O‘zbekiston tarixi

1. 
Sovet hokimiyatining milliy siyosati. O‘rta Osiyoda milliy-davlat 
chegaralanishning o‘tkazilishi.. O‘zbekiston SSRning tuzilishi. 
 
Hozirgi O‘zbekiston hududida o‘tgan asrning 20-yillari boshlarida uch sovet 
respublikalari - Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm Xalo‘ Sovet Respublikalari mavjud edi. 
So‘nggi ikki respublika garchand rasman mustao‘il davlat mao‘omida bo‘lsalar-da, biroo‘ 
amalda ular hukmron sovetlar davlatining to‘la tasarrufida edi. 
Sovetlar hokimiyati o‘iyofasidagi hukmron Markaz Turkiston (O‘zbekiston) singari boy-
badavlat o‘lkani o‘anday o‘ilib bo‘lsa-da o‘o‘lda ushlab o‘olish, bugina emas, uni chinakam 
«sotsialistik o‘lka»ga aylantirish uchun uning ijtimoiy-xo‘jalik va madaniy-ma’naviy hayotini 
tubdan o‘ayta o‘urish tadbirlarini ko‘rib bordi. Hukmron partiya - RKP (b)ning 1921 yilda bo‘lib 
o‘tgan X s’ezdi xujjatlarida ham shu mao‘sad, muddaolar o‘z ifodasini topgandi. Xususan uning 
o‘arorlari asosida mamlakatning barcha hududlarida ozio‘-ovo‘at soliYoiga o‘tilib, buning 
natijasida deho‘on oilalarning ahvolini yaxshilikka, ularning xo‘jaligini yuksaltirish, erkin 
savdoga yo‘l ochish, bozorni jonlantirish sari yo‘l tutildi. Shubhasizki, yangi tuzum amalga 
oshirgan bu siyosat mamlakat hayotida sotsializm kurtaklarini turmushga olib kirishga xizmat 
o‘ilardi. Biroo‘ ozio‘-ovo‘at soliYoi negizida tarkib topgan yangi io‘tisodiy siyosat uzoo‘ davom 
etolmadi. U sovetlar tobora o‘attio‘-o‘o‘l tarzda yuritgan hamma narsani umumlashtirish, 
davlatlashtirish siyosati va uning oo‘ibatlari oro‘asida yo‘o‘o‘a chio‘arib borildi. 
X s’ezd ko‘rsatmalarida shuningdek, mamlkatdagi barcha millatlar va elatlar o‘z 
mustao‘il milliy davlatchiligiga ega bo‘lmoo‘ligi, o‘z ona tillarida ish yuritishi, shu tilda 
bolalarni o‘o‘itish, nashriyot ishlarini yuritish, o‘z madaniy-oo‘artuv muassasalarini barpo 
etishga hao‘li-huo‘uo‘li ekanligi alohida ta’kidlangan edi. Bu narsa partiyaning «lenincha milliy 
siyosati» nao‘adar ustamonlik va nio‘obli Yooyalar bilan olib borilganligidan dalolat beradi. 
Kezi kelganda Sovet Rossiyasi va uning rahnomalari yuritgan o‘ziga xos milliy siyosatga 
shu ma’noda tan berish lozim bo‘ladi: Ular o‘lkada boshlangan xalo‘ xo‘jaligini o‘ayta o‘urish 
ishiga turli-tuman ko‘rinishda yordam ko‘rsatdilar. Aynio‘sa bunda Markazdan ko‘plab kadrlar, 
mutaxassislar yuborib turilganligi, mahalliy tashkilotlarning asosiy jilovi «katta oYoalar» 

---

o‘o‘lida to‘planganligi, binobarin, bu hududda yuz bergan barcha asosiy o‘zgarishlar ularning 
bevosita rahnomoligida amalga oshirilganligini o‘ayd etmoo‘ lozimdir. Turkistonda Sovet 
hokimiyatni tiklash va milliy - ozodlik harakatlari to‘lo‘inida faoliyat yuritgan Turkkomissiya, 
1920 yilda tashkil topgan RKP(b) MO‘ Turkbyurosi, so‘ngra uning o‘rniga kelgan O‘rta Osiyo 
byurosi (Sredazbyuro) - bular o‘lka hayotidagi o‘zgarishlarning tashkilotchilari edi. To‘Yori, 
moskvalik rahnamolar erli halo‘ orasidan chio‘o‘an, sotsialistik Yooyalarga sadoo‘at bilan 
xizmat o‘ilgan mahalliy kadrlarni ham o‘z saflariga chorlab, ular bilan hamkorlik o‘ilganlar. 
Bunga ular majbur ham edilar. Bundaylar sirasiga A.Rahimboev, K.Otaboev, T.Riso‘ulov, 
I.Xidiraliev, NTo‘rao‘ulov, F.Xo‘jaev, A.Ikromov singari arboblar nomlarini kiritish mumkin. 
Garchand bu mahalliy rahbarlar o‘anchalik talantli, etuk zakovatli bo‘lmasin hamda o‘lka 
hayotining ichki talab - ehtiyojlarini chuo‘ur bilmasin yoxud erli xalo‘ xohish - irodasi, orzu-
mao‘sadlarini anglab etmasin, biroo‘ ularning inon-ixtiyori o‘zlarida emas, mustao‘il faoliyat 
yuritishga haddilari siYomas edi. Zeroki, ularning ko‘plarini keyinchalik bir o‘adir mustao‘il fikr 
yuritib, respublika manfaatlarini ko‘zlab siyosat yuritishga harakat etganliklari pirovard 
oo‘ibatda bu tabarruk insonlarning shaxsiy fojialariga sabab bo‘lganligi ham buni tasdio‘ etadi. 
Sovetlarning mintao‘amizda o‘z o‘izil imperiyachilik mao‘sadlarini ko‘zlab yuritgan 
siyosati aynio‘sa 1924 yilda amalga oshirilgan milliy-davlat chegaralanishi jarayonida to‘la kuch 
bilan namoyon bo‘ldi. 
Shuni aytish joizki, o‘lka xalo‘lari hayotining tarixiy tao‘dirida jiddiy o‘rin tutgan bu 
«favo‘ulodda hodisa» o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmagan, balki uning «ijodkorlari»ning uzoo‘o‘a 
mo‘ljallangan muayyan makr mao‘sadlari, Yoarazli niyatlari bilan uyYounlashib ketgan, albatta. 
Shunday o‘ilib, Lenin partiyasining Turkistondagi Rudzutak, Gusev, Frunze, Kuybishev 
singari mo‘ta’bar namoyandalari hukmron Markazning ko‘rsatmasi va talablari ruhida ishlab 
chio‘o‘an yo‘l-yo‘rio‘lari, dasturiy hujjatlari asosida butun 1924 yil davomida bu hududda milliy 
davlat chegaralanishi o‘tkazish tadbirlari olib borildi. Bu «muhim jarayon»ga alohida siyosiy tus 
berish mao‘sadida mahalliy vakillardan iborat mahsus komissiyalar tuzildi. Ular joylarda 
tashkilotchilik va tarYoibotchilik faoliyati bilan shuYoullandilar. 
1924 yilning oktyabriga kelib bu jarayon yakun topdi 1924 yil 27 oktyabrda bo‘lib o‘tgan 
SSSR BMIO‘ II sessiyasi O‘rta Osiyoda milliy-davlat chegaralanishi o‘tkazilishini to‘la 
ma’o‘ulladi. Buning natijasida Markaziy Osiyo hududida «lenincha milliy siyosat» mahsuli 
sifatida bir o‘ator sovet milliy davlat tuzulmalari: - O‘zbekiston va Turkmaniston ittifoo‘dosh, 
O‘ozoYoiston, O‘irYoiziston va Tojikiston muxtor respublikalari va O‘orao‘alpaYoiston muxtor 
viloyati (1932 yildan O‘zSSR tarkibida muxtor respublika) vujudga keldi. Tojikiston muxtor 
respublikasi 1929 yilga o‘adar O‘zbekiston «Sovet sotsialistik» respublikasi tarkibida bo‘ldi. 
Shundan so‘ng esa u «mustao‘il» ittifoo‘dosh respublika bo‘lib yangidan tashkil topdi. 
O‘ozoYoiston va O‘irYoiziston esa bunday «huo‘uo‘o‘a» fao‘at 1936 yilga kelib erishdilar. 
O‘sha davr hujjatlarida O‘rta Osiyoda o‘tkazilgan milliy-davlat chegaralanishi sanasi 
«mislsiz katta tarixiy voo‘ea» sifatida baholangan. Sovetlar davrida nashr o‘ilingan son-
sanoo‘siz kitoblarda ham unga yuksak ijobiy baho berilgan. 
Endi O‘zbekiston SSRning tashkil etilishiga kelsak, bunga ham tarixiy hao‘io‘at nuo‘tai 
nazaridan to‘Yori, xolis baho bermoo‘ joiz bo‘ladi. Gap shundaki, 1924 yilda O‘zbekistonning 
mustao‘il respublika sifatida vujudga kelishi, uning o‘onun chio‘aruvchi «Oliy hokimiyati», o‘z 
«hukumati», o‘z milliy hududlari, gerbi, madhiyasi, bayroYoiga ega bo‘lishi hamda «tenglar 
ichida teng» bo‘lib 1925 yilda SSSR tarkibiga kirishi - bular o‘zbek halo‘i hayotida, uning 
sotsializm sari intilishida tenggi yo‘o‘ tarixiy hodisa sifatida ta’rif-tavsif etilgan edi. Albatta, bu 
real voo‘ealikni buzib, bo‘jab talo‘in etishdan, sovetlarning firibgarlik, riyokorlik siyosatini 
atayin ko‘klarga ko‘tarib mao‘tashdan bosho‘a narsa emas edi.
To‘Yori, 1925 yil fevralda Buxoroga bo‘lib o‘tgan Butuno‘zbek sovetlarining 1 
o‘urultoyi O‘zbekiston SCRning yangidan tuzilishiga baYoishlandi. Unda «O‘zbekiston Sovet 
Sotsialistik Respublikasi tuzilganligi to‘Yorisida Deklaratsiya» o‘abul o‘ilindi. 
O‘urultoy respublika davlat hokimiyati oliy organlari tuzilganligini rasmiylashtirdi. 
Jumladan, unda O‘zbeiston SSR Sovetlari Markaziy Ijroiya O‘o‘mitasi lavozimiga farg‘onalik 

---

deho‘on, «O‘o‘shchi» uyushmasi faollaridan Yo‘ldosh ota Oxunboboev saylandi. O‘zbekiston 
SSR hukumati - Xalo‘ Komissarlari Kengashi Raisi lavozimiga sobio‘ Buxoro davlati rahbari 
Fayzulla Xo‘jaev saylandi. 
Respublika hududida faoliyat yuritib kelgan mahalliy partiya, komsomol, sovet va 
xo‘jalik tashkilotlari ham o‘aytadan rasmiylashtirildi. 
1925 yil fevralida Buxoroda O‘zbekiston Kompartiyasining 1-ta’sis o‘urultoyi o‘tkazildi. 
Unda respublika kommunistik (bolsheviklar) partiyasi tashkiliy jihatdan rasmiylashdi. Uning 
Markaziy O‘o‘mitasining mas’ul kotiblari etib V.I.Ivanov va A.Ikromovlar saylandi.lar. Bu 
tadbirlarning barchasi «mustao‘il» O‘zbekiston respublikasi va uning kelgusi ravnao‘i uchun 
keng imkoniyatlar ufo‘i ochilayotganidan muhim bir dalolatday tuyulardi. Biroo‘ amalda esa 
bunday bo‘lib chio‘maydi. Bunnig aksicha, hukmron Markaz siyosati negiziga asos o‘ilib 
olingan yashirin nio‘oblangan imperiyachilik va tajovuzkorlik mao‘sadlari bosho‘a respublikalar 
o‘atorida O‘zbekistonning ham inon-ixtiyorini o‘z changaliga olib, uning mustao‘illigini tabora 
barham toptira bordi. 
Uning partiya tashkiloti ham hukmron kompartiya tarkibiga kiruvchi mahalliy 
otryadlardan bo‘lib, uning hohish-irodasi va farmoyishlarini bajarishga mahkum etilgan edi. 
Xullas, 30 yillarga keliboo‘ O‘zbekiston har sohada mustao‘il faoliyat yuritishdan mahrum etilib, 
u to‘lio‘ Ittifoo‘ davlati tobeligi va tasarrufiga bo‘ysundirilgan edi. 
Shu tario‘a, ne yuksak umidlaru mao‘sad-muddaolar bilan mustao‘il ittifoo‘dosh 
respublika sifatida tashkil topib, «yangi sotsialistik jamiyat» barpo etish, uning «to‘kin-sochin 
ne’matlari» dan bahramand bo‘lish tomon yuz burgan, yagona Ittifoo‘ tarkibidan o‘z «munosib» 
o‘rnini topishga intilgan O‘zbekiston mana shu zaylda hukmron Markaz sirtmoYoiga tushib, 
o‘zining suveren huo‘uo‘laridan ajrab bordi.