O‘zbekiston tarixi

boshladi. Rossiya imperiyasi qo’shinlari tomonidan Qo’qon xonligi hududlari bosib olinaotgan 
patda Buxoro amiri tomoshabin bo’lib turgan bo’lsa, endi Buxoro amirligi hududlariga hujum 
boshlangan patda Qo’qon xoni Xudoorxon sukut saqlab turdi. Modomiki u amir Muzaffar 
homyiligida Qo’qon taxtini uchinchi marta egallagan edi. 1866 - yil ma oida Erjarda bo’lgan 
jangda amir Muzaffar qo’shinlari engyildi, amir Jizzaxga qochdi. Romanovski urishni Xo’jand 
tomonga o’naltirdi, 1866 - yil 19-22 ma kunlari bo’lgan qattiq janglar natijasida Xo’jandni 
egalladi. 1866 - yil avgustda Orenburgdan general-gubernator Krijanovski Toshkentga keldi va 
Romanovski byilan birgalikda Buxoro amirini tobe qyilish harakatini boshlashdi. Katta qo’shin 
tortib 1866 - yil oktabrda O’ratepa vyiloati, Zomin qal’asini bosib oldi. Jizzax uchun qattiq jang 
bo’ldi. Jizzax shahri balandligi 4 metr va eni 3 metrlik ikki qavat devor byilan o’rab olingan 
bo’lib, qal’aga o’xshardi. Shaharda 10 ming himoachi askar, 53 to’p bor edi. Himoachyilar 

---

shaharga kirib-chiqadigan darvozalarni tuproq byilan ko’mib tashlab, o haot, o o’lim deb jang 
qyildyilar. 11-18 oktabr kunlari bo’lgan jang natijasida bosqinchyilar Jizzaxni egalladi. 
Himoachyilardan 6000 kishi halok bo’ldi, 2000 kishi asirga olindi. Istyilochyilar atigi 100 ga 
aqin kishi o’qotdi. Bosqinchyilar huvullab qolgan shaharni talon-taroj qyildyilar. Xo’jand, 
O’ratepa, Jizzaxda qonli janglar bo’laotgan bir patda Qo’qon xoni, Buxoro amiri qaerda edi, ular 
nima karomat ko’rsatdi? degan tabii savol tug’yiladi. Ular o’z joida, hali ham o’zlarini davlat 
boshlig’i, hukmdor deb hisoblar edyilar, ammo biron-bir tadbir ko’rishga ojiz, vaziatni to’g’ri 
tahlyil etishga aql-farosatlari ham etmas edi, shekyilli. Ular bosqinchyilarni emas, biri-
ikkinchisini mag’lub qyilish, ko’zini o’ishga harakat qyilardi. Bo’linganni bo’ri er, deb shuni 
atsalar kerak-da.
Rossia imperatori Aleksandr II ning 1867 - yil 11 iuldagi farmoniga binoan Turkiston 
general-gubernatorligi va uning tarkibida Turkiston harbi okrugi tuzyildi. General-gubernator va 
okrug qo’mondoni etib general-ad’utant K.P. fon Kaufman tainlandi. Unga biror davlatga urush 
e’lon qyilish, sulh tuzish, harbi-ma’muri, moliavi-iqtisodi, fuqarolik ishlarini mustaqyil hal 
qyilish huquqlari beryilgan, shu boisdan u «arim podsho» deb atalardi. Bu tadbir chor 
Rossiasining O’rta Osioni bosib olish o’lidagi harakatida angi bosqich bo’ldi. 
Fon Kaufman Samarqandga tomon urish boshladi. 1868 - yil 1 ma kuni shahar aqinidagi 
Cho’ponota tepaligida Buxoro amiri qo’shinlari byilan jang qyilib, ularni osongina mag’lubiatga 
uchratdi, bir patlar dovrug’i olamni tutgan Samarqand 2 ma kunioq dearlik jangsiz dushmanga 
taslim bo’ldi. Bu voqeadan duno hukmdorlari, jumladan, Rossia podshohi ham haratlangan. 
Buxoro amiri Muzaffar Samarqandning bosib olingani to’g’risidagi xabarni etkazgan odamni 
osib o’ldirishga farmon berib, o’zi alamidan ig’lagan. 
Buxoro amiri o’z qo’shinlarini to’plab dushmanni daf etish uchun Samarqand tomon 
urdi. Fon Kaufman bu xabarni eshitib Buxoro tomon urdi. Ikki tomon qo’shinlari Zirabuloqda 
1868 - yil 2 iunda to’qnashdi, qattiq jang bo’ldi, amir qo’shinlari tor-mor etyildi. Bu orada 
istyilochyilarga qarshi Samarqandda qo’zg’olon ko’taryildi. Shaxrisabz, Kitob beklari 
Jo’rabek va Bobobek hamda amirning o’g’li Abdumalik To’ra 27 ma kuni Samarqandga qo’shin 
byilan etib kelib, qo’zg’olonchyilar byilan birgalikda fon Kaufman tomonidan Samarqandda 
qoldiryilgan polkovnik Nazarov va maor Shtempel boshliq harbi qismlar byilan qattiq jang 
qyildyilar. Jang 8 kun davom etdi. 500 kishidan iborat dushman kuchlaridan 275 tasi o’ldiryildi 
va arador qyilindi. Samarqanddagi voqealardan xabar topgan fon Kaufman zudlik byilan 
Samarqandga qatib keladi va 8 iun kuni shaharni to’plardan oppasiga o’qqa tutishga, aholini 
beomon otish, shaharni ondirishga buruq beradi. Aholi qirg’in qyilindi, masjidlar va tarixi 
odgorliklar ondiryildi, qadimi noob moddi va ma’navi obidalar Peterburgga olib ketyildi. 
1968 - yil 23 iunda Kaufman byilan amir Muzaffar o’rtasida sulh bitimi imzolandi. 
Buxoro amirligi Rossianing vassaliga, a’ni xoriji mamlakatlar byilan mustaqyil aloqalar 
qyilaolmadigan davlatga alantiryildi. Sulhga binoan Xo’jand, O’ratepa, Jizzax, Samarqand, 
Kattaqo’rg’on Rossia imperiasi tarkibiga kirityildi, amir oltin hisobida 125 ming tyilla (500 ming 
rubl) tovon to’lash, rus savdogarlari uchun amirlikda qula sharoit aratish majburiatini oldi. 
Bunda bosqinchyilik, talonchyilik sulhi aholi uqori tabaqa vakyillarining nafratini kuchatirdi. 
Abdumalik, Jo’rabek va Bobobek kuchlari nafaqat bosqinchyilarga, shuningdek, amir 
Muzaffarga qarshi ham qaratyiladi. Ular Abdumalikni amir deb e’lon qyiladyilar. Amir Muzaffar 
endi bosqinchyilarga emas, fon Kaufman ordamida o’z vatandoshlariga qarshi urushga kiradi va 
1870 - yil avgustda ularni kuch byilan bostirib, o’z taxtini saqlab qoladi. Shahrisabz va Kitob 
bekliklari amirlik tarkibida qoladi. 
Rossia hukumati o’zining O’rta Osiodagi bosqinchyilik harakati byilan G’arb 
mamlakatlari, jumladan, Anglia byilan munosabatlarni keskinlashtirmaslik tadbirlarini ham 
ko’rdi. Rossianing Londondagi elchisi F.I.Brunov va Anglia tashqi ishlar vaziri lord Klarendon 
o’rtasida bo’lgan muzokaralar bunga misol bo’la oladi. Ular Turkiston «bufer» poasi, a’ni O’rta 
Sharqda Rossia byilan Anglia erlari o’rtasida birini-biriga tutashtirmadigan betaraf hudud 
masalasini muhokama qyildyilar. 1873 - yilda Anglia va Rossia o’rtasida Afg’onistonning 
Anglia ta’sirida bo’lishi, uning shimoli qismi va Amudaro bo’lari «betaraf hudud» bo’lib qolishi 

---

to’g’risida bitim imzolanadi. Bu bitim Rossia imperiasiga endi Xiva xonligi taqdirini hal 
qyilishga kirishishga qula imkoniat aratdi.