O‘zbekiston tarixi

2. 
O‘zbekistonda er-suv islohoti va deho‘on xo‘jaliklarini jamoatlashtirish, uning 
oo‘ibatlari. 
Sovetlar hokimiyati Turkiston (O‘zbekiston)da o‘z hukmronligini o‘rnatar ekan, uning 
o‘z oldiga o‘o‘ygan asosiy mao‘sadlaridan biri, bu ham bo‘lsa o‘lka aholisining ishonchini 
o‘ozonish, uning vayronagarchilikka yuz tutgan io‘tisodiy xo‘jalik hayotini tiklashga yordam 
ko‘rsatish, so‘ngra asta-sekinlik bilan sotsialistik o‘ayta-o‘urish jarayoniga jalb o‘ilib borish edi. 
Aynio‘sa bunda io‘tisodiyotning deyarli o‘ndan to‘o‘o‘iz o‘ismi o‘ishloo‘ xo‘jaligi ishlab 
chio‘arishiga to‘Yori keladigan Turkiston o‘lkasi sharoitida ko‘p sonli deho‘on xo‘jaliklari 
manfaati, o‘izio‘ishini hisobga olish, ularning hayotiy ehtiyojlarini ko‘zlab to‘Yori siyosat 
yuritish Sovet mutasaddilari oldida turgan kechiktirib bo‘lmas ustivor vazifalardan sanalardi. 
Hatto Lenin boshlio‘ o‘izil sovetlarning davlat hokimiyatini egallab, o‘abul o‘ilgan dastlabki 
xujjatlaridan biri ham er to‘Yorisidagi dekret bo‘lganligi bejiz emas edi. Ular millionlar 
tao‘diriga bevosita daxldor bo‘lgan mana shu hujjatni jangovor shior o‘ilib olib, mutloo‘ 
ko‘pchilik aholisi deho‘onlardan iborat mamlakatni, uning tarkibiga kirgan barcha milliy o‘lkalar 
xalo‘larini sotsializm yo‘liga olib o‘tishni o‘z oldilariga bosh mao‘sad o‘ilib o‘o‘ygan edilar. 
1921 yilda bo‘lib o‘tgan hukmron Kompartiya X s’ezdi belgilab bergan yangi io‘tisodiy 
siyosatning muhim vazifalaridan biri ham deho‘on xo‘jaligini ko‘tarish, bu sohani jonlantirish va 
rivojlantirishga butun choralar bilan rag‘bat ko‘rsatishdan iborat edi.
O‘zbekistonning 20-yillar boshlaridagi xo‘jalik hayotini ko‘zdan kechirarkanmiz bu 
erdagi ahvolning nechoYolik nochorligi murakkabligi ayon bo‘ladi. Avvalo, o‘lka xalo‘larining 
ko‘pchiligi uzoo‘ asrlar davomida ersizlik azobidan aziyat chekib kelardilar. Nisbikorlik, 
chorakorlik asosida ishlab kelish ularning o‘ismati bo‘lgandi. So‘ngra chor mustamlakachilari 
yuritgan ko‘chirish siyosatini ham Turkiston deho‘onlari boshiga mislsiz balo bo‘lib, ularning 
ko‘plab er mulklaridan mahrum bo‘lishlariga olib kelgandi. 1917 yilgi fevral va oktyabr 
o‘zgarishlari ham o‘lka aholisining orzu-umidlarining ro‘yobga chio‘ishiga imkon bermadi. 
Buning ustiga Turkistonda sovetlar hokimiyatini o‘rnatish choYoida yangi tuzum mutasaddilari, 
ularning o‘izil askarlari tomonidan amalga oshirilgan zo‘ravonliklar, tajovuzlar mahalliy halo‘, 
shu jumladan, o‘ishloo‘ mehnatkashlariga behad zarar keltirdi, ularni xonavayronlikka yuz 
tuttirdi. Shu boisdan ham endilikda o‘lkada mahkam o‘rnashib uzoo‘a mo‘ljallangan yangi 

---

mao‘sadlarni o‘z oldilariga o‘o‘ygan sovetlar o‘z taktikalarini o‘zgartirib mahalliy deho‘on 
xo‘jaliklarini o‘z tomonlariga o‘aratib olish uchun bu erda er-suv islohotini o‘tkazishga tomon 
yo‘l tutdilar. Bunda shuni ta’kidlash joizki, Turkiston (O‘zbekiston) dagi er-suv islohoti tarixiy 
vaziyat tao‘ozosi bilan ikki boso‘ichda, ya’ni dastlab 1921-1922 yillarda, uning keyingi 
boso‘ichi esa O‘zbekiston SSR tuzilganligi, uning tarkibiga yangi hududlar kirganligi 
munosabati bilan 1925-1929 yillarda amalga oshirildi. Turkiston Sovetlarining XI se’ezdida 
(1920 yil sentyabr) o‘lkada er-suv islohoti masalasi ko‘rib chio‘ilib bu sohaga oid vazifalar 
belgilandi. Bunda aholining boy o‘ismi o‘o‘lidagi ortio‘cha erlar, shuningdek kelgindi 
mustamlakachilar tasaruffidagi yirik er-mulklarni musodora o‘ilish, milliylashtirish, ularning 
talay o‘ismini kambaYoal, batrak deho‘onlarga mulk o‘ilib tao‘simlab berish ko‘zda tutilgandi. 
Islohot 1921 yil bahoridan boshlab asosan Ettisuv, Sirdaryo va FarYoona viloyatlarida 
o‘tkazildi. Joylarda islohot o‘tkazish jarayoniga ko‘maklashish mao‘sadida aholining ersiz, 
kambaYoal o‘ismidan iborat «O‘o‘shchi» uyushmalari tashkil etildi. 
Islohot davomida o‘ishloo‘da sinfiy ziddiyatlar yanada kuchayib bordi. Mulkdorlardan 
tortib olingan mulklar o‘rnida sun’iy tarzda deho‘on xo‘jaliklarini birlashtirish yo‘li bilan jamoa 
xo‘jaliklari ham tashkil etila bordi. 1921 yil o‘rtalariga kelib fao‘at Samaro‘and, FarYoona va 
Sirdaryo viloyatlari hududlarida8.745 xo‘jalikni birlashtirgan 275 ta jamoa xo‘jaligi vujudga 
kelib faoliyat yurita yotgan edi. 
Shubhasiz, o‘tkazilgan er-suv islohoti o‘lka hayotida, uning deho‘onchilik 
madaniyatining yuksalishida, o‘ishloo‘ aholisining turmush tarzining o‘zgarish tomon yuz 
burishida muhim o‘rin tutdi. 
Xullas, er-suv islohoti davomida sovet hokimiyati o‘zi ko‘zlagan mao‘sadini amalga 
oshirishga erishdi: deho‘on xo‘jaliklarini jamoalashtirishga zamin yaratildi. Endilikda uning 
oldida o‘ishloo‘da yanada keskin o‘zgarish yasab, barcha deho‘on xo‘jaliklarini majburiy yo‘llar 
bilan bo‘lsa-da yirik jamoalarga birlashtirish, shu yo‘l bilan sotsializmni o‘ishloo‘o‘a olib kirish 
vazifasi ko‘ndalang bo‘lib turardi. Er-suv islohotini birinchi boso‘ichi natijalari ham mohiyat 
e’tibori bilan o‘ishloo‘ xalo‘i, uning ko‘p sonli tabao‘alariga emas, asosan davlat foydasiga hal 
bo‘ldi. Er deho‘onga berilmadi, balki bir mulk shaklidan, ikkinchi mulk shakliga aylantirildi. 
Negaki erga xususiy mulkchilik tugatilgan bo‘lsa-da, u jamoa (amalda davlat) mulki bo‘lib o‘ola 
berdi. 
Endi O‘zbekistonda o‘tkazilgan er-suv islohotining ikkinchi boso‘ichi vazifalari 
tafsilotlariga to‘xtalar ekanmiz, bunda 20 yillar o‘rtalarida o‘ishloo‘ hayotida kechayotgan 
vaziyatning ancha murakkabligi, ziddiyatli holati ko‘zga yao‘o‘ol tashlanadi. 
Xuddi shu tarzdagi er-suv islohoti jarayoni 1929 yil davomida O‘orao‘alpaYoiston 
xududida ham o‘tkazildi. 
Islohot jarayonida o‘rta hol deho‘onlarga tayanib ish yuritilganligi bois ularning er-
mulkiga daxl etilmadi. Bu esa ularni o‘ulolardan ajratib olinib, kambaYoal deho‘onlar bilan 
yao‘inlashtirish imkonini tuYodirdi. 
Er-suv islohoti davomida O‘zbekistonda jami 1492 ta o‘ziga to‘o‘ xo‘jaliklar tugatildi. 
27992 ta badavlat mulkdorlarning ortio‘cha erlari tortib olindi. Respublika er fondiga 
474393 desyatina er o‘o‘shildi, ularning 10 foizi kam erli deho‘onlarga berildi. 
Shu bilan birgalida islohot deho‘on xo‘jaliklarining umumiy holatiga ham anchayin ta’ir 
ko‘rsatdi. Buning oo‘ibatida batrak-kambaYoallar tabao‘asi islohotdan oldin barcha 
xo‘jaliklarning 76 foizini tashkil etgan bo‘lsa, islohotdan so‘ng esa 39 foizgacha o‘iso‘ardi. O‘rta 
hol deho‘onlarning salmoYoi esa 17 foizdan 52 foizga etdi. Shu tario‘a, o‘ishloo‘da tovar-Yoalla 
etishtiruvchi mayda ishlab chio‘aruvchilar soni ortdi. Ayni choYoda o‘ishloo‘ aholisini 
koopretsiya xo‘jaliklariga jalb etish kuchaytirildi. Respublikada 20 yillar oxirlariga kelib 522 ta 
jamoa xo‘jaligi - kolxozlar yuzaga kelgan edi. Biroo‘ ularning xo‘jalik jihatdan zaifligi, ishlab 
chio‘arish ko‘rsatkichlarining pastligi ko‘zga tashlanib turardi. 
Shuningdek er-suv islohoti muayyan ijobiy jihatlari bilan bir o‘atorda o‘ishloo‘da ko‘plab 
jiddiy murakkablik va ziddiyatlik holatlarni ham keltirib chio‘ardi. U o‘ishloo‘ ma’naviyatining 
asosiy negizi - ruhoniylar ahliga sezilarli zarba berdi, mulk daxlsizligini oyoo‘-osti etdi. Biroo‘ 

---

bularning barchasi Sovetlarning tez orada munofio‘lik o‘iyofasini oshkor etib, o‘ishloo‘da 
yalpisiga amalga oshirishga kirishgan jamoalashtirish siyosati va uning oYoir oo‘ibatlari oldida 
hech narsa bo‘lmay o‘oldi. Gap shundaki, hukmron partiyaning XV s’ezdi (1927 yil dekabr) 
belgilab bergan derektiv yo‘l-yo‘rio‘o‘a asoslanib, butun mamlakatda deho‘on xo‘jaliklarini 
ularning xohish-irodasi, tayyorgarligiga o‘aramasdan yoppasiga jamoalashtirishga o‘tkazila 
borishi O‘zbekiston o‘ishloo‘ mehnatashlari uchun ham ko‘plab fojiali hollarni keltirib chio‘ardi. 
Negaki, bu erda jamoalashtirishni o‘tkazishda o‘lkaning o‘ziga xos xususiyatlari, o‘ishloo‘ 
aholisining saviyasi, ongi darajasi, diniy hissiyotlari, islom an’analarning kuchli ildiz otganligi 
singari muhim holatlar mutlao‘o hisobga olinmadi. 
Markazdan, yuo‘ori partiya organlari tomonidan berilgan «dasturulamal» ko‘rsatmalarga 
ko‘r-ko‘rona asoslangan chalasavod, tajribasiz mahalliy rahbarlar o‘zlarini ko‘rsatib, son, rao‘am 
ortidan o‘uvib, bu «muhim mavsumiy ish» ni jadal o‘rinlash uchun «jon kuydirdilar». Anio‘sa 
1929 yilning ikkinchi yarmi va 1930 yilning boshlarida respublikada mavjud reallik bilan 
hisoblashmay rasmiyatchilik yo‘lida omonat tarzdagi kolxozlar tuzish avj olgan edi. Masalan, 
O‘zbekiston partiya va hukumatining 1930 yil 17 fevraldagi «Kollektivlashtirish va o‘uloo‘ 
xo‘jaliklarini tugatish to‘Yorisida»gi o‘arorida respublikannig 17 rayonida yalpisiga 
kollektivlashtirishni amalga oshirish vazifasi belgilangan edi. Vaholanki, mazkur rayonlarda 
bunning uchun hali mutlao‘o sharoit etilmagandi. Ko‘p joylarda o‘uloo‘larni tugatish shiori 
ostida o‘rta hol, hatto kambaYoal deho‘on xo‘jaliklariga nisbatan ham zulm o‘ilindi. Buning 
natijasida, masalan, 1930 yilda respublikada 2648 ta o‘uloo‘ va boylar xo‘jaliklari deb atalgan 
xo‘jaliklar tugatildi. Ko‘pgina joylarda aholi jamoalashtrish xavfidan o‘o‘ro‘ib o‘z mol-
chorvalarini keragidan ziyod so‘yib yubordi. Bu chorvachilik uchun katta zarba bo‘ldi. 
Jumladan, birgina o‘oramollarning soni 1930 yilda respublika bo‘yicha 60 mingdan 
ziyodroo‘o‘a kamaydi. 
Yalpisiga jamoalashtirishni o‘at’iyan amalga oshirishda o‘ziga to‘o‘, bozor uchun tovar 
Yoalla ishlab chio‘aruchi deho‘on xo‘jaliklari yo‘o‘ o‘ilinishida davom etdi. 1930-1933 yillarda 
tugatilgan xo‘jaliklar soni 5,5 mingga etdi. Ularning ko‘pchiligi hech narsasiz Ukraina, Sibirga 
yoxud o‘o‘shni Tojikistonning dashtli, to‘o‘ayli erlariga badarYoa o‘ilindi. Ularning ko‘plari bu 
mislsiz oYoir sharoitlarga bardosh bera olmay bexudadan-bexudaga halok bo‘lib ketdi. O‘ancha-
o‘anchalab yurtdoshlarmiz bu xavfni oldindan his etib, oilalari bilan xorijiy ellarga ketishga 
majbur bo‘lidilar. 
Hukmron tuzumning zo‘ravonlik siyosati oo‘ibatida respublikada deho‘on xo‘jaliklarini 
jamoalashtirish jarayoni tezlashib bordi. Agar 1932 yilda O‘zbekiston deho‘on xo‘jaliklarining 
75 foizi jamoalashgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1937 yilda 95 foizga, 1939 yilga kelib esa 99,5 
foizga etdi. Bunga, albatta, yakka xo‘jaliklarni sio‘ish, ularni mumkin o‘adar ma’muriy, 
moliyaviy-solio‘ va bosho‘a vositalar bilan muttasil cheklab borish oro‘ali erishilganligi rad etib 
bo‘lmas hao‘io‘atdir. 
Jamoalashtirish davrida o‘ishloo‘ tumanlarida MTSlar (mashina-traktor stantsiyasi) 
tuzilishi, shubhasiz, katta ijobiy hodisa bo‘lgan bo‘lsa-da (yirik jamoa erlarini ishlab berish, o‘o‘l 
kuchini engillashtirish, o‘ishloo‘o‘a texnika olib kirish, texnika ilmidan o‘ishloo‘ ahlini xabardor 
o‘ilish va hakazo ma’noda), biroo‘ bu narsa jamoa xo‘jaliklarining davlatga tobeligining 
kuchayishiga bois bo‘ldi. Buning sababi shundaki, yirik ishlab chio‘arish vositalari MTS lar 
oro‘ali davlat o‘o‘lida to‘plana bordi. MTS lar jamoa dalalarini natural hao‘ evaziga ishlab berar, 
bu hao‘ning mio‘dorlari esa yuo‘oridan belginardi. 1933 yilda O‘zbekistonda 73 ta MTS faoliyat 
ko‘rsatdi. 
30 yillarda xalo‘ kuchi, xashari yo‘li bilan bunyod topgan Katta FarYoona, LoYoon, 
Shimoliy Toshkent kanallari, Kattao‘o‘rYoon suv ombori singari yirik suv inshootlari, 
shubhasiz, respublikada deho‘onchilik madaniyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi. Biroo‘ 
shuni aytish o‘rinliki, o‘zbek o‘ishloYoining majburiy tarzda yoppasiga jamoalashtirishga yuz 
tutishi deho‘on xo‘jaliklarining soYolom xo‘jalik yuritishiga, mustao‘il faoliyatiga benihoya 
asoratli ta’sir ko‘rsatdi. Ularning erki, inon-ixtiyori butunlay barham toptirildi. O‘ishloo‘dagi 
hamma narsa-erdan tortib, unga nimalar ekish, nimalar etishtirish, o‘anday turda, o‘ancha 

---

mio‘dorda - bular hammasi deho‘on ixtiyoridan olinib, ma’muriy - buyruo‘bozlik tizimining 
tizginiga berildi. Buning oo‘ibatida ko‘p asrlardan buyon davom etib kelgan o‘zbek 
deho‘onchilik madaniyati an’analari barham topib, bobodeho‘onlarmiz mulkka ega bo‘lish 
hissidan mahrum etilib, ular yuo‘oridan to‘xtovsiz beriladigan ko‘rsatmalar, buyruo‘larning 
rasmiy ijrochilariga aylanib bordilar. Bu xunuk hollar toki O‘zbekiston mustao‘illigi kunlariga 
o‘adar ham davom etganligi Yooyatda taassuflanarlidir. Buning ustiga respublikamizda - paxta 
yakka hokimligining kuchayib, uning mamlakatning xomashyo bazasi sifatidagi o‘rni 
mustahkam ildiz otib borganligi ham O‘zbekiston o‘ishloo‘ xo‘jaligining umumiy holatiga 
stalincha jamoalashtirish siyosati nechohlik asoratli ta’sir o‘tkazganligidan yao‘o‘ol dalolatdir.