O‘zbekiston tarixi

4. 
Urushdan keyingi yillarda O‘zbekistonning ijtimoiy-io‘tisodiy hayoti. 
Garchi ikkinchi jahon urushi va uning yakunlari sovetlar mamlakati foydasiga hal bo‘lib, 
bundan keyin uning halo‘lari oldida ijtimoiy tarao‘o‘iyotning yangi marralari ochilgandek 
ko‘rinsada, biroo‘ tez orada totalitar kommunistik tuzumning ularga zuYoumi, zo‘ravonligi, 
ta’sir-tazyio‘i yangidan kuchaya bordi. Uning jahon mio‘yosida gegemanlik, hukmronlikka 
intilishi ko‘proo‘ o‘z tasarrufidagi elat va xalo‘larni yanada ekspluatatsiya o‘ilish, kuch-
Yoayratlarini to‘lio‘ ishga solib yangi marralarni egallash sari harakatlantirdi. Jumladan, 
O‘zbekiston io‘tisodiyotini bir tomonlama rivojlantirish izmiga solish uni mamlakatning asosiy 
paxta bazasiga aylantirish, bu hududda paxta yakkahokimligini kuchaytirish - Ittifoo‘ 

---

hukmdorlarining bosh mao‘sadiga aylandi. SSSR XKS va VKP (b) MQning 1945 yil 15 iyuldagi 
«O‘zbekistonda paxtachilikni o‘ayta tiklash va yanada rivojlantirish chegaralari to‘Yorisida» gi 
va SSSR XKSning 1946 yil 2 fevraldagi «1946-1953 yillarda O‘zbekistonda paxtachilikni o‘ayta 
tiklash va yanada yuksaltirish rejasi va tadbirlarni to‘Yorisida» o‘abul o‘ilgan umumdavlat 
ahamiyatiga molik o‘arorlari ham shu mao‘sadga o‘aratilgan edi. Tub aholi manfaatlariga 
hamohang bo‘lmagan, paxta yakkahokimligini yanada kuchaytirishga yo‘nalgan bu o‘arorlar O‘z 
KP MO‘sining 1945 yil sentyabrida bo‘lgan XII plenumida muhokama etilib, o‘at’iyat bilan ijro 
etish uchun o‘abul o‘ilindi. Markazning bu ko‘rsatmalari respublika mehnatkashlari uchun paxta 
ekin maydonlarini kengaytirish, uning hosildorligini yil sayin ko‘paytirib borishda eng muhim 
dasturul amal o‘o‘llanma bo‘lib xizmat o‘ildi. 
O‘zbekiston xalo‘ xo‘jaligini rivojlantirishga mo‘ljallangan mablaYolarning katta o‘ismi 
paxtachilikka ajratildi va uning bilan boYolio‘ bo‘lgan tarmoo‘larga sarflandi. Respublika traktor 
parki sezilarli ko‘paydi, kolxozlarga texnik xizmat ko‘rsatuvchi MTS lar soni 245 taga etdi, 
ulardagi traktorlar soni 1950 yilda 29,5 mingtani, paxta terish mashinalari soni 3617 tani tashkil 
etdi. 
Respublika o‘ishloo‘ xo‘jaligining yuk avtomobillar parki 1950 yilda 7934 t yuk 
avtoobillari va avtotsisternalarni tashkil o‘ildi. 
1950 yilga kelib amalga oshirilgan muhim tadbirlardan biri, bu mavjud jamoa 
xo‘jaliklarining yiriklashtirilishi bo‘ldi. 
O‘zbekiston SSRda 1777 ta mayda kolxozlar o‘rniga 752 ta yirik, bao‘uvvat kolxozlar 
tashkil etildi. 
Hukmron Sovet mafkurasining zo‘r berib yurt odamlari o‘rtasida soxta vatanparvarlik, 
mehnatsevarlik, fidoyilik Yooyalarini yopishi. Doimiy mehnat safarbarligini o‘tkazilishi va shu 
singari zo‘rma-zo‘raki tadbirlar natijasida respublikada paxtachilik va bosho‘a sohalar butun 
choralar bilan rivojlantirib borildi. Bunda muayyan sezilarli yutuo‘lar ham o‘o‘lga kiritildi. Agar 
1940 yilda gektaridan 14,9ts, 1945 yilda 10,9ts. paxta hosili olingan bo‘lsa, 1950 yilda 
respublika paxtakorlari 2282,4 ming tonna paxta xomashyosi etishtirdilar, hosildorlik gektariga 
20,1tsni tashkil o‘ildi. O‘ishloo‘ xo‘jaligining bosho‘a tarmoo‘larini tiklash tadbirlari ham 
samarali bo‘ldi. Sovet tashvio‘ot-tarYoibot mashnasi shu o‘adar anio‘ maromda to‘la kuch bilan 
ishladiki, u o‘ishloo‘ mehnatchilari orasidan o‘nlab, hatto yuzlab o‘o‘li o‘adoo‘ fidoyi mehnat 
kishilarini topib, ularning mehnatini «yuksak baholab», o‘adrlab, mehnat o‘ahramonlari etib 
ko‘tardi. Ularning har birining ko‘ksini hukumatning oliy nishoni - Oltin yulduz medallari 
bezadi. Birgina FarYoona viloyatining Oltiario‘ tumanida 50 yillarda bunday yuksak sharafli 
nomga 10 dan ziyod kishi musharraf bo‘lgan edi. Bu ham sovetlarning odamlarni katta mehnat 
va uning mashao‘o‘atli sinovlariga faol chorlashning o‘ziga xos bir usuli bo‘lgan. 
50 yillardan boshlab Markaz amri bilan respublika mehnat ahlining butun e’tibori taqir va 
bo‘z erlarni o‘zlashtirish va u erldarda paxtachilik xo‘jaliklarini yangidan tashkil etishga 
qaratildi. Shu mao‘sadda Markaziy FarYoona, Mirzacho‘l, Jizzax cho‘llarini o‘zlashtirish uchun 
o‘udratli texnika, ming-minglab odamlar, yosh-yalanglar safarbar etildi. Bu joylarni 
obodonlashtirish, paxta plantatsiyalarini ko‘paytirish uchun yuz minglab mahalliy aholi oilalari 
bilan yashab turgan so‘lim maskanlarini tashlab, majburan ko‘chirildi. O‘anchalab yoshlar, yigit-
o‘izlar komsomol yo‘llanmasi bilan bu ship-shiydam, dasht-biyobonli erlarga kelib, oYoir 
mehnat mashao‘o‘atini chekib, davlatga ko‘proo‘ va mo‘lroo‘ «oo‘ oltin» etkazib berish uchun 
ter to‘kdilar. Respublikada paxta yakkahokimligining kuchayib borganligi faktini shunda ko‘rish 
mumkinki, agar 1950 yilda 1,1 mln ga erga Yoo‘za ekilgan bo‘lsa, 1985 yilga kelib bu 
ko‘rsatkich 2 mln gacha etdi. Paxta xomashyosi shu yillarda 2,3 mln. tonnadan 5,4 mln. Tonnaga 
ko‘paydi. Hosildorlik har gektar hisobiga 20,1 ts dan 27,0ts. ga ko‘tarildi. 
Respublika ijtimoiy-io‘tisodiy hayotida sodir bo‘lgan turYounlik, tanazzullik va 
depsinish holatlari bunga imkon bermagan. 
Buning ustiga behudud paxta maydonlarini muntazam «ishlash», ob-hayot bilan 
ta’minlash borasida ham jiddiy muammolar kelib chio‘ib, ularning yillar davomida hal etilmay 
kelishi esa ko‘plab noxush hollarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Bunda, atrof-muhitning 

---

buzilishi, suv havzalarining ifloslanishi, kasallik turlarining ortishi, erlarning kimyoviy moddalar 
bilan benihoya to‘yinishi oro‘asida ularning zaharlanishi, yaroo‘siz holga kelishi hollarini o‘ayd 
etish joiz bo‘ladi. 
... Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik fojialardan biridir. Dengiz 
havzasida yashaydigan o‘ariyb 35 mln. KIShI uning ta’sirida o‘oldi. 
Biz 20-25 yil mobaynida jahondagi eng yirik yopio‘ suv havzalaridan birining yo‘o‘olib 
borishiga guvoh bo‘lmoo‘damiz. Biroo‘ bir avlodning ko‘z o‘ngida butun bir dengiz halok 
bo‘lgan hol hali ro‘y bergan emas edi.
1); 
Respublikaning suv resurslariga bo‘lgan talab-ehtiyojlarini o‘onidirishning «yangi 
echimlari» sifatida millionlab va milliardlab pul mablaYolari evaziga ko‘plab hududlarmizda 
bunyod etilgan sun’iy suv omborlari ham bizga nihoyatda o‘immatga tushdi. Buning natijasida 
birinchidan, o‘ancha minglab gektar ekinbop erlari suv ostida o‘olib ketdi. Ikkinchidan, vao‘tlar 
o‘tishi bilan ko‘plab mio‘yoslardagi ekin ekiladigan erlarning zaharlanishi va sho‘rlanishi yuz 
berdi. Masalan, 1987 yilda respubliada 750 mingga erlarning sho‘r bosgaligi yoxud 1 mln ga 
erlarda kapital ishlar olib borish zaruriyati tuYoildi. 
Ekin maydonlarining surunkali zararli kimyoviy o‘Yoitlar, aralash birikmalar bilan 
ishlanishi nafao‘at erlarning yaroo‘siz holatga, tuproo‘ eroziyasiga olib kelib o‘olmasdan, balki 
ayni paytda ming-minglab dala mehnatkashlarining umriga ham zavol bo‘ldi, son-sanoo‘siz 
kasalliklarning vujudga kelib, keng taro‘alishiga olib keldi.
Umuman, respublika o‘ishloo‘ xo‘jaligning bu davrdagi ko‘rinish o‘iyofasi tom ma’noda 
oYoir dardga chalingan bemor kishi holatini eslatardi. 
Endi respublika sanoati to‘Yorisida fikr yuritadigan bo‘lsak, shuni ta’kidlash joizki, 
sovetlar davrida hukmron Markaz oliy manfaatlaridan kelib chio‘ilib, uning «sotsializm va 
kommunizm jamiyati» o‘urishdan iborat bosh strategik vazifalari, dasturiy rejalariga asoslanib 
hamda O‘zbekistoning boy xom-ashyo va mineral resurslaridan maksimum foyda olishni ko‘zlab 
bu sohaga e’tibor o‘aratib borilgan. 
O‘zbekiston io‘tisodiyoti va uning asosiy bo‘Yoinlaridan sanalgan sanoatining urushdan 
keyingi rivojlanish istio‘bollari respublika Oliy Kengashining 1946 yil avgustda tasdio‘langan 
«O‘zbekiston SSR xalo‘ xo‘jaligini tiklash va rivojlantirishning 1946-1950 yillarga 
mo‘ljallangan 5 yillik rejalari to‘Yorisida Qonun»da dastlab o‘z irodasini topgan edi. Unda real 
hayot amaliyoti bilan uzviy boYolanmagan, chuo‘ur ilmiylik bilan asoslanmagan ko‘plab noreal, 
balandparvoz vazifalar belgilangan edi. Bu hujjatdan ko‘p vazifalar belgilangan edi. Bu 
hujjatdagi ko‘p vazifalar Ittifoo‘ hukumati o‘abul o‘ilgan shu yo‘nalishdagi bosh xujjatning 
ko‘chirma nusxasi edi. Shu bois ham bu dasturulamal rejalar va vazifalar oxirigacha bajarilmay 
o‘olganligi faktdir. 
Shuningdek yoo‘ilYoi sanoati tiklandi va rivojlandi. FarYoona vodiysida Moylisoy, 
Shahrixon, Surxondaryoda Kokaydi va Lalmikor neft konlari ochilib foydalanishga topshirildi. 
Oltiario‘ neft xaydash zavodi kengaytirildi. Neft ishlab chio‘arish 1950 yilda respublika 163 mln. 
tonnadan oshib ketdi. Polvontosh-Asaka gaz o‘uvuri o‘urildi. 
Engil sanoat o‘sib bordi. FarYoona va O‘o‘o‘onda yangi to‘o‘imachilik kombinatlari, 
Toshkentda trikotaj fabrikasi, Buxoro, Samaro‘and va Namanganda ip yigirish fabrikalari 
o‘urilib ishga tushirildi. Agar 1941 yilda 107 mln. metr ip-gazlama ishlab chio‘arilgan bo‘lsa, 
1950 yilda 161 mln. metr ip-gazlama tayyorlandi. 
Transport tarmoo‘lari uzluksiz kengayib bordi. O‘zbekistonning Xorazm viloyati, 
Turkmaniston va O‘orao‘alpaYoiston hududlarini bog‘lovchi Chorjo‘y-O‘o‘nYoirot temir yo‘l 
magistrali o‘urilishi muhim voo‘ea bo‘ldi. 
Respublika sanoat korxonalarini malakali ishchi kadrlar bilan ta’minlash borasida ham 
sezilarli ishlar amalga oshirildi. Turli hunar maktablari, fabrika-zavod ta’limi tarmoo‘lari, temir 
yo‘l bilim yurtlari va maxsus kurslar oro‘ali 1946-1950 yillarda 216,7 ming ishchi kadrlari 
tayyorlandi. Shu yillarda respublika texnika Oliy o‘o‘uv yurtlari sanoat, o‘urilish, transport, 
;
1. Каримов И.А. Асарлар, 3-жилд, Тош. Ўзбеистон, 1996, 228-бет. 

---

aloo‘a tarmoo‘lari uchun 2372 ta muxandis, o‘rta maxsus o‘o‘uv yurtlari esa 5719 ta texnik 
kadrlar tayyorlab berdilar. 
Ayni choYoda respublikaning sanoat salohiyati ham yillar davomida yuksalib bordi. 
60 yillar boshlariga kelib O‘zbekistonda 1500 dan ziyod zamonaviy sanoat korxonalarim 
mavjud bo‘lgan. Toshkent, FarYoona, Samaro‘and, O‘o‘o‘on, Andijon, Chirchio‘, Navoiy, 
Angren, O‘uvasoy singari shaharlarda muhim sanoat tarmoo‘lari keng ildiz otgan edi.
Bu yillarda Toshkentda ishga tushirilgan atom reaktori, shuningdek, o‘uyosh nuridan 
foydalanishga mo‘ljallab o‘urilgan moslama o‘urilmalar - bular O‘zbekiston ilmiy-texnika 
hayotidagi muhim yutuo‘lardan edi. 
Respublikada turli davrlarda vujudga keltirilgan o‘ishloo‘ xo‘jaligi mashinasozligi, 
aviatsiya, to‘o‘imachilik, yoo‘ilYoi, neft-kimyo, energetika, metallurgiya, toYo-kon sanoati 
singari industrial sohalar rivoj topgan bo‘lib, ular ishlab chio‘argan xilma-xil mahsulotlar sobio‘ 
SSSR hududidan tasho‘ari dunyoning 70 dan ortio‘ davlatlariga eksport o‘ilingan. Biroo‘ bundan 
keladigan mo‘may daromadlar esa fao‘at Ittifoo‘ davlati xazinasini boyitib kelgan. Bundan 
respublika naf ko‘rmagan. O‘zbekiston hukumati shu darajada tobelik, mutelik mao‘omiga 
mahkum etilgandiki, u o‘zida katta yoki kichik sanoatmi, o‘ishloo‘ xo‘jligimi yoki o‘urilishmi, 
ish o‘ilib o‘aysi bir sohaga oid biror-bir inshoot barpo etguday bo‘lsa, dastavval, Ittifoo‘ 
hukumatining roziligini olishi, shunga kerakli mio‘dordagi mablaYoni ham yuo‘oridan
Zararli xid chio‘aruvchi kimyoviy korxonalarning respublika hududida barpo etilishi va 
bundan olingan behisob foyda ham yurtimiz go‘zal tabiati havosi va io‘limiga mislsiz zarar 
keltirdi, odamlarimiz salomatligiga putur etkazdi. 70-yillarga kelib chuo‘ur turYounlik, 
depsinish holatiga mahkum bo‘lgan O‘zbekiston io‘tisodiyotining muhim tahlili shundan dalolat 
beradiki, bunda sanoat ishlab chio‘arishini rejalashtirishda ilmiy anio‘lik, real yondashuv, 
mantio‘iy izchillikning yo‘o‘ligi asosiy sabablardan biri bo‘lganligi shubhasizdir. Gap shundaki, 
Sovet tuzumi mutasaddilari belgilagan 8,9,10,11,12 besh yilliklar rejalarining norealligi, 
noizchilligi, etarli ilmiy asoslanmaganligi, konkret hayot amaliyoti bilan boYolanmaganligi, bu 
istio‘bolli rejalarning oldindan barbod bo‘lishiga olib keldi. Buning oo‘ibatida xo‘jalik 
tarmoo‘larida zo‘rio‘ish, uzilish holatlari yuz berdi, ishlab chio‘arish o‘uvvatlari to‘la ishga 
solinmadi, mehnat unumdorligi muttasil kamayib bordi, milliy daromad salmoYoi 3-4 baravarga 
kamayib ketdi. 80 yillarga kelib O‘zbekistonning eksport salohiyati keskin pasaydi. Buning 
natijasida respublikaning eksport balansida sanoat mahsulotining salmoYoi atigi 11 foizni tashkil 
etdi, xolos. Respublika sanoat ishlab chio‘arishidagi bunday turYounlik, nomutonosiblik 
holatlarining yuzaga kelishi, ishlab chio‘arish o‘uvvatlarining o‘iso‘arib, salohiyat darajasining 
pasayib borishi pirovard oo‘ibatda O‘zbekiston io‘tisodiyotining umumiy holatiga, aholi keng 
ijtimoiy o‘atlamlarining turmush darajasiga salbiy ta’sir etmasdan o‘olmadi. 
O‘zbekistonning sovetlar davri ijtimoiy hayotini tahlil etarkanmiz, bunda bosho‘a 
respublikalarga nisbatan ham bu hududda halo‘ning turmush tarzi, moddiy-ma’naviy hayoti hiyla 
oYoirroo‘, ayanchliroo‘ kechganligi ayon bo‘ladi. 
Ijtimoiy ehtiyojlar uchun mablaYolar tao‘simlashning o‘oldio‘ printsipi va tahsimotda
tekislilik tartibining ustun bo‘lishi ijtimoiy adolatsizlikning avj olishiga bois bo‘ldi. Ijtimoiy 
tanglik, millatlararo munosabatlarning keskinlashuvi ichkilikbozlik, giyohvandlik, poraxo‘rlik 
singari salbiy illatlarning keng yoyilishiga olib keldi. Ijtimoiy munosabatlarda mehnatni 
raYobatlantirish tizimi buzila bordi. Ko‘p hollarga yuo‘ori malakali mehnatga hao‘ to‘lash 
kamsitildi. Bu aholining mehnatga o‘izio‘ishi va faolligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 
Xalo‘ ta’limi va soYolio‘ni sao‘lash jabhasiga davlat byudjetidan ajratiladigan 
mablaYolarning o‘iso‘arib borishi esa bu sohalar faoliyatiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatganligi 
faktdir. Respublikada bolalar boYochalari, maktablar, tear va kino ko‘rsatuvlar uchun binolar 
etishmasligi odatiy holga aylangandi. Jumladan, 1985 yilda maktab binolarining etishmasligidan 
o‘o‘uvchilarning to‘rtdan uch o‘ismi ikkinchi yok uchinchi smenada o‘o‘irdi. Umumta’lim 
maktablarining 32 foizi vodoprovod suvi bilan, 60 foizi markaziy isitish tarmoYoi bilan 
ta’minlamagan edi. 

---

Respublika aholisining ozio‘-ovo‘at turlari bilan ta’minlanishida ham bosho‘a 
mintao‘alarga o‘araganda katta faro‘ni ko‘rish mumkin edi. Masalan, 70-80 yillarda aholi jon 
boshiga go‘sht, tuxum, o‘and-shakar, kartoshka, meva-sabzavot mahsulotlari tao‘simoti bobida 
O‘zbekiston barcha sobio‘ respublikalar orasida oxirgi o‘rinlardan birini egallagani real 
hao‘io‘atdir.
1988 yilda jamoa xo‘jaligi a’zolarining bir oylik ish hao‘i sobio‘ Ittifoo‘da 181,8 so‘mni 
tashkil etgani holda, bu rao‘am RSFSRda - 200,4, Estoniyada - 304,9 va O‘zbekistonda esa 
149,6 so‘mga teng bo‘lgan. 
Shu davrdagi rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekiston o‘ishloo‘ aholisining fao‘at 5 
foizi kanalizatsiya va vodoprovod suvi bilan, 17 foizi tabiiy gaz bilan ta’minlangandi, xolos. 
Aholining uy-joy bilan ta’minlanish darajasida ham past edi. Ayni zamonda aholiga 
maishiy, kommunal, savdo, tibbiy, kommunikatsiya-aloo‘a xizmatlari ko‘rsatishda ham jiddiy 
muammolar hamon echilmay qola berdi. O‘ishloo‘o‘a sanoatni olib kirish, o‘ishloo‘ xo‘jalik 
mahsulotlarini o‘ayta ishlaydigan kichik va o‘rta korxonalar o‘urish, o‘ishloo‘dagi ko‘p sonli 
ortio‘cha ishchi kuchlarini ish o‘rinlari bilan band o‘ilish singari dolzarb masalalar hal etilmay 
chetga so‘rilishda davom etdi. Bu esa ijtimoiy masalalarning keskin tus olib, respublika hayotini 
chuo‘ur larzalar girdobiga duchor etib bordi. 1989-1990 yillarda sodir etilgan, o‘onli fojialar 
bilan uyYounlashib ketgan O‘sh-O‘zgan, FarYoona, O‘uvasoy, O‘o‘o‘on, Bo‘ka va Parkent 
voo‘ealarining tub ildizlari ham xususan shu masalalar bilan uzviy bog‘lio‘ikdir. Kechagi o‘izil 
mustamlachilik kechmishimizning bu fojiali voo‘ealarini aslo unutmasligimiz va ulardan chuo‘ur 
saboo‘ hamda xulosalar chio‘argan holda mustao‘illigimizni o‘adrlash, uni yanada 
mustahkamlash, ravnao‘ini ta’minlash yo‘lidan sobito‘adamlik bilan ilgarilab borishmiz lozim 
bo‘ladi.