, mamlakatni yangilash va modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning roli hamda ta’sirini kuchaytirishdan iborat. Bu borada О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasi birinchi qismining 15-bandiga qо’shimcha kiritilgan bо’lib, unga kо’ra Oliy Majlis palatalariga mamlakat ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishining dolzarb masalalari yuzasidan Bosh vazirning hisobotlarini eshitish va muhokama qilish huquqi berilmoqda. Mazkur yangilik mamlakatimiz parlamentining roli va ta’sirini kuchaytirish orqali davlat hokimiyati tizimida о’zaro bir-birini tiyish va muvozanat saqlash prinsipining yanada samarali amalga oshirilishini ta’minlashda muhim о’rin tutadi.
О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 80-moddasi 6-bandiga kiritilgan normaga muvofiq, О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga О’zbekiston Respublikasi Prezidentining О’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi raisini tayinlash tо’g’risidagi farmonini tasdiqlash huquqi berilmoqda. Shunga muvofiq holda, Konstitutsiyamiz 93-moddasining 12- bandidagi ―О’zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va” degan sо’zlardan keyin ―uning о’rinbosarlari” degan sо’zlar chiqarilib, ularning о’rniga ―Hisob palatasi raisini” degan sо’zlar bilan tо’ldirildi.
О’zbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlari mustahkamlangan Konstitutsiyamizning 93-moddasi 8-bandidan ―ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi” degan sо’zlarni chiqarish yuzasidan kiritilgan о’zgartish ham muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda Konstitutsiyamizning 89-moddasiga kо’ra, ―О’zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta’minlaydi». Shu nuqtai nazardan, Bosh vazirning Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etishi, unga rahbarlik qilishi va uning ishi samaradorligi uchun shaxsan javob berishi, davlat boshlig’i bо’lgan Prezident, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar о’rtasidagi vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta’minlash uchun zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirish asnosida ham Asosiy Qonunimizdan ushbu norma chiqarildi.
Kiritilgan yana bir muhim о’zgartish О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 93- moddasining 15-bandini “viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi” degan sо’zlardan oldin ―О’zbekiston Respublikasi Bosh vazirining taqdimiga binoan» degan sо’zlar bilan tо’ldirish borasida. Ushbu normaning kiritilishi, avvalo, davlat boshqaruvini yanada liberallashtirish bо’yicha amalga oshirilayotgan izchil islohotlar bilan bog’liq.
Qonundan о’rin olgan normalardan biri О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 93- moddasining 16-bandini О’zbekiston Respublikasi Prezidenti “О’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga haqli” degan sо’zlar bilan tо’ldirishga oid. Kiritilgan mazkur norma davlat boshlig’i sifatida mamlakat Prezidentining davlat va jamiyat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy ahamiyatga ega masalalar yuzasidan о’tkaziladigan Vazirlar Mahkamasi majlislarida ishtirok etish huquqini mustahkamlaydi. Zero, О’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlislari mamlakat ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan о’tkaziladi. Shuningdek, davlat boshqaruvining, xо’jalik va ijtimoiy-madaniy qurilishning eng muhim masalalari ham Vazirlar Mahkamasining majlislarida hal etiladi.
Qonunga muvofiq, О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 96-moddasi yangi tahrirda bayon etildi. Unga kо’ra, О’zbekiston Respublikasining amaldagi Prezidenti о’z vazifalarini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifa va vakolatlari vaqtincha О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining zimmasiga yuklatiladi, bunda uch oy muddat ichida,
“О’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi tо’g’risida”gi Qonunga tо’liq muvofiq holda mamlakat Prezidenti saylovi о’tkaziladi. Ta’kidlash joizki, mamlakat Prezidenti turli sabablarga kо’ra о’z vazifasini bajara olmaydigan vaziyat yuzaga kelgan taqdirda noaniqlikka, ushbu moddani turlicha talqin etishga yо’l qо’ymaslik maqsadida mazkur moddaning yangi tahriri berildi.
О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasiga kiritilgan qо’shimchalarga muvofiq demokratik tartib-qoidalarga javob beradigan yangi Konstitutsiyaviy qoida joriy etildi. Unga kо’ra, О’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovda eng kо’p deputatlik о’rinlarini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi eng kо’p deputatlik о’rinlarini qо’lga kiritgan bir necha siyosiy partiya tomonidan taklif etiladi. Ushbu qо’shimchalarning kiritilishi tarixiy ahamiyatga ega bо’lib, mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada rivojlantirish, huquqiy demokratik davlat va ochiq fuqarolik jamiyati qurishda yangi bosqichning boshlanishi hisoblanadi. Konstitutsiyaga kiritilgan yana bir muhim о’zgartirish О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish huquqining berilishi bilan bog’liq. Xususan, О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasida belgilanishicha, О’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi о’rtasida doimiy ziddiyatlar kelib chiqqan taqdirda Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan bir qismi tomonidan О’zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif bо’yicha Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi masala О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qо’shma majlisi muhokamasiga kiritiladi.
Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi tegishincha О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan taqdirda qabul qilingan hisoblanadi. Bunday holatda О’zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni lavozimidan ozod etish bо’yicha qaror qabul qiladi. Bunda О’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi Bosh vazir bilan birga iste’foga chiqadi. Mazkur norma davlat hokimiyati tarmoqlari о’rtasidagi vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta’minlash bilan bir qatorda, davlat ahamiyatiga molik muhim masalalarni hal qilishda siyosiy partiyalarning rolini yanada kuchaytiradi va О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining davlat hokimiyati organlari tizimidagi о’rnini ancha oshiradi.
2011 -yil 12-dekabrdagi ―О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasiga tuzatish kiritish tо’g’risida»gi Qonun bilan О’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90- moddasiga tuzatish kiritildi. Unga kо’ra, О’zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy vakolat muddati yetti-yildan besh-yilga qisqartirildi. Mustaqil taraqqiyotning dastlabki davridagi muammolar, taraqqiyotning “О’zbek modeli” va uning о’ziga xos xususiyatlari. XX asr jahon tarixiga juda katta о’zgarishlar olib keldi, insoniyat taraqqiyoti va tanazzulida nihoyatda muhim о’ringa ega bо’ldi. Asr boshida rus inqilobi, rus-yapon urushi, Birinchi jahon urushi, 20-yillardan Shо’rolar hokimiyati hukmronligini iqtisodiy jihatdan mustahkamlash, jahon tamaddunida turli qarama-qarshiliklar, ya’ni Germaniyada fashizmning paydo bо’lishi, ikkinchi jahon urushi va undan keyin ikki qarama-qarshi tizimning yuzaga kelishi va nihoyat 80-yillarda parchalanishi juda katta о’zgarishlarni boshlab berdi.
Bu о’rinda, albatta, 90-yillarga kelib, sobiq SSSRda qanday tub о’zgarishlar bо’lganiga jiddiy e’tibor beramiz. Demak, sobiq imperiyaning tajovuzkorona siyosati 73-yil mobaynida asta-sekinlik bilan chok-chokidan sitila bordi. Natijada mamlakat ijtimoiy-siyosiy jarayonlarini ham, odamlar xatti-harakatini ham boshqarib bо’lmaydigan holatlar vujudga keldi. Ana shunday murakkab siyosiy-huquqiy va ma’naviy muhim hamda aholi ma’naviy-ruhiy holatining butun miqyosi va mohiyatini tо’g’ri baholash lozim edi.
Darhaqiqat, XX asrning 80-yillari oxirida respublika yetakchisi Islom Karimov qanday sharoitda hokimiyat tepasiga keldi? О’tmishdoshlaridan unga qanday jamiyat meros bо’lib qolgan edi? U qanday vaziyatda ish boshladi? Darvoqe, masalaga ana shu tarzda xolis yondashilsa, bizningcha, Prezidentning ham, mamlakatning ham tо’laqonli qiyofasi, xalqimizning xohish-irodasi, maqsad va vazifalari, tashvish-iztiroblari, qо’yingki, hammasi kо’z о’ngimizda kino lentasiday yaqqol gavdalanadi. Mavjud hodisalar va qaror topgan ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy-ma’naviy muhitga adolatli tarzda baho berish kerak edi!
Islom Karimov respublikaning birinchi rahbarligiga saylanganidanoq, aytish joizki, Markaz bilan о’ziga xos, ya’ni teng munosabatga kirishdi! Ochiqroq aytganda, uning qat’iyatliligi, u yoki bu tomonga og’masdan о’z mustaqil fikriga egaligi va о’z yо’liga sobitligi “ulug’ og’a”larga yoqmadi?! ―Millat manfaatiga kо’proq yon bosgani, respublika ichki hayotidagi vaziyatga chuqurroq kirib borgani sayin KPSS Markaziy Komiteti Siyosiy Byurosida ham, SSSR Oliy Kengashi va Ittifoq idoralarida ham unga nisbatan munosabat keskinlasha boshladi. Ayniqsa, yurtimizni abgor qilib, Markazga “qochib” borgan bir guruh “sobiqlar” bunday “qulay” fursatdan foydalanib qolish uchun turli-tuman hiylayu nayranglarni ishga solishdi. Qator markaziy nashrlarda О’zbekiston va uning rahbariyatiga nisbatan ig’vogarliklar uyushtirildi. Bunday og’ir, ziddiyatli bir sharoitda ishlash respublika rahbaridan alohida asab, nihoyatda vazminlik, pо’latdek mustahkam iroda talab etardi,” -deb yozgan edi professor Narzulla Jо’rayev (Jо’rayev N. Agar ogoh sen... - T.: Yozuvchi, 1997. 34-b.).
Tarixdan ma’lumki, о’sha paytda mavjud jarayonlarni chuqur о’rganmay, tahlil etib ulgurmay turib, ―Birlik» xalq harakati va “Erk” demokratik partiyasi vakillari “Karimov о’z pozitsiyasini e’lon qilmayapti. Uning aniq dasturi yо’q”, deb ta’na toshlarini otishdi. Turli mitingbozliklarda ochiqdan-ochiq hujumga о’tdilar. Islom Karimov tabiatan keng fe’li ila raqiblarga hurmat bilan qarash, ularning fikrlarini eshitish, ijobiy xulosalar chiqarish, xalq va respublika manfaati uchun har qanday ivg’ogarliklar, tazyiqlaru zо’ravonliklar, qolaversa, maqtovlaru xushomadgо’yliklarga bir xilda munosabatda bо’lish, faqat aql-idrokka tayanib ish tutish zarurligini bir soniya ham unutmadi!?
Alohida ta’kidlash joizki, mustaqillik yо’li – haqiqat va ezgulik yо’li, inson haq-huquqlari tengligi yо’li, ma’naviy barkamollik va yuksak madaniyat yо’li, bir sо’z bilan aytganda, boy insoniy fazilatlar majmui. Shuning uchun ham 1989-1991-yillarda Islom Karimov о’z tanlagan yо’lining tо’g’riligiga qat’iy ishondi va millionlab yurtdoshlarimizni bunga ishontira oldi. Mustaqillikning ikkinchi -yilida ―Buyuk maqsad yо’lidan og’ishmaylik» degan mavzuda О’zR Oliy Kengashining 12-sessiyasida (1993-yil 6-may) quyidagi purma’no fikrlarini muhrladi:
―...Bizni tanlagan yо’limizdan hech kim, hech qachon qaytara olmaydi. Zotan, Vatanga bо’lgan mehru muhabbat har qanday muammoni yechishga qodirdir. Endi ortga yо’l yо’q. О’zbekiston istiqbolini sobitqadamlik bilan barpo etmog’imiz zarur. Bu yо’lda ikkilanmoq, manfaatparastlikning mayda-chuyda tashvishlariga о’ralashmoq – Vatanga, xalqqa, kelajak avlodga xiyonat bо’ladi!
Istiqboldagi О’zbekiston Vatan ozodligi nasib etmagan bobolarimizga ulug’vor haykal bо’lajak! О’zbekistonnnig shuhratiga shuhrat qо’shuvchi farzandlarimizga muqaddas beshik bо’lajak».(Karimov I.A. О’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.: О’zbekiston. 1993. 182-b.)
О’z-о’zidan biror voqea-hodisa sodir bо’lmaydi, albatta. XX asrning 80-yillar oxiri va 90-yillar boshlaridagi alg’ov-dolg’ov paytlarni nihoyatda chuqur: ham siyosiy, ham iqtisodiy, ham ma’naviy tahlil qilgan Prezident Islom Karimovning qat’iy, hal qiluvchi pozitsiyasi quyidagilarni tashkil qilgan edi: