O‘zbekiston tarixi

50-yillar oxiriga kelib (1958) O‘rta Osiyo mintaqasida birinchi bo‘lib Toshkentda 
atom reaktori ishga tushirildi. O‘zbek selektsioner olimlari paxtaning vilt kasalligiga 
chidamli, tezpishar ko‘plab yangi navlarini yaratdilar. Fizika-texnika instituti olimlarining 
Quyosh nurlaridan foydalanish bobida yaratgan noyob kashfiyotlari jahon ilmiy ahli 
e’tirofiga sazovar bo‘ldi. O‘zbekiston hududida ko‘plab neft, gaz, oltin, volfram, simob, 
qo‘rg‘oshin kabi qimmatli ma’donlarning topilib, foydalanishga topshirilishi-bu geologiya-
minerologiya fanining katta, bebaho yutug‘idir. Shu o‘rinda fanda o‘z maktabini 
yaratgan, ilm-fan ravnaqiga salmoqli hissa qo‘shgan T.N. Qoriniyoziy, H. Abdullaev, O. 
Sodiqov, H. Usmonov, T.A. Sarimsoqov, S. H. Sirojiddinov, I. Hamraev, O. Akromxo‘jaev, 
T. Zohidov, V. Qobulov, Yo.H. To‘raqulov, Q. Islombekov, J. Saidov, M. O‘razboev, M. V. 
Muhammadjonov, S. Mirahamedov, I. Mo‘minov, Ya. G‘ulomov, S.Kamolov, H. 
Sulaemonova, Z. Umidova, R.N. Nabiev, M. Sharifxo‘jaev, E. Yusupov singari etuk 
allomalarimizning tabarruk nomlarini tilag olib o‘tish joyiz bo‘ladi. 
Biroq kezi kelganda aytish lozimki, sobiq tuzum mutasaddilari milliy hududlarda ilmu 
fanning ravnaq topishiga, uning zaxmatkash fidoyilari mehnatining qadrlanishi, e’tirof topishiga 
muttasil to‘sqinlik ko‘rsatib keldilar. Buning natijasida olimlarimizning ko‘p yillik mashaqqatli 
ijodiy izlanishlari mahsuli bo‘lgan qancha-qanchalar noyob kashfiyotlar, ixtirolar hayot yuzini 
ko‘rmay, amaliyotga tadbiq etilmay qolaverdi. Buning ustiga ilm-fanda katta kashfiyotlar qilgan,
o‘z maktabini yaratgan respublikaning mashhur allomalari ham sovet fanining bosh markazi – 
SSSR Fanlari Akademiyasi nazar-etiboridan chetda qolaverdi. Sovetlar hukmronligining butun 70 

---

yillik davri davomida sobiq SSSR FA tarkibiga O. Sodiqov, H. Abdullaev, S.Yunusov, 
E.Yusupov singari barmoq bilan sanalarli o‘zbek olimlarininggina a’zo bo‘lib saylanganligi fakti 
ham bunga jonli misol bo‘la oladi. 
O‘zbek adabiyoti va san’ati ham urushdan keyngi yillarda nihoyatda murakkab, ziddiyatli 
jarayonlar silsilasida rivojlanib, davr qiyinchiliklari va muammolariga duch kelib bordi. Negaki, 
voqelik, real hayot manzarasining badiiy in’ikosi bo‘lgan adabiyot va san’at hukmron 
mafkuraning doimiy diqqat markazida turganligidan, ijodkorlar faoliyati, ularning har bir sa’y-
harakati hamma vaqt tuzum mutasaddilarining qa’tiy nazorati ostida kechgan. Bu esa ular ijodiga, 
iste’dodi va talantining to‘la-to‘kis namoyon bo‘lishiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatmasdan 
qolmagin, albatta.
Biroq shunday g‘ov va ta’qiblarga, keskin cheklashlarga qaramay o‘zbek adiblari va
san’atkorlari har qanday dardu alamlarini ichlariga yutib, o‘z ona yurti, xalqiga xolis xizmat 
etishga, uning vijdoni bo‘lib yuksak badiiy asarlar, sa’nat polotnolarini yaratishga o‘zlarida kuch, 
iroda va jasorat topa bildilar. Taniqli adib Oybekning “Nur qidirib”, “Oltin vodiydan shabadalar”, 
A. Qahhorning “Qo‘shchinor chiroqlari”, “Sinchalak”, Sh. Rashidovning “G‘oliblar”, “Bo‘rondan 
kuchli”, M. Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek”, “Toshkentnoma”, R. Fayziyning “Hazrati inson”, 
S. Ahmadning “Ufq”, P. Tursunning “O‘qituvchi”, P. Qodirovning “Uch ildiz”, O. Yoqubovning 
“Diyonat”, Shuhratning “Oltin zanglamas”, “Shinelli yillar” singari asarlari buning ayni isboti 
ifodasidir. 
Adabiyot maydoniga keyinroq 60-yillardan boshlab kirib kelgan A. Oripov, E.Vohidov, 
O‘.Hoshimov, J. Kamol, O. Matchon, N. Narzullaev, O‘. Umarbekov, B. Boyqobilov, S. 
Zunnunova, E. Oxunova, G. Jo‘raeva, O. Xojeva,H. Hudoeberdieva singari yorqin ist’dod 
sohiblari ham katta avlod namoyondalari an’analariga sodiq qolib, o‘z xalqining dardu 
tashvishlar, orzu-armonlarini haqqoniy aks ettirgan etuk baddiy asarlar ijod qildilar. Jumladan, E. 
Vohidov, A. Oripov singari ijodkorlarning o‘z qa’tiy e’tiqodida, fuqarolik pozitsiyasida turib 
bitgan go‘zal she’riyatining umrboqiyligi, yashovchanligining muhim boisi ham uning xalq 
ruhiyati, kechinmalari bilan chuqur uyg‘unlashib ketganligidadir E. Vohidovning birgina 
“O‘zbegim” she’ri muallifga qanchalik bezovtalik, besaranjonlik keltirmasin, ammo u 60-yillarda 
millionlab o‘zbek kitobxonlari orasida shuhrat qozonib, katta shov-shuvga savob bo‘lganligining 
o‘zi katta tarixiy voqea bo‘lgan. 
Xullas, o‘zbek adabiyoti o‘zining buyuk istiqlol sari asta-sekin ilgarilab borishi davomida 
tez o‘zgaruvchan tarixiy jarayonlarning kutilmagan ne-ne siru sinoatlari, sinovlariga, hukmron 
tuzumning larzalariyu zarbalariga duch kelganligi shubhasiz. Shu nuqtai nazardan o‘zbek 
ijodkorlari faoliyatiga baho beradigan bo‘lsak, so‘z sa’natkorlari vaziyat taqozosi bilan hukmron 
tuzum siyosati va mafkurasi talablari va yo‘l-yo‘riqlarini bajarishga majbur etildilar.
Turli janrlarga mansub o‘zbek san’ati, to‘g‘risida gap borganda, bu davrda teatr, kino, 
tasviriy san’at sohalarida bir muncha o‘sish, o‘zgarish jarayonlari ko‘zga tashlanib turadi. 
Garchand ko‘pchilik san’at asarlarining mazmun-mundarijasida kommunistik mafkura ta’siri va 
tazyiqi sezilib tursa-da, biroq shu bilan birlikda ularda xalqchillik ruhi, zamondoshlarimizning 
maqsad, intilishlari, orzu-umidlari, tashvishlariga hamdardlik, hamohanglik hissi ham aks etib 
turadi. O‘zbek teatr san’atining otaxoni – Xamza teatri (hozirgi O‘zbekiston akademik milliy 
teatri)da sahna yuzini ko‘rgan V.Shekspirning “Otello”, “Hamlet”, “Yuliy Tsezar”, R.Tagrning 
“Gang daryosining qizi”, N.Hikmatning “Sevgi afsonasi”, Uyg‘unning “Navbahor”, Uyg‘un va 
I.Sultonning “Alisher Navoiy”, M.Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” spektakllari yana shunisi 
bilan tamoshabin diqqatini o‘ziga tortadiki, ularda mangu barhayot umuminsoniy qadriyatlar, 
keng ma’nodagi sevgi, muxabbat, sadoqat tuyg‘ulari keng tarannum etiladi. 
Respublika teatr jamoalari repertuaridan keng o‘rin olgan va 60-70 yillarda teatr sahnalariga 
olib chiqilgan I.Sultonning «Noma’lum kishi» S.Azimovning «Qonli sarob», M.Oybekning 

---

«Qutluq qon», Uyg‘unning «Qotil», «Iymon», AQahxorning «Ayajonlarim», H.G‘ulomning 
«Toshbolta oshiq», «Farg‘ona qizi», S.Ahmadning «Kelinlar qo‘zg‘oloni», O‘.Umarbekning 
«Shoshma, quyosh» singari xalqchil sahna asarlarida ko‘tarilgan muhim ijtimoiy va ma’naviy 
masalalar keng tomoshobinlar e’tiborini qozonish, ularga estetik zavq-shavq bag‘ishlash 
barobarida ularni chuqur o‘y-fikrga cho‘mdirgani, qalbi-dilini to‘lqinlantirgani shubhasiz. O‘zbek 
teatr san’ati dovrug‘ini ko‘tarish, uni elga manzur qilishda katta ijodiy mehnati singan, unga 
butun umrini bag‘shlagan M.Uyg‘ur, E.Bobojonov, A.Hidoyatov, S.Eshonto‘raeva, O.Xo‘jaev, 
Sh.Burxonov, R.Hamraev, N.Rahimov, A.Bakirov, Z.Muhammadjanov, H.Nosirova, S.Qobulova, 
L.Sarimsoqova, G.Izmaylova, B.Qorieva, Ya.Abdullaeva, S.Xo‘jaev, H.Umarov singari atoqli 
san’at darg‘alari nomi hamisha xalqimiz ardog‘ida bo‘lib kelgan. Xalq orasidan etishib chiqqan 
bu fidoiy san’atkorlar har qanday qaltis vaziyatlarda ham katta qalb va jo‘shqin extiros bilan o‘z 
xalqiga xizmat qilib, uning chinakam mehrini qozonganlar. 
O‘zbek musiqa madaniyati nufuzi ham bu yillarda ancha yuksalib bordi. Mashrafiy 
nomidagi O‘zbek Davlat KONSERVATORIYaSI va O‘zbek Filarmoniyasining musiqiy 
jamoalarining ijrochilik mahorati o‘sib, tobora ko‘proq musiqa shinavandlarining ishonchiga 
erishib bordi. Ayni vaqtda «Lazgi», «Shodlik», «Go‘zal», xoreografik «Bahor» xalq raqs va 
«Yalla» vokal cholg‘u ansambllari jamoalarining o‘zbek san’atini rivojlantirish va boyitishda 
qtlga kiritgan yutuqlari ham tahsinga loyiqdir. 
Shuningdek bu davr o‘zbek qo‘shiqchilik san’ati, uning muhim tarkibi-maqom (mumtoz 
kuy-qtshiqlar) san’ati bobida ham sezilarli izlanishlar bilan bog‘liq kechdi. G‘arbning engil-elpi 
musiqasi va uning turli-tuman janrlarining faol ta’siriga hamda yoshlarimiz ancha qismining ongi, 
diliga singishiga qaramay, xalqimizning ko‘p asrlar bilan bo‘ylashadigan, uning azaliy 
kechikmalari, asl ma’naviy ruhiyatini ifodalab kelgan mumtoz san’ati yashashda davom etdi. 
Bugina emas, u ajoyib bastakorlarimiz, betimsol xofizlarimiz tomonidan yanada sayqal topib, 
boyitib borildi. Bunda buyuk bastakorlar bastakor, akad. Yu.Rajabiy, I.Ikromov, T.Jalolov, 
K.Otoniyozov va boshqa san’atkorlarning xizmati kattadir. O‘zbek klassik san’atini ulug‘lagan, 
unga yangidan jon bag‘ishlagan sehrli ovoz sohiblari: J.Sultonov, M.Uzoqov, M.Ahmedov, 
T.Qodirov, E.Haydarov, aka-uka Shojalilovlar, B.Dovidova, N.Yusupova, H.Ohunova, 
X.Mavlonova, X.Ibrohimova singari xalq hofizlari va hofizalarining tabarruk nomlari xalqimiz 
dilida bir umrga muhrlanib qoldi. Bu yillarda O‘zbekistonda kino san’ati, tasviriy san’at rivoji 
bobida ham muayyan o‘sish, o‘zgarish jarayonlari ko‘zatildi. L.Fayzievning «Ulug‘bek yulduzi», 
Sh.Abbosovning «Mahallada duv-duv gap», «Sen etim emassan», M.Qayumovning «Bahordan 
bahorgacha», E.Eshmuhammedovning «Nafosat», «umid qushi» filmlari yoritilgan voqealarining 
keng qamrovliligi, o‘tkir ijtimoiy xarakterga egaligi bilan alohida ajralib turdi. 
Biroq bu davrdagi san’at asarlarining ko‘pligiga xolis, haqqoniy baho beradigan bo‘lsak, 
ularda sobiq sovet tuzimini ulug‘lash, sotsialistik jamiyat afzalliklarini, uning «Yangi zamon 
kishilari» uchun ochib bergan «Mislsiz» imkoniyatlarini ko‘klarga ko‘tarib maqtash ohanglari 
«ufirib» turadi. Bu hol amaliy, tasviriy san’at yohud monumental san’at asarlariga ham, teatr va 
kino san’ati mahsulotlariga ham birdek xosdir. Chunonchi, sovet hokimiyati davrida 
O‘zbekistonda yaratilgan7 mahobatli haykallarning eng kamida 99 foizi «Ino‘ilob yo‘lboshchisi» 
Leninga baYoishlanganligi anio‘dir. Shunningdek Lenin va kompartiya mavzularini keng rejada 
yoritish, uluYolash respublikada ishlangan va ekranlarga chio‘arilgan behisob kinofilmlarning 
bosh mazmuni,mohiyatini tashkil etgani faktdir. Bunday filmlar sirasiga «Ino‘ilob tongi», 
«Ino‘ilob chavandozlari», «Yo‘lchi yulduz», «Lenin yo‘llanmasi bilan», «Olovli yillar» singari 
kino mahsulotlarini nisbat berish mumkin. Ularning bosh o‘ahramonlari, «harakatlantiruvchi» 
kuchlari hamishagidek Lenin va uning yao‘in safdoshlari, Rus kommunistlari bordiyu bu 
asarlarga asosiy o‘ahramon etib mahalliy ino‘ilobchi yohud ilbbor mehnat kishisi tanlab olingan 
tao‘dirda ham voo‘ealarning o‘sishi, rivoji davomida uning faoliyati «UluYo oYoalar» 

---

vakillarining Yooyaviy-tarbiyaviy ta’sirida ularga o‘orashib, singishib, sezilarsiz holga kelib 
o‘olganligiga shubha yo‘o‘dir. Sovetlar mamlakatida shakllantirilib, keng ildiz otgan o‘udratli 
mafkuraviy vositalar-radio, televidenie, matbuot va bosho‘a ommaviy axborot kanallari 
to‘liYoicha yuukmron tuzum minbariga aylantirilib, ular vositasida xalo‘ ommasining ongi, 
tafakkuri va dunyoo‘arashini «zabt etish» uchun tom ma’noda informatsion kurash olib borilgan. 
Tuzum mafkurachilari va maddohlarining o‘zbek zamonida o‘ilgan o‘abohati, o‘oldirgan 
asorati yana shunda namoyon bo‘ladiki, ular xalo‘imizning ming yilliklar o‘a’riga borib tushuvchi 
bebaho ma’naviy o‘adriyatlari, asori atiqalari, umrboqiy udumlari va an’analarini yo‘q qilishga, 
uning imoni, e’tiqodi, islomiy ahkomlarini suslashtirish, pirovardida esa barham toptirishga zo‘r 
berib harakat etdilar. Bu bilan ular yurtimiz fuqarolarini hukmron tuzumning har qanday 
topshirig‘ini quloq qoqmay bajaradigan passiv, loqayd, manqurt kishilarga aylantirishga umid 
bog‘lagan edilar. Ayniqsa bunday nomunosib, notabiiy hatti-harakatlar totalitar tuzum o‘zining 
so‘ngi nafasini kechirayotgan 80 yillarning ikkinchi yarmida avj oldirilganligi g‘oyatda 
taassuflanarlidir. Ma’naviyatimiz dushmanlari hatto xalqimiz asrlar davomida e’zozlab, qadrlab 
kelgan milliy bayramimiz – «Navro‘z» ni ham tortib olish payida bo‘ldilar. Shu maqsadda uni 
taqiqlash darajasiga borib etdilar. Shunga qaramay iymon-e’tiqodi but, buyuk ajdodlari barhayot 
udumlariga sodiq o‘zbek xalqi o‘z Navro‘zini xoh oshkora, xoh pinxona bo‘lsin, baholi qudrat 
nishonlash, u bilan bog‘liq xayrli marosimlarni o‘tkazishda davom etdi va bu orqali yorug‘, 
dorilamon zamonlar kelishiga chuqur ishonch va umidvorlik tuyg‘usi bilan intiqib yashadi. 
Nihoyat, Mustaqillik davri kelib boshqa bebaho milliy qadriyatlarimiz qatorida Navro‘zimiz ham 
o‘z munosib maqomiga ega bo‘ldi va xalqimizning eng sevimli bayrami sifatida har yili yuksak 
saviyada o‘tkaziladigan bo‘ldi. Xullas, o‘zbek xalqi totalitar kommunistik tuzumning barcha 
makkorona nayranglari, zug‘umiga dosh berib, o‘z boshiga tushgan og‘ir sinov-sinoatlarni 
mardonavor engib, oxir-oqibatda g‘olib chiqdi. Uning tabiatan bardoshligi, e’tiqodiga sobitligi, 
ma’naviy, islomiy qadriyatlarga sodiqligi, tarixiy xotirasining butunligi, qolaversa, buyuk 
bobokolonlarimiz ma’naviy sarchashmalaridan to‘yinganligi – bular hukmron tuzum 
zulmkorlarining har qanday zulm-zo‘ravonligi sharoitida ham xalqimizning o‘zligini, milliy-ruhiy 
qiyofasini saqlab qolishida hamda istiqlol so‘qmoqlaridan ilgarilab borishida muhim, hal qiluvchi 
rol o‘ynadi. 
Sinov savollari. 
1. 
Sovetlarning O‘zbekistonda yuritgan madaniy siїsati o‘anday mao‘sadlarni ko‘zda 
tutgan edi? 
2. 
Respublikada Xalo‘ ta’limining rivojlanish jarayoni o‘anday kechdi va uning jiddiy 
muammolari hao‘ida nimalar deya olasiz? 
3. 
Respublikada Oliy va o‘rta maxsus ta’limning shakllanishi, uning yutuo‘ va 
nuo‘sonlari, muammolari to‘Yorisida fikrlaringiz? 
4. 
O‘zbekistonning ilm-fani tarao‘o‘iїti va uning tanio‘li namoyandalari faoliyati hao‘ida 
so‘zlab bering. 
5. 
O‘zbek adabiyoti va san’atining rivojlanishi o‘anday murakkab, ziddiyatli jarayonda 
kechdi va buning asosiy sabablari nimada? 
6. 
O‘zbekistonda «Hujum» harakati mavsumini o‘tkazishdan ko‘zlangan mao‘sad nima 
edi? 
7. 
XX asr 20 yillarida o‘tkazilgan «Hujum» harakati o‘zbek xotin-o‘izlari hayotiga 
o‘anday yangi o‘zgarishlar olib kirdi? 
8. 
O‘zbekistonda din va dindorlarga o‘arshi hujumkor kurash nima mao‘sadlarda avj 
oldirildi? 
9. 
Stalin o‘ataYoonligi respublikaning ma’naviy-madaniy haїtini o‘anday mudhish 
oo‘ibatlarga duchar etdi? 
10. Nima sababdan o‘zbek milliy ziyolilari o‘ataYoon o‘ilindi? 

---

11. 30-yillar o‘aataYoonlik o‘urbonlari – atoo‘li o‘zbek adiblari va san’atkorlari nomlarini 
tilga oling. 
12. Urushdan keyin respublikada avj oldirilgan stalincha o‘atataYoonlikning yangi 
to‘lo‘ini hao‘ida so‘zlab bering. 
13. Urushdan keyingi davrlarda O‘zbekistonda Xalo‘ ta’lim, ilm-fanning ahvoli, 
muammolari to‘Yorisida tushuncha bering. 
14. Urushdan keyingi yillarda o‘zbek adabiyoti va san’atining murakkab, ziddiyatli 
kechgan jarayoni, uning yutuo‘ va jiddiy nuo‘sonlari, muammolari hao‘ida so‘zlab 
bering. 
15. Respublika ma’naviy-madaniy hayoti sohalariga ztravonlik ta’siri va taziyo‘i o‘ay 
tarzda kuchayib bordi? 
16. «O‘ayta o‘urish» siyosati o‘zbek xalo‘ining ma’naviy hayotiga, uning milliy 
o‘adriyatlariga o‘anday asoratli ta’sir o‘tkazdi? 
17. O‘zbek xalqining milliy istio‘lol Yooyasiga sodio‘ligi va chuo‘ur ishonchining asl 
ma’naviy ildizlari nimada? 

---