O‘zbekiston tarixi

3. O’rta Osiyo xalqlari arablar istilosi va hukmronligi davrida 
 
VI asrning o’rtalariga qadar Arabiston yarim orolida yashagan qabila, urug’larning hayot tarzi 
qoloq bo’lib, ularning mutloq ko’pchiligida ibtidoiy-patriarxal tuzum munosabatlari hukm surgan. 
Ko’chmanchi badaviy oilalari, urug’lari o’z chorva mollari uchun yer-suv, o’tloq qidirib keng sahrolar 
bo’ylab kezib yurganlar. Faqatgina yarim orolning Qizil dengizga tutash Hijoz vohasi va janubiy 
Yamanda ahvol birmuncha boshqacharoq bo’lib, bu hududlarda arab qabilalari asosan o’troq hayot 

---

kechirgan, savdo-sotiq, hunarmandchilik ham ancha rivoj topgan edi. Ayniqsa Hijozning bosh shahri - 
Makka xalqaro karvon savdosining muhim markazi hisoblangan. Makkalik quraysh qabilasi 
savdogarlarining turli mintaqalar bilan bog’langanligi, savdo-tijorat va hunarmandchilik ishlarining 
kuchayib borishi pirovardida tarqoq arab qabila, urug’larini birlashtirish va markazlashgan kuchli davlat 
tuzishda etakchilik o’rni egallashiga ikkoniyat yaratdi. Makka aholisi tevaragida ko’chmanchi arab 
qabilalarining birlashuvi jarayoniga turtki bergan yana bir muhim omil - bu shu yerlik quraysh 
qabilasining hoshimiylar urug’idan chiqqan payg’ambarimiz Muhammad sallalohu alayhi vasallam 
nomi bilan bog’liq holda keng yoyila boshlagan islom dini va ta’limoti bo’ldi.
O’lkamizni bosib olishning ikkinchi, hal qiluvchi bosqichi VIII asrning birinchi choragiga to’g’ri 
keladi. Xususan, 704 - yilda Qutayba ibn Muslimning Xuroson noibi etib tayinlanishi bilan uning 
zimmasiga butun O’rta Osiyo hududlarini uzil-kesil bosib olish vazifasi yuklanadi. Qutayba 707 - yilda 
Amudaryodan o’tib Poykandni egallash sari harakatlanadi. Arablar mahalliy xalq qarshiligini engib 
shaharni qo’lga kiritadilar, uning boyliklarini talaydilar. Buxoro va uning atrofidagi Vardanze va Romitan 
ishg’ol qilinadi. 710 - yilda Kesh, Nasaf ham og’ir janglar bilan fath etiladi. Qutayba mahalliy 
hukmdorlarning o’zaro kelishuvi va ittifoqiga izn bermay, Sug’dning bosh shahri - Samarqandni bosib 
olishga tayyorgarlik ko’radi. Shu orada Xorazm shohi Chag’on o’z ukasi Nurzod boshchiligida 
ko’tarilgan xalq qo’zg’olonidan qo’rqib, 711 - yilda yordam so’rab Qutaybaga murojaat qiladi. Qutayba 
qulay vaziyatdan foydalanib Xorazmga yurish boshlaydi. Nurzod tarmor qilinadi va o’ldiriladi. Biroq 
Xorazmshoh bundan hech narsa yutmaydi. Aksincha, u o’z mustaqilligini yo’qotib, xalifalikka tobe 
bo’lib, uning bojdoriga aylanadi. Chag’onning qo’shini Qutaybaning harbiy yurishlarida ishtirok etishga 
majbur etiladi. 
712 - yilda Qutayba Samarqandga hujum qiladi. Bu paytda Samarqand hukmdori G’urak edi. 
G’urak arab qo’shinlariga qarshi jang qiladi, ammo kuchlar teng bo’lmaganligi sababli engiladi. Qutayba 
bilan G’urak o’rtasida tuzilgan Shartnomaga binoan u arablarga bir yo’la 2 ming, yiliga esa 200 ming 
dirxam hisobiga boj to’lash, 30 ming baquvvat yigitlarni qul o’rnida berishi ko’zda tutilgan edi. Buning 
ustiga Samarqandning eng gavjum mavzesi - Afrosiyob kelgindi arab aholisi uchun turar joy sifatida 
beriladi. Uning tub aholisi esa o’z joyidan mahrum etiladi. Arab qo’shini 713-yilda Sirdaryo orqali yurish 
boshlab O’rta Osiyoning sharqiy hududlarini egallashga kirishadi. Qutayba shu yurishi davomida Choch 
viloyati, Farg’ona vodiysini egallaydi, ko’p o’tmay o’lkaning boshqa hududlari ham birin-ketin ishg’ol 
qilinadi. Shu tariqa, qirg’inborot janglar oqibatida arablar Movarounnahr deb nom bergan Vatanimiz 
hududlari bosib olindi. Bosib olingan hamma viloyatlarga arablardan amirlar tayinlandi.
Arablar istilochilar sifatida bu hududda mahalliy aholiga nisbatan mislsiz zulm va zo’ravonlik 
o’tkazdilar. Xalq tomonidan asrlar davomida yaratilgan noyob moddiy va ma’naviy boyliklar, asori 
atiqalar talandi, yakson qilindi. Mahalliy yozuvlarda bitilgan son-sanoqsiz nodir kitoblar, qo’l yozmalar 
yondirildi. Zardushtiylik, buddizm dinining ko’plab ibodatxonalari, muqaddas qadam jolari kunpaya-kun 
etildi.
Ulug’ bobokalonimiz Beruniy o’zining «O’tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida achchiq 
alam bilan ta’kidlaganidek, arablar mahalliy din, san’at, adabiyot namoyandalarini, olimlarni o’ldirdilar, 
asarlarini esa olovda yondirdilar. So’ngra ular ajdodlarimizning bebaho boyligi hisoblangan mahalliy 
yozuvlar, tarixiy hujjatlarni yo’q qildilar. Musulmonchilik diniga, islom aqidalariga zid keladigan jamiki 
narsalar ularning nazarida g’ayritabiiy hol hisoblanib, ayovsiz yo’q qilindi. Bularning o’rniga arablar 
aholidan olingan mo’may daromadlar, to’lovlar evaziga hashamatli, serviqor masjidu, madrasalar 
xonaqolar, maqbaralar barpo etib odamlarni ularga da’vat etdilar. Yurtimiz jilovini qo’lga olgan arab
hukmdorlari xalqqa zulmu asoratni kuchaytirish maqsadida turli xil soliq, o’lponlarni joriy etdilar.