O‘zbekiston tarixi

Xiva xonligiga urish. Fon Kaufman 1873 - yil bahorida 12 mingdan ortiq zobit va askar, 
56 ta to’p-zambaraklar byilan Xiva xonligiga urish boshladi. Ani patda Xivaga qarshi Orenburg, 
Mang’ishloq, Krasnovodsk, shuningdek Kavkaz okrugi qo’shinlari ham urishga kirishgan edi. 
Umumi qo’mondonlik Kaufman zimmasiga uklatyilgan edi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon 
bosqinchyilarga qarshi o’z qo’shinlarining bir qismini Muhammadmurod devonbegi 
boshchyiligida Chorjo’ tomonga, ana bir qismini Eltuzar inoq boshchyiligida Qo’ng’irot 
tomonga, ana bir qismini amir To’ra boshchyiligida Xazaraspga, Inoqbek boshchyiligidagi 
qismni Xo’jaliga safarbar etdi. Xon chor Rossiasi qo’shinlariga bas kelolmasligini anglab etgan 
edi. Amudaro bo’larida qirg’inbarot janglar bo’ldi. 1873 - yil 18 ma kuni Kaufman otradlari 
Amudarodan o’tib Xazaraspni egalladi, Qo’ng’irot va Xo’jali shaharlari, Mang’it qal’asi zabt 
etyildi, talandi. Istyilochi qo’shinlar Xivaga aqinlashib qolganda Muhammad Rahimxon potaxtni 
tashlab chiqadi va Izmiqsho’r tarafdagi turkman ovuliga ashirinadi. Xivalik Otajon to’ra 
Kaufman huzuriga borib shaharni varon etmaslikni so’radi. Kaufman shaharni zabt etib, Otajon 
to’raga xonni topishni buuradi va xon xazinasini, moddi-ma’navi boliklarni qo’lga kiritadi. 
1873 - yil 12 avgustda Xivaga aqin Gandimion qishlog’ida Kaufman byilan Rahimxon 
uchrashuvi bo’ladi va tarixda Gandimion shartnomasi deb nom olgan shartnoma imzolanadi. 
Shartnomaga muvofiq Xiva xonligi Rossianing vassaliga alantiryildi. Amudaro qui oqimining 
o’ng tomonidagi erlar Rossia imperiasi tarkibiga kirityildi, xonlikka oltin hisobida 2 million 200 
ming so’m tovon to’lash uklatyildi. Rossia savdo-sanoatchyilari Xiva xonligida bojsiz savdo 
qyilish, xonlik hududida er olish, sanoan korxonalari qurish xuquqini oldi. Xon o’zini Rossia
podshohining itoatkor xizmatkori, deb tan olishga majbur bo’ldi. 
Qo’qon xonligining tugatyilishi. Kaufman Xiva xonligi taqdirini hal qyilgach, Qo’qon 
xonligini tugatishga kirishdi. Bu vaqtda Qo’qon xonligida hokimiat uchun ichki kurash avjga 
chiqqan edi. 1868 - yil 13 fevralda Kaufman va Qo’qon xoni Xudoorxon o’rtasida shartnoma 
imzolangan bo’lib, xonlikning istyilochyilar bosib olgan hududlari Rossia tasarrufiga o’tganligi 
e’tirof etyilgan edi. Rossia savdogarlariga Qo’qon xonligining barcha hududlarida hechqanda 
moneliksiz faoliat uritish, karvonsarolarga ega bo’lish huquqi beryilgan edi. Bu shartnomadan 
qoniqmagan Qo’qon xonligidagi kuchlarning Xudoorxondan norozyiligi ortib boradi. Buning 
ustiga xonlik hududi qisqarganligini ro’kach qyilib xazinani to’ldirish uchun angi-angi soliqlar 
jori etyiladi. Xudoorxon bosqinchlarga o’zini aqin tutar, Qo’qon byilan Rossiani bir davlat deb 
hisoblardi. 1973 - yilda Farg’ona vodisida Xudoorxonga qarshi qo’zg’olon boshlandi. 
Qo’zg’olonchyilarning bir qismiga qirg’izlarning boston urug’idan chiqqan mulla Ishoq Hasan 
o’g’li boshchyilik qyiladi. U Qo’qon xoni Olimxonning nevarasi Po’latxon deb e’lon qyilinadi 
va u Namanga kelib qo’zg’olonga rahbarlik qyila boshladi. Ani patda xonlikda Xudoorxonning 
o’g’yillari Nasriddinbek va Muhammad Aminbek, Sherali dodxoh, Abdurahmon oftobachi va 
boshqalar ham bosh ko’taradyilar. Ular bir tomondan, Rossiya imperiyasi bosqinchyilariga 
qarshi, ikkinchi tomondan, Kaufmanga batamom tobe bo’lib qolgan Xudoorxonga qarshi kurash 
boshlagan edyilar. Xalq qo’zg’olonchi kuchlarga ergashadi. Qo’zg’olonchyilar 1875 - yil 9 
oktabrda Qo’qonni egalladyilar. Xudoorxon ularni bostirishga ojizlik qyilib, 1875 - yil 22 iulda 
Qo’qondan Toshkentga qochib ketadi.
Kaufman Xudoorxonning 40 aravadagi qimmatbaho boliklarini musodara qyilib, o’zini 
Orenburgga surgun qyiladi. Xudoorxon, chor ma’murlari hyilasini anglab etkach, bir amallab 
bandyilikdan qochit hajga ketadi va haoti aanchli akun topadi. Xudoorxon qochgach, 
qo’zg’olonchi kuchlar kimni xon qyilib ko’tarish masalasida ikkiga bo’linib ketadi. Arim kuchlar 
Nasriddinbekni, boshqalari Po’latxonni taxtga chiqarmoqchi bo’ladi, ziddiat anada kuchaib 
boradi. 
Kaufman xonlikdagi ichki kelishmovchyilikdan fodalanib, uni batamom bosib olish 
uchun 1875 - yil avgustda katta qo’shinlarni urushga safarbar etdi. Xonlikni bosib olishda 
generallar M.D.Skobelev, Golovachev va boshqa zobitlar «jonbozlik» ko’rsatdyilar. 
Nasriddenbek, lashkarboshi Abdurahmon oftobachi bosqinchyilarga taslim bo’lib ular tomoniga 

---

o’tdyilar. 1876 - yil fevralda xalq qo’zg’olonlari qon byilan bostiryiladi. Po’latxon 1876 - yil 1 
martda dorga osyildi, uning safdoshlari aovsiz jazolandi. 1873-1876 - yillardagi Farg’ona 
vodisidagi qo’zg’olonlar xalqning ozodlik harakati edi. Buni o’sha davrda Kaufman ham xalq 
qo’zg’oloni deb e’tirof etgan.
1876 - yil fevralida Rossia imperatori Aleksandr II ning maxsus farmoni byilan Qo’qon