O‘zbekiston tarixi

3. Turkiston muxtoriyati. Sovet tuzumiga qarshi qurolli harakat. 
Birinchi jahon urushi unda ishtirok etayotgan Rossiya imperiyasini tobora holdan 
toydirmoqda edi. O‘n minglab askarlari jangda qurbon bo‘ldilar. Talvasaga tushgan Rossiya Oliy 
Bosh qo‘mondon shtabi harbiy vazirlikdan «armiya ehtiyojlari uchun salmoqli miqdorda kuch 
ajratishni» zudlik bilan talab qildi. Bu kuchni harbiy vazirlik mustamlakalardan to‘plashga umid 
bog‘ladi. Natijada Rossiya imperatori Nikolay II 1916 yil 25 iyunda Turkiston, Sibir va 
Kavkazdagi 19 yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan erkaklarni front orqasidagi xizmatlar uchun 
safarbar qilish to‘g‘risida farmon chiqardi. 
Turkiston general-gubernatoriga zudlik bilan farmonni amalga oshirish buyurilib, 
Sirdaryo viloyati zimmasiga 87 ming, Samarqandga 38 ming, Farg‘ona zimmasiga 50 ming kishi 
yuborish majburiyati yuklandi. O‘lkada safarbar qilinuvchilarning ro‘yxatlari tuzila boshlandi. 
Xalq bu tadbirga mardikorlikka olish deb nom berdi. Mahalliy ma’muriyat mardikorlikka 
chaqirishni boylik orttirish vositasiga aylantirdi. Boylarning o‘g‘li pul bilan qutulib qolar, 

---

kambag‘al oilalar esa yolg‘iz o‘g‘ildan, boquvchisidan ayrilar edi. Bu hol xalqning kuchli 
noroziligiga olib keldi. Petrograddan ba’zi tabaqadagilar tovon evaziga mardikorlikdan ozod 
qilinishi mumkinligi to‘g‘risida qo‘shimcha ko‘rsatmalar etib kelganidan keyin xalq noroziligi 
qo‘zg‘olonga aylanib bordi. 
4 iyulda Xo‘jand shahrida norozilik namoyishi boshlanib ketdi. Unda dehqonlar, 
mardikorlar,chorakorlar, ayollar - jami 3000 dan ortiq kishi qatnashib, namoyish «Mardikor 
bermaymiz!» shiori ostida o‘tdi. Politsiya namoyishni bostirishga kirishdi, ular ustiga tosh 
yog‘ildi. Harbiy qismdan soldatlar etib kelib politsiyachilar bilan birgalikda namoyishni bostirdi, 
ikki kishi o‘ldi, bir kishi yarador bo‘ldi. Xo‘jand voqeasi haqidagi xabar butun Turkistonga 
yoyildi. 5 iyulda Samarqand uezdining Urgut qishlog‘ida g‘azabga kelgan 2000 kishilik 
dehqonlar olomoni volost boshqaruvining mahkamasi oldiga to‘plandi. Mahkama xodimlari 
kaltaklandi. O‘sha kuni Samarqand uezdining Siyob, Mahalla, Xo‘ja Axror va Angar 
volostlarida ham namoyishlar bo‘lib o‘tdi. 
11 iyulda Toshkentda katta g‘alayon boshlanib ketdi. Hunarmandlar, ishchilar, shahar 
kambag‘allari va shahar atrofidagi dehqonlar Beshyog‘ochdagi politsiya boshqarmasi tomon yo‘l 
oldilar. Bu erda katta olomon to‘plandi. Namoyishchilar «bolalarimizni bergandan ko‘ra o‘zimiz 
o‘lganimiz yaxshiroq, podsho o‘lib ketsin» deya maydonni larzaga keltirib qichqirdilar. Mahalliy 
aholi faollaridan Yo‘lchi Ibrohimov (ko‘nchi), G‘ulom Kamolov (g‘isht teruvchi), ishchi ayol 
Zuhrabibi Musaeva va boshqalar xalqni podshoh hukumatiga qarshi qat’iy kurash boshlashga 
da’vat etdilar. «Ur politsiyachilarni!» degan qichqiriqlar bilan boshqarmaga hujum qildilar. 
Qamal va otishma boshlanganidan bir soat keyin yordamga jazo qo‘shini etib keldi. Kazak 
qismlar 5 kishini otib o‘ldirishdi, 15 kishi yarador bo‘ldi.
Qo‘zg‘olonning faol ishtirokchisi Zuhrabibi ham kurashning oldingi safidagi 
to‘qnashuvda tosh otayotib halok bo‘ldi. Qo‘zg‘olonchilar chekinishdi. Sal keyinroq yana 
chinakam jang boshlanib ketdi. Endi podshoh askarlari chekinishga majbur bo‘ldilar, ular 
boshqarma ichiga kirib olib, barrikada qurib himoyalandilar. Podpolkovnik Savitskiy boshliq 
jazo otryadi, uning ketidan kelgan general Galkin kuchlari jangga kirib qo‘zg‘olonni bostirishga 
erishdilar. Toshkent atrofidagi qishloqlarda dehqonlarning g‘alayonlari politsiya va qo‘shinlar 
bilan to‘qnashuvga aylandi. Bunday to‘qnashuvlar 12 iyulda Yangibozor, To‘ytepa 
qishloqlarida, 14 iyulda Troitsk, Xonobod va Pskent qishloqlarida bo‘lib o‘tdi. 
Noroziliklar Rossiyaning asosiy paxtakor rayoniga aylantirilgan Farg‘ona vodiysida 
tobora kuchaya boshladi. G‘alayonlar Qo‘qon shahri, Kattaqo‘rg‘on, Qozi yangilig‘, Rishton, 
Ganhiravon qishloqlarida ham bo‘lib o‘tdi. Ularning barchasi ayovsiz bostirildi. 
9 iyul kuni Andijon jame masjidida podshoh farmoni o‘qib eshittirildi. Aholi yashin 
tezligida maydonni to‘ldirdi. Xalq «hozir hamma mingboshilar va amaldorlarning boshini kesib 
tashlaymiz va mol-mulkini er bilan yakson qilamiz» deb tahdid solib, safarbarlikni bekor qilishni 
talab etishdi. Politsiya va kazaklarga hujum boshlandi. Jazolovchilar qo‘zg‘olonchilarga o‘t 
ochib 3 kishini o‘ldirib, 12 kishini yarador qildilar. 
Skobelev uezdida xalq g‘alayonlari 10 iyul yakshanba kuni eski Marg‘ilondagi chiqishlar 
bilan boshlandi. To‘plangan kishilar soni 25 mingtagacha etgan. Qattiq to‘qnashuvda ikki 
mirshab o‘ldirilgan, bir necha oqsoqol kaltaklangan. Xalq bilan yomon munosabatda bo‘lgan 
boylar ham o‘ldirilgan. Boylarning uylari va ma’muriy binolar vayron qilinib, podsho rasmi 
yirtilib, oyoq ostiga tashlangan. Bu erga jazo polki etib kelib qo‘zg‘olonchilarga qarshi o‘t ochib, 
63 kishini o‘ldirib, ko‘pchilikni yarador qilganlar. 
1916 yildagi qo‘zg‘olonning eng kuchli nuqtasi Jizzax qo‘zg‘oloni bo‘ldi. Jizzax shahri 
aholisi 13 iyul kuni safarbarlikka chaqirilganlar ro‘yxatini talab qilib oqsoqol va mingboshi 
mahkamasiga to‘plandilar. Oqsoqolni o‘ldirib, mingboshi mahkamasini vayron qildilar, ro‘yxatni 
topib olib yondirib tashladilar. Qo‘zg‘olonni bostirishga etib kelgan jazo otryadi katta zarbaga 
uchradi. Qo‘zg‘olonchilar safi kengayib bordi. 18 iyul kuni Nazirxo‘ja Eshon boshchiligida 
yangi shaharga tomon yurdilar. Jazo otryadi bilan qo‘zg‘olonchilar o‘rtasida bo‘lgan 
to‘qnashuvda ikkala tomondan ham qurbonlar bo‘ldi. Qo‘zg‘olonchilar telefon simlarini uzib, 
neftli baklarni yondirib, binolarni vayron qildilar. Lomakino bekatida temir yo‘l ko‘prigi, relslar 

---

buzib tashlandi. Obrucheva, Kurapotkina, Rostovtsovo temir yo‘l bekatlari ham vayron qilindi, 6 
ta temir yo‘l ko‘prigi buzib tashlandi. Abduraxmon Jevachi boshchiligida Bog‘don volostida 
ham g‘alayonlar bo‘lib o‘tdi. 
Turkiston general-gubernatori Jizzax qo‘zg‘olonini bostirish uchun polkovnik Ivanov 
boshchiligida oltita to‘pi bor 13 rota askar, 300 kishilik Kazak otryadi va 3 rota sapyorlarni 
safarbar etdi. Jazo otryadi qo‘zg‘olonni shafqatsizlarcha bostirdi. Omon qolgan Jizzax aholisi 
jazirama cho‘lga haydaldi. Jizzax ishi bo‘yicha 1000 kishi hibsga olindi, 151 kishi sud qilinib 
turli muddatlarga qamaldi. 
1916 yilgi Qo‘zg‘olon butun Turkistonga yoyildi, dehqonlar va kambag‘allar 
qo‘zg‘olonni harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo‘ldi. Qo‘zg‘olon bostirilgan bo‘lsada, 
mustamlakachilar ham anchagina kuchlaridan ajraldilar. Shuning uchun ham, 1916 yil 13 
dekabrda IV Davlat Dumasida so‘zga chiqqan noib A.F. Kerenskiy «Urush frontlariga yangi bir 
front - Turkiston fronti qo‘shildi», - deb vaziyatga jiddiy va xolis baho bergan edi. 
General-gubernator imperatorga yo‘llagan mutlaqo maxfiy axborotida 97 rus askari 
o‘ldirilib, 86 tasi yarador bo‘lganini va 76 askar bedarak yo‘qolganini, 7 rus amaldori, rus 
aholisidan 2325 kishi o‘ldirilib, 1384 kishi bedarak yo‘qolganini yozgan. Ammo u Turkiston 
frontida o‘z talofatini aniq yozgani holda vahshiyona o‘ldirgan o‘n minglab mahalliy aholi 
hisobini bermaydi. 
Qo‘zg‘olon o‘lkadagi Chor Rossiya mustamlakachilik tizimining tagi bo‘sh zaminda 
ekanligi va uning ustunlari qimirlay boshlaganini ham ko‘rsatdi. Qo‘zg‘olon Turkiston 
xalqlarining vatanparvarligi, g‘ururi so‘nmaganligini ko‘rsatdi.