O‘zbekiston tarixi

Katta qozi (Qozi kalon) - davlatning oliy qozisi (sudyasi). Amir aralashmaydigan 
barcha qozilik ishlariga rahbarlik qiluvchi oliy davlat lavozimi. Qozi kalon «Shariat panoh» deb 
atalardi. Qozi kalon huzurida a’lam va 12 muftiydan iborat devon tuzilgan. Uning vazifasi jinoiy 
ishlarni har tomonlama ko‘rib chiqishdan iborat bo‘lgan. 
Muftiy - qozi kalon murakkab deb hisoblagan turli diniy-huquqiy masalalar bo‘yicha, 
shariat qonunlariga asoslanib fatvo chiqargan. Bu fatvo uning yoki bir necha muftiyning muhri 
bilan tasdiqlangach, qoziga berilar edi. Qozi bu fatvoga asoslangan holda hukm chiqarardi.
Amirlikda amaldorlardan tashqari diniy ulamolar ham hukmron mavqega ega edi. Ular 
o‘zlarini Muhammad payg‘ambarning avlodlarimiz deb hisoblovchi sayyidlar hamda choryor 
halifalar - Abubakr, Umar, Usmon va Ali avlodlaridanmiz deyuvchi xo‘jalardan iborat edi. Ular 
katta er-suvga, savdo do‘konlariga, hunarmandlik ustaxonalariga ega edilar. Amirlikda jo‘ybar 
shayxlari alohida mavqega ega bo‘lib, XIX asrda ular Buxoroda 16 mahalla bo‘lib yashardi. 
Sudlov ishlarida shariat qonun - qoidalariga rioya etilishini ta’minlashda shayxulislom, 
a’lam va qozilar amirning eng yaqin yordamchilari edi. Amirlikda eng katta mansabdorlardan 
biri Qozi kalon hisoblanardi. Uning mahkamasida har bir viloyatdan bittadan qozi ish olib 
borardi. Ularni amirning o‘zi tayinlardi. Qozi din masalalari, oila, meros, jinoiy ishlarga oid 
masalalar bo‘yicha hukmlar qabul qilardi.
XIX asr 30-yillarida amir qo‘shinida 19 mingga yaqin yollangan askarlar bo‘lib, ular turli 
shahar va istehkomlarda harbiy xizmatni o‘taganlar. Qo‘shin askarlari, asosan, o‘q-yoy, nayza, 
qilich, xanjar, oybolta kabilar bilan qurollangan. Manbalar amir qo‘shinida piltali miltiqlar va 
kichik to‘plar ham bo‘lganligidan guvohlik beradi. 
Amir qo‘shinining jangovorlik darajasi past edi. Askarlar harbiy mashqlarga nisbatan 
ko‘proq mehnat bilan band bo‘lardi. Sipohlikka 15 yoshdan 70 yoshgacha erkaklar olinardi, 
qo‘shin safida keksayib qolganlar anchagina bo‘lardi. Amirlikning yillik daromad 2 mln. 300 
ming so‘m bo‘lgani holda, ulardan 1 mln. 300 ming so‘mi qo‘shinni saqlashga sarflanardi. Oziq-
ovqat etishmasligidan sipohlar qochardi, kiyimi yupun edi. XIX asr o‘rtalarida askarlar soni, 
piltali miltiq va to‘plar ham anchagina ko‘paygan. Qo‘shinda yuz boshi, ming boshi singari 
harbiy lavozimlar bo‘lib, umumiy qo‘mondonlikni lashkarboshi boshqargan. Amirlikning 

---

qo‘shini muntazam bo‘lmay, zaruriyat bo‘lganda to‘planardi, ularni to‘plash qiyin kechardi. Bu 
amirlikning zaiflik omillaridan biri edi.