O‘zbekiston tarixi

3. 
XX asrning ikkinchi yarmida respublika ziyolilari va milliy kadrlarning quvg‘in 
qilinishi. 
Ma’lumki, butun taraqqiyotparvar insoniyat uchun milsiz ofat va fojea keltirgan 
ikkinchi jahon urushi o‘zbek xalqini ham behad og‘ir sinov sinoatlarga, beadad yo‘qotishlaru 
mahrumliklarga duchor etmasdan qolmadi. U sobiq sovetlar mamlakati tarkibida va iskanjasida 
bo‘lganligidan, bu urushning butun daxatu-fojialarini hamma bilan birga baham ko‘rdi. Yurtning 
butun kuch-vositalari, odam resurslari, salohiyati fashizm ustidan xal qiluvchi g‘alaba 
qozonishga safarbar qilindi. Xullas o‘zbek xalqi namoyon etgan bemisl mardlik, jasorat, po‘lat 
iroda, yuksak sahovat, fidoiylik, insonparvarlik, baynalmillalik tuyg‘ulari bu katta g‘alabaga 
jiddiy xissa bo‘liyu qo‘shildi. Biroq sovet jamiyati va unda qaror topgan totalitar va avtolitar 
ma’muriy-buyruqbozlik tizimiga xos bo‘lgan zulmkorlik, zo‘ravonlik hamda mumtozlik belgilari 
urush nihoyalangan biroz o‘ib-o‘tmasdanoq yana qaytalanib, xalqimiz boshiga yana o‘z 
yovuzligini o‘tkaza boshladi. Hali yurt kishilari qalbi-dilida urush jarohatlari, musibat-
ko‘lgiliklari arimasdan, ularning ma’naviy-ruxiy holati o‘ziga kelmasdan bu manfur tizim 
chayon yanglig‘ o‘z zaxarli nashtarini jamiyatning ilg‘or, sog‘lom kuchlariga eng birinchi 
navbatda ziyolilar ahliga sanchishga intildi. Demakki, kechagina urushning mislsiz qirg‘inbarot 
daxshatlarini kechirgan son-sanoqsiz yurtdoshlarimiz boshiga qatag‘onchilik mavsumining 
ikkinchi to‘lqini yana yog‘ila boshladi. Bunga aslida ajablanmasa ham bo‘ladi. Negaki, 
jamiyatning baquvvat, ilg‘or milliy ziyoli kadrlarini har o‘n-o‘n besh yil davomida siltab, 
qaqshatib turish, ularni “yaganalash” hukman tizim tabiatiga xos an’ana tusini kashf etgan edi. 
Xusussan, 1946-48 yillarda xkumron VKP(b) markazqo‘mi tomonidan adabiyot, san’at, ilm-fan, 
masalalari yuzasidan qabul qilingan, mohiyatan “g‘oyasizlik va kosmopolitizmga qarshi kurash 
ruxi” bilan sug‘orilgan bir qator “muhim” qarorlar bu jikanchli mavsumning yangidan 
boshlanishiga bois bo‘ldi. Shu asosda 30-yillar qatag‘onchiligining davomi sifatida ilg‘or, 
mustaqil fikr yurituvchi, yurt, millat manfaatlarini o‘ylovchi, shu ruxda ijod qiluvchi ziyolilarni 
taqib va quvg‘in etish jarayoni avj oldirildi. Bundan O‘zbekistonnning ilm-fan adabiyot va san’at 
namoyandalari ham chetda qolmadi. Tizim mutasaddilari, ularning ko‘p sonli moddoxlari, 
mafkurachilar ularning ijodini, yozgan narsalarini taftish qilish, “qildan qiyiq qidirgandek” 
kavlashtirishga eng shimarib kirishdilar. Bunday nopok, g‘arazli xatti-xarakatlar, 
atayinuyushtirilgan ig‘vo, bo‘xtonlar va chiquvlar oqibatida yurtimiz ilmu ma’rifatining bir 
gurux dovruqli arboblari faoliyaga noto‘g‘ri baho berilib, ular o‘ataYoonchilik tiYoiga duchor 
etildi. Bular jumlasiga Mirzakalon Ismoiliy, mao‘sud Shayxzoda, Shuxrat, Said Ahmad, 
Shukurullo, Ne’mat Toshpo‘lat, YonYoin Mirzo, Mahmud Murodov, aka-uka Abdunabi va 
Abdurahmon Alimuhammedov, M. O‘oriyoo‘ubov, Hamid Sulaymon, Olim Aminov, A. 
Boboxo‘jaev singari so‘z san’atkorlari va ilm-fan zaxmatkashlari nomlarini nibat berish mumkin. 
Ularning ko‘plari Stalin jallodalri tomonidan xibsga olinib, o‘iyin-o‘istovlarga solinib, so‘ngra 
begunohdan-begunoh sudlarnib, butunlay asossiz ravishda 20-25 yillik muddatga ozodlikdan 
mahrum etilib, Sibirning kimsasiz uzoo‘ xududlariga surgun etildi. Fao‘at Stalin o‘limidan so‘ng, 
shaxsga siYoinish oo‘ibatlari butunlay barxam topilib, mamlakatda bir o‘adar ilio‘lik shabadai 
esa boshlaganidan keyingina bu jabrdiyda insonlar yurt o‘uchoYoiga o‘aytib, o‘z sevimli ijodini 
o‘aytadan davom ettirishga muvaffao‘ bo‘ldilar. 
Sovetlar zo‘ravonligi, komunistik mafkura tazyio‘i kuchayganidan ko‘p asrli boy va 
betakror tariximizni boyitish, o‘zbek xalo‘ining betimsol oYozaki ijodiiy-folklori namunalarini 
tado‘io‘ etish, ularni yangi avlodlar nigohiga etkazishga ham ijodkorlarimiz, tilshunos, 
adabiyotshunos, elshunos, tarixshunos olimlarimizning haddilari siYomaydigan bo‘lib o‘oldi. 
Chunki, xalo‘imizning buyuk o‘tmishining yoro‘in durdonalari hisoblangan Alpomish, 
Go‘ro‘Yoli, KuntuYomish, Ravshan, Barchinoy, Zulhumor singari yurt o‘ahramonlari 
o‘oronYou feodal o‘tmish namoyandalari timsollari deb asossiz o‘oralandi. Shu bois ular 

---

komunistik Yooya va ideallarga yot begona narsa sifatida baholandi. Xalo‘ning bu boy ma’naviy 
merosini avlodlarga etkazishga o‘o‘l urganfidoiy olimlar esa o‘uvYoin va ta’o‘ibga uchradilar. 
UluYo ajdodlarimizning ko‘plab bunday inju o‘adriyatlari battol tuzum o‘uzYounlari tomonidan 
mana shu zaylda o‘adrsizlantirilib, obro‘sizlantirilib borildi.
Garchan 50-yillar o‘rtalariga kelib Xukmron partiyaning 
yangi rahbariyati 
N.S.Xrushchev tashabbusi bilan SSR xalo‘lari boshiga xaddan ziyod zulm va azob-uo‘ubat 
yoYodirilgan Stalin shaxsiga siYoinish oo‘ibatlarini tugatishga tomon to‘Yori yo‘l tutilib, bu 
borada bir talay muhim ijobiy tadbirlar amalga oshirilgan bo‘lsa-da, biroo‘ bu xayrli ish ham 
izchil tarzda mantio‘an o‘z nihoyasiga etkazilmadi. To‘Yori, shaxsga siYoinish va u keltirib 
chio‘argan Yoayritabiiy, Yoayriinsoniy va noxush holatlarningdavlat siyosati va mafkurasi 
darajasida o‘oralanishi va ob’ektiv baholanishi o‘zbek xalo‘i tomonidan ancha o‘onio‘ish bilan 
o‘arshi olindi. Negaki u yurtimiz fuo‘orolari boshiga hisobsiz baloi-ofatlarni yoYodirgan edi. Bu 
erda asosiy masala shaxsga siYoinish davriga o‘arshi kurashdan mao‘sad uni jamiyatimiz, 
madaniyatimiz, adabiyotimiz tarao‘o‘iyotini oro‘aga surganligini ko‘rsatish. Eng yaxshi 
iste’dodlar, ilYoor fikrlovchi olimlar, ijodkorlar, shoir, yozuvchilarning ro‘yobga chio‘ishiga 
to‘sio‘ bo‘lganlarni ro‘y-rost aytishdir. Darxao‘io‘at, Respublikamizda 30-yillarda Stalin 
o‘ataYoonchiligiga uchragan, asossiz o‘atli om o‘ilingan milliy kadrlar va ziyolilarning katta 
o‘ismi oo‘lanib, pokiza
1
nmlari hayotiga o‘aytarilib, ular sha’niga tirkalgan tuxmat-u btxtonlar 
olib tashlandi. Tirik o‘olgan mazlumlar o‘z ona diyoriga o‘aytarila boshlandi. Shu asnoda o‘zbek 
xalo‘ining asl, mard o‘Yolonlari bo‘lgan, uning fikri, Youruri bo‘lib o‘olgan A.O‘odiriy, 
A.Cho‘lpon, A.Fitrat, M.Batu, U.Nosir, Elbek, MSo‘fizoda, ShSulaymon, O.Hoshim singari 
o‘ataYoonchilik o‘urbonlari nomlari avlodlar nigohiga o‘aytarilib, ularning ijodini o‘rganish, 
tado‘io‘ etishga yo‘l ochilganday bo‘ldi. Biroo‘, afsuski marifatparvar xalo‘imiz katta umid 
boYolagan bu jarayon ham uzoo‘ davom etmadi. Sovet mafkurasi ta’sirchanligi va 
jangovarligining yana ko‘p o‘tmay atayin kuchaytirilishi biz yuo‘orida tilga olgan uluYo adiblar 
ijodini chuo‘ur o‘rganish, asarlarini ko‘p nusxada nashr etish va keng o‘o‘uvchilar ommasiga 
etkazish ishlariga jiddiy xalao‘it berdi. Fao‘at milliy istio‘lol davriga kelibgina ularning insoniy 
o‘adr-o‘iymatlari to‘la e’tirof topib, asarlari dunyo yuzini ko‘ra boshladi.
Yana mustao‘illikkacha kechgan sovetlar davriga o‘aytar ekanmiz, bunda komunistik 
mafkuraning ma’naviy-madaniy hayotga, ziyolilar faoliyatiga ta’siri va xuruji to‘xtovsiz 
kuchayib borganligi ayon bo‘ladi. Aynio‘sa, respublikaning ilm-urfoni, madaniyatiga salmoo‘li 
xissa o‘o‘shgan tanio‘li allomalari ko‘proo‘ aziyat chekkanligi, tao‘dirning kutimagan 
zarbalariga uchraganligi ayni xao‘io‘atdir. Aftidan, totalitar tizim mutasaddilari atoo‘li, ziyoli 
arboblarni vao‘ti-vao‘ti bilan tavbasiga tayantirish, tzlariga tiz cho‘ktirishga majburlash yo‘li 
bilan o‘o‘llari uzunligini hammaga namoyish etib, o‘o‘ymoo‘chi bo‘lgan bo‘lsalar ajab emas. 
Buning uchun esa ular hech narsadan, iYovoi-bo‘xton uyushtirishlaridan ham sira xazar 
o‘ilmaganlar ham. Jumladan, geologiya-meneralogiya fanidan nomi shaxarga mashxur bo‘lgan, 
respublikamiz xududida o‘anchalab neft-gaz, o‘immatbaho ma’dan konlarini, ularning 
zaxiralarini kashf etgan, ko‘p jildli asarlari AO‘Shdek nufuzli mamlakatlarda ham nashr etilgan 
akademik Habib Abdullaev Yoaddor tuzum o‘axriga, o‘uruo‘ tuxmatlar kasriga uchrab, boshidan 
ne azoblarni kechirmadi. Allomaning sovet totalitar tizimi xukmdorlari oldida o‘ilgan yagona 
gunoh bu uning yurtparvarligi, elsevarligi, milliy ziyoli kadrlar tayyorlashgajonu dili bilan 
xarakat o‘ilganligidadir, xolos. Aynio‘sa u respublika fanlari akademiyasi prezidenti bo‘lib 
ishlagan yillarida iste’dodli mahalliy milliy yoshlar orasidan ko‘plab kishilarni katta ilm-fan 
dargohlariga aspirantura va doktirantura o‘o‘ishga yuborib, ularning kelajakda etuk 
olimlar btlib etishlari uchun doimiy rahnamolik va Yoamxo‘rlik ko‘rsatgan. Shuningdek, alloma 
o‘zbek xalo‘ining boy milliy ma’naviy merosini o‘rganish va tiklash ishlariga ham mutassil 
bosh-o‘osh bo‘lgan. Jumladan, A.Navoiy asarlarining 15 jildligi, Beruniy, Ibn Sino asarlarining 
arab tilidan o‘zbek tiliga o‘girilib nashr etilish singari xayrli ishlarda ham H.abdullaev xizmati oz 
bo‘lmagan. “Habib Abdullaev, 

deb yozadi tanio‘li olim Ahmad Aliev, - butun hayoti va 
faoliyatida o‘zbek yoshlarining eng etuk ziyolilari sifatida shakllanishini orzu o‘ilgan, o‘z 
faoliyatida mutassil bu borada anio‘ tadbirlarni, xatto o‘z tao‘diriga xavf-xatar tuYoilayotgan 

---

vaziyatlarda ham dovyuraklik bilan amalga oshirgan edi... . Zero, vatanni sevish, millatni sevish, 
butun dunyo mio‘o‘iyosida uning mavo‘eyini yuksaklarga ko‘tarish uchun o‘ziga teng btlmagan 
o‘ora kuchlar bilan dangal olishgan o‘axramonlardan biri deb shunga aytadilar”.Bu hil tarzda fikr 
yuritgan amaliy faoliyat olib borgan H.Abdullaev shubxasizki, partiya va davlat arboblariga 
yoo‘magan. Shu bois uni obro‘sizlantirish faoliyatiga o‘ora chizio‘lar tortish uchun har hil iYovo 
fasod yo‘llari ishga solingan. Buyuk iste’dod sohibiga o‘ilingan bunday noxao‘ xuruj va ta’o‘ib 
uning ijod buloYoi ayni baro‘ urib turgan paytda hayotdan bevao‘t ko‘z yumib ketishiga bois 
bo‘ldi.
Yana oYoir zabardast jamiyatshunos olim, akademik Ibrohim Mo‘minov tarixiy 
xao‘io‘atni ochishga o‘o‘l urib, uluYo bobokalonimiz Amir Temur shaxsi va uning o‘ilgan 
betimsol ulkan ishlari hao‘ida to‘Yori xolis fikrlar bildirib, mo‘jazgina bir risola yaratganligi 
uchun xukmron tuzum zulmiga uchradi. Moskvaning nufuzli nashrlari sahifalarida olimga 
o‘arshi iYovoyu bo‘xtonlardan iborat materiallar bosildi, nomi yomon otlio‘ o‘ilindi. Nachora 
tarixiy xao‘io‘atni ayta olishga o‘zida iroda, jasorat topa bilgan alloma shunday oYoir kuyga 
mubtalo bo‘ldi. Uning tinio‘ musaffo yuragi ham ohirigacha bardosh bera olmadi.
O‘zbek arxeologiya fanining chinakam fan fidoyisi akademik Yahyo G‘ulomovning ham 
o‘lkamiz tarixini ilmiy xolis va xao‘o‘oniy o‘rganish, milliy tariximiz to‘Yorisida xao‘io‘atni 
yuzaga chio‘arish borasidagi ko‘p o‘irrali faoliyati va barcha ilmiy izlanishlari ham yuo‘ori sovet 
maxkamalariyu, ularning konservativ fikrlovchi to‘ra rahbarlarining ne-ne o‘arshiliklari va 
to‘sio‘lariga duch kelmagan. Gap shundaki, xukmron tuzum sha’niga salga bo‘lsin noo‘rin ishora 
yohud xarakat yuz berguday bo‘lsa, o‘sha zaxoti uning ko‘p sonli maddoxlari nishonni bexato 
ola bilar edi.
Bu davrda o‘zbek adiblari, shoirlari ijodi ham doimiy sur’atda sovet mafkurasining 
dio‘o‘at-e’tiborida, ta’sir ob’ektida bo‘lgan. Shu bois ularning har bir asari, badiiy mahsuloti 
rasmiy tsenzuraning o‘at’iy nazoratiga olinar yuz chiqiriqdan so‘ngina nashrga tavsiya etilardi. 
Bordiyu xaqiqat g‘oyasi bilan sug‘orilgan ba’zi asarlar bosilib chiqquday bo‘lsalar, uholda 
ularning mualliflariyu, muxarrirlari boshi bilan javob berardilar. Masalan, 60-yillarda taniqli 
shoir Erkin Vohidovning birgina “O‘zbegim” she’ri muallifga qanchalik besranjomlik, 
behalovatlik keltirganligi fakti ham bunga xarakterli misoldir. Yoki atoqli adib Pirimqul 
Qodirovning milliy tariximizning nomdor vakili, otshnafas shoir va adib, davlat arbobi, mohir 
sarkarda Z.M.Bobur hayoti va faoliyatidan hikoya qiluvchi “Yulduzli tunlar” romani ham feodal 
o‘tmish namoyandasi timsolini aks ettiruvchi asar sifatida keskin qoralandi. Vaholanki bu buyuk 
tarixiy siymo to‘g‘risida ko‘plab xorijiy mamlakatlarda son-sanoqsiz tarixiy va badiiy asarlar 
bitilganligi aniqdir. Huddi mana shunday asossiz tanqid va ta’qibga yuksak badiiy mahorat bilan 
“So‘ngi barxam” romanini bitib, unda zamondoshlarimizning to‘la qonli obrazlarini yarata olgan 
iste’dodli adib Sa’dulla Karomatov ham duchor bo‘lgan edi.
Ayniqsa XX asrning 80-yillariga, ya’ni sovetlar rejimining halokat yoqasiga 
yaqinlashgan davriga kelib milliy kadrlar va ziyolilarni quvg‘in va ta’qib ostiga olish 
O‘zbekistonda yangi bosqichga ko‘tariladi. Xususan M.S.Gorbachev nomi bilan atalgan “Qayta 
qurish” davri bu borada alohida o‘rin tutdi. Negaki, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida chuqur 
turg‘unlik, depsinish holatlarini boshdan kechirib, muqarrar halokatga mahkum bo‘lgan sovet 
totalitar tuzumini saqlab qolish, uning badnom bo‘lgan sohta obro‘sini tiklash yo‘lida Gorbachev 
boshchiligida partiya ya’ni rahbariyatning 1985 yil bahoridan e’lon qilgan “Qayta qurish 
siyosati”ni o‘tkazish davomida xukmron Markazning O‘zbekistonga uning joni va tani bo‘lgan 
yurtparvar va millatparvar ziyoli kadrlariga nisbatan tahdidi va zo‘ravonligi to‘la kuch bilan 
namoyon bo‘ldi. Bunga Markaz ma’muriyatlari O‘zbeksiton go‘yo ko‘p zamonlardan buyon 
tanqiddan va sovetlar nazoratidan chetta bo‘lgan, shu bois bu erda nohush holatlar, jumladan 
poraho‘rlik, reket tizimi, qo‘shib yozishlar, mahalliychilik, qarindosh-urug‘chilik, oshna-
og‘aynigarchilik illatlari chuqur ildiz otgan, mahalliy rahbarlar kadrlar tarkibi aynib, buzulib 
ketgan degan hech bir qolipga sig‘maydigan asossiz davoyu-dostonlar va ig‘vo-bo‘xtonlar bilan 
yurtimiz odamlarini qiyin-qistovga ola boshladilar. Ularga nisbatan o‘z g‘ayriqonuniy xatti-
xarakatlarini o‘tkaza boshladi. Bunday sharoitda O‘zbekistonning Markaz xukmdorlari oldida 

---

nechog‘lik ojizligi xuquqsizligi, qo‘l oyog‘i bilan ularga tamomila bog‘liq qolganligi o‘z isbotini 
topgandi. Butun bir yurtni, uni boqimandalikda ayblash va boshqa yo‘q aybu gunohlarni unga 
tirkash amaliyoti madaniy dunyoning hali biror bir davlatning tajribasida sinab ko‘rilmagan edi. 
O‘sha vaqtlarda respublikaning eng yuqori lavozimlarida o‘tirgan B.Usmonxo‘jaev, R.Nishonov, 
R.Abdullaeva singari rahbarlarning inon-ihtiyori jilovi to‘liq ravishda Moskva qo‘lida 
bo‘lganidan, ular o‘z yurti, xalqi manfaatlarini himoya qilishga ojiz bo‘lib, amalda xarakatsiz 
o‘olaberdi. Buning aksicha, ular Markaz xodimlari amr-farmonlariga muntazir bo‘lib, 
yuo‘orining har o‘anday ko‘rsatmasi va topshiriYoini o‘uloo‘ o‘oo‘may bajarishga hoziru-nozir 
edi. Hatto birinchi rahbar Usmonxo‘jaevning KPSS XXVI s’ezdi minbaridan “Bizga Markazdan 
ko‘proq tajribai kadrlar iboratlar” degan mazmunda iltijo qilganligi fakti ham uning qanday 
nochor holdagi rahbar ekanligidan dalolat beradi. Shuning uchun ham xukmron tuzum 
mutasaddilari bu yurtda o‘zlarining istagan noma’qulchiliklarini amalga oshira olardilar. Bunga 
Markaz topshirig‘i bilan O‘zbekitonga yuborilib, bu erda “sog‘lom ma’naviy-siyosiy muhit”ni 
yaratmoqchi, axvolni o‘nglamoqchi bo‘lgan son-sanoqsiz rahbar kadrlar yohud bu xududda 
qonun tartibot masalalarini to‘g‘ri hal qilish, avj olgan poraxo‘rlik, qo‘shib yozish, davlat 
mulkini talon-taroj qilish singari illatlarni bartaraf etish, ularni sodir etganlarni topib jazolash, 
“adolat va qonunchilikni tiklash” uchun kelgan Gdlyan va Ivanovlarning maxsus to‘dasi amalgan 
oshirilgan beadad battolliklar, g‘ayriqonuniy ishlar ham to‘la tasdiq etadi.
Xususan, sobiq SSSR bosh prokuraturasi tomonidan katta huquq va vakolatlar bilan 
O‘zbekistongayuborilgan Gdlyan-Ivanovlar maxsus guruxining revpublikamiz xududida sodir 
etgan g‘ayriqonuniy xatti-xarakatlari, ming-minglab sofdil odamlar boshiga solgan shavqatsiz 
zulm-sitamini bayon etishga qalam ojiz. Bu to‘da “O‘zbeklar ishi”, “Paxta mafiyasi” singari 
jinoiy ishlarni atayin to‘qib chiqarib, respublikaning qancha-qanchalab, katta-kichik rahbar 
xodimlarini, kerak bo‘lsa ularning oilasi, qarindosh-urug‘larini ham terror qilib, vaxshiyona 
jazolash metodlarini qo‘llab, yolg‘on iqrorlarga majburlab, o‘z zo‘ravonliklarini namoyon 
etdilar. 
SSSR adliya vazirligining mas’ul vakili gdlyanchilik qonunbuzarligi faoliyatini qayta 
o‘rgangan V.Ilyuhinning “Qaboxa yohud... O‘zbeklar ishi” kitobida yozilgan mana bu satrlarga 
e’tibor beraylik: Insoniy fojialar, odamlarning taqdirini o‘sha kezlarda Gdlyae va uning 
tevaragida ishlagan tergovchilarni mutlaqo tashvishga solmaydi. Ular odamlarga o‘ta kibru-havo, 
nafrat va alamzadalik bilan munosabatda bo‘lishar edi. Ular o‘zlaricha har qanday kishini egib, 
bukib, o‘zimiz istagan shaklga keltira olamiz deya o‘ylashardi. 
Olib borilgantaftishlarmiz davomida gdlyanchilar zulmining yana bir aybsiz qurbonlari 
ro‘yxatini tuzishga to‘g‘ri keldi. Bu ro‘yxatga yuzdan ortiq kishilarning ism-shariflari raqam 
qilingan.... . Gdlyanlarning necha kishi ekanligini sanab ham o‘tirmasdi, uning uchun bu kishilar 
taqdiri pista po‘chog‘idek arzimas narsa edi... . Xolbuki, ularning ko‘pchiligi to‘qqiz oylab va 
undan ham ko‘proq muddat mobaynida xibsda saqlandilar... . Birgina soxta “Paxta ishi” bo‘yicha 
qirq mingga yaqin yurt kishilari sud maxkamasiga tortilib, turli jazo choralariga duchor 
etilganligi va yana bundan ularning qanchalar yaqinlari, oila a’zolari ham jabr-zulm tortganligini 
qanday izohlash mumkin, axir.
U ham bir yil davom etgan qamoq a’zobidan keyingina, aybsiz ekanligi isbot topgach, 
ozodlikka chiqadi. 
Gdlyanchilikning bunday nohaqligi va shavqatsizligiga oid jonli misollar ro‘yxatini yana 
juda ko‘plab keltirish mumkin. 
Bularning hammasi milliy istiqlol arafasida jafokash o‘zbek xalqi, uning asl farzandlari 
battol tuzum nobakorligi va azobiga uchrab, qanday xo‘rlik va maxrumliklarni boshdan 
kechirganliklarini yanada yaqqol ko‘rsatib turadi. “1987-1988 yillar deb xotirlaydi taniqli olim 
A.Aliev, - jumxuriyatimizning eng ko‘zga ko‘ringan ziyolilari, raxbar xodimlariga huddi 20-30 
yillardagi singari suyiqasd qilish avjiga mingan yillar bo‘ldi. Sa’di Xasanovich (Sirojiddinov-
bizning izoh), Murod Sharifxo‘jaev, akademik G‘.Mavlonov, atoqli matbuotchilar Ziyod 
Esenboev, Shoislom Isog‘ulomov, jumxuriyatimizdagna emas balki ittifoqda tanilgan akademik 
Vosil Qobulov, ... atoqli julnalist va yozuvchi Sa’dulla Karamatov (bu ro‘yxatni hali juda davom 

---

ettirsa bo‘ladi) taqdirlari ko‘z oldimizda nima bo‘ldi? Har bir yuragiga bigiz tiqilayotganda 
o‘zbek xalqi bu mo‘abar farzandlariga qay ahvolda erishganlari na Usmon Xo‘jaevga na 
Abdullaevga va na Satin yoki Anishchevga kerak emasdi. Ular dastlab ziyolilarimizning gullari 
boshlarini sapchadek uzib tashlashlari, undan keyin hammani o‘zlariga ikki buklab sajda qildirib 
“o‘zlari xon, ko‘lankalari maydon” qabilida yashashni istardilar. 
Tibbiyot olamida muhim kashfiyot qilgan, sun’iy buyrakni yaratish qanchalab 
be’morlarga qaytadan hayot bag‘ishlagan olim e’zozlanishi o‘rniga shu tarzda taxqirlanish, 
xo‘rlanishga maxkum etilgandi. “O‘ktam Oripovning xizmati shundaki, degan edi mashxur 
jarrox akademik B.V.Petrovskiy, - u nur kasalligini suyak iligini almashtirish va antibiotiklar 
qo‘llash bilan davolash mumkin ekanligini dunyoda birinchi bo‘lib amalda isbotlab berdi... .” 
Faqat milliy istiqlol sharofati bilangina bu tabarruk insonning qadr-qimmati tiklanib, u 
yana sevimli kasbiga, ko‘p sonli shogirdlari bag‘riga qaytib, o‘z olijanob faoliyatini davom 
ettirish baxtiga muyassar bo‘ldi. 
Ayniqsa, hukmron tuzumning so‘ngi dvriga kelib, ijtimoiy-ma’naviy muhitning keskin 
buzilish, nosog‘lom unsurlarning urchib ko‘payishi, asriy ma’naviy qadriyatlarning 
qadrsizlantirilishi, islomiy ahkomlar, xalq udumlari, marosimlarining zavol toptirilishi, o‘zbek 
tili maqomi va iste’mol doirasining qisqarib borishi davomida milliy ziyolilarga nisbatan doimiy 
ta’qib va quvg‘un mavsumi atayin kuchaytirildi. Buning boisi shundaki, komunistik totalitar 
tuzum riyokorligi, uning manfur siyosati mazmun-mohiyatini chuqur anglab, o‘z xalqining dardi, 
alami va tashvishlariga sherik bo‘lib, uning tub manfaatlarini yoqlab, faoliyat yuritgan milliy 
ziyolilar hamma vaqt ham hukmron rasmiy siyosat va mafkuraning alohida diqqat-e’tiborida 
turgan. Ayniqsa, ularning bu tuzumning g‘ayriinsoniy xarakteri va bedodligiga qarshi mazlum 
ommani faol xarakatlarga chorlashi, istiqlol g‘oyasini ongiga sindirib, milliy o‘zligini anglatib 
borishi va shu singari sa’y-xarakatlari rasmiy sovet doiralarini keskin choralar ko‘rishga 
undaganligi ehtimoldan uzoq emasdir. Shu bois ham sobiq sovetlar mamlakatida hukmron 
tuzumning o‘tkir shamshiri, dastavval, millatparvar va vatanparvar yurt ziyolilari boshiga 
qadalib kelgan. Faqat milliy istiqlol sharofati tufayligina mustaqil respublikamiz milliy kadrlari, 
ziyoli ahli to‘la ma’noda ro‘yobga chiqdi. Ayni choqda ularning munosib maqomi tayin etilib, 
yangi demokratik, erkin fuqorolik jamiyatini barpo etishdagi roli va ishtiroki ta’minlandi. Bukun 
ular Alloh bergan o‘z aql-zakovati, salohiyati, g‘ayrat-shijoati va tashabbusini to‘la ishga solib, 
ijtimoiy hayot jarayonining oldingi saflaridan o‘rin egallab, tolesi baland xalqimizning mehr-
ehtiromiga sazovar bo‘lib bormoqdalar. Zotan prezidentimiz ta’biri bilan aytganda “O‘zining 
kelajagini o‘ylaydigan jamiyat, avvalambor o‘z olimlarini, ilm-ziyo ahlini xurmat qilishi kerak, 
ularni yuksak daradaga ko‘tarishi lozim”.