O‘zbekiston tarixi

1.
2. Turkistonni Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi. Mustamlakachyilik idora 
usulining jori etyilishi 
Turki xalqlar ashovchi bepoon hududlarni bosib olish Rossia podshohlarining azali orzusi 
edi. Bu boradagi amali harakat Ivan Grozni zamonidan boshlangan edi. U Qozon (1552), 
Ashtarxon (1556), Sibir (1581-1590) xonliklarini bosib oladi va endi Turkiston to’g’risida 
ma’lumotlar to’plashga kirishadi. Shu maqsadda 1558-1559 - yillarda Antoni Jenkinson boshliq 
elchyilarni Buxoroga uborib josuslik ma’lumotlari to’plagani ma’lum. Rusia hukumati XVII asr 
davomida 9 marta elchi uborib, Buxoro va Xiva xonliklarining iqtisodi va harbi ahvolini 
o’rganadi.
«Sharqni egalla» siosati. Rossia podshohi Potr I zamonida «Sharqni egalla» siosati 
urityildi. Bu siosatning tarkibi qismlaridan biri Turkistonni egallash edi. Turkistonni bosib olish 
rejasi tuzyildi. Xiva, Buxoro, Qo’qon xonliklarining g’arbi, shimoli, sharqi chegaralarida harbi 
istehkomlar qurish, xonliklarni Rossia tobeligiga olish maqsadida katta harbi ekspeditsialar 
uushtiryildi. 1715 - yilda sharqi chegaralarda Buxgolts rahbarligida, 1716-1717 - yillarda Xiva 
xonligida Bekovich-Cherkasski rahbarligida harbi ekspeditsialar tajovuzkorona harakat 
qyildyilar. 1721-1724 - yillarda Florio Beneveni boshliq elchyilar Buxoroda josuslik faoliatini 
uritdi. XVIII asr davomida Rus davlati qozoq va qirg’izlarning Kichik Juz, O’rta Juz, Katta Juz 
hududlarini o’ziga bo’sundirib, ularning hududida o’zbek xonliklariga bostirib borishda 
fodalanish maqsadida 46 ta katta va 96 ta kichikroq harbi qal’a va istehkomlar qurdiradi, ularga 
qo’shinlarini jolashtiradi.
Anglia-Rossia raqobati. XIX asrda irik mustamlakachi davlatlar tomonidan Afrika, 
Osio, Amerika va Okeania mamlakatlarini bo’lib olish uchun kurash anada kuchaadi.
XIX asr o’rtalarida ikki irik mustamlakachi imperia - Buuk Britania va Rossia davlatlari 
manfaatlari Turkistonda to’qnashdi. Ikkala davlat bir-biridan ashirin ravishda O’rta Osioga 
kirish, xonliklardagi hukmron sulolalar byilan tyil topish o’llarini qidirardi, shu maqsadda harbi 
missialar uborar edi. Anglia Hindiston tomondan, Rossia qozoq cho’llari va Sibir tomondan 
harakat qyilardi, o’zbek xonliklarini o’z ta’sir doirasiga olish, o’z manfaatlari o’lida 

---

xonliklarning boliklari, tabii resurslaridan fodalanish, o’z mustamlakasiga alantirishga intyilardi. 
Shu boisdan ingliz-rus raqobati kundan-kunga kuchayib bordi. 
Hindiston va Afg’oniston orqali o’zbek xonliklari byilan savdo-sotiq, diplomatik aloqalar 
olib boraotgan Buuk Britania Rossianing Turkistonga kirib kelaotganidan xavfsiramoqda edi. 
Rossianing Turkistonni bosib olish rejalaridan xabardor bo’lgan Anglia hukumati Rossia 
rejalarini barbod qyilish choralarini ko’rdi. Ost-India kompaniasi tomonidan josuslik 
ma’lumotlari to’plash maqsadida uboryilgan E.K.Meendorf 1824 - yildaoq Buxoroda bo’lgan, 
ammo maqsadiga erishaolma shu erda halok bo’lgan edi. 1831 -1833 - yillarda mazkur kompania 
letenanti Aleksandr Berns Hindistondan Afg’onistonga, undan Buxoroga go’o saoh sifatida 
keladi. U ig’yilgan dalyillar va shaxsi kuzatuvlar asosida uch jyildlik «Buxoroga saohat» nomli 
kitob ozib, unda, jumladan: «O’zbeklar... mening kim ekanimni byilmaganlaridan barcha 
narsalar xususida, hukmdorlari siosatidan tortib bozordagi ahvol haqida ham tortinma 
so’zlashdyilar», -deb ozadi. 
Anglia hukumati Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarini Rossiaga qarshi ittifoqqa 
uushtirishga harakat qyildi. 1841-1842 - yillarda Anglia hukumati maor Konollini Xivaga, 
polkovnik Stoddartni Buxoroga maxsus missia byilan ubordi. Ular Xiva xoni va Buxoro amiri 
huzurida bo’lib, Rossia tajovuzidan saqlanish uchun uchchala Xonlik bir-birlariga 
ordamlashishini, kuchlarni birlashtirishni, ittifoq tuzishni taklif qyilib, rus qo’shinlariga qarshi 
kurashish uchun qo’shin byilan ordam berishga va’da qyiladyilar. Biroq ularning rasmi hujjatlari 
bo’lmagani sababli amir Nasrullo ularni zindonga tashlatadi. Bularni qutqarish uchun Anglia 
tomonidan Turkia homyiligida maor Volf Buxoroga uboryiladi, ammo uning 1843-1845 - 
yillarda Buxorodagi urinishidan ham natija chiqmadi, zindondagyilar qatl etyiladi, Volfning o’zi 
zo’rg’a qochib qutyiladi. Shuningdek, 1843 - yilda Xivaga kelgan kapitan Ebbot ham Anglia 
manfaatlari o’lida ishlagani ma’lum. 
Ingyilizlarning O’rta Osioda jiddiroq siosat uritishiga Afg’oniston xalaqit berardi. Shu 
boisdan inglizlar maxsus «afg’on siosati»ni ishlab chiqib, Afg’oniston amirini bo’sundirish, 
Hirot va Qandahorni inglizlar mulkiga alantirish, ularda harbi kuchlarni jolashtirishni 
rejalashtiradi. Shu maqsadda Anglia 1838-1842 va 1878-1880 - yillarda Afg’onistonga ikki 
marta bosqinchyilik urushlari uushtirdi. Biroq Afg’onistonni bo’sundira olmadi. 
Ost-Hindiston kompaniasi O’rta Osio bozorlariga kirish va egallab olish, bozorlarda 
ingliz tovarlarining Rossia tovarlarini siqib chiqarishini ta’minlashga zo’r berdi. Bu borada ular 
hind va fors savdogarlaridan keng fodalandi. 
Buuk Britanianing O’rta Osioga kirish va uni egallashga intyilishi chor Rossiasini 
tashvishga soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh bo’lganidan fodalanib, harbi harakatlarni 
boshlab ubordi. 
Xonliklarning shimoli-g’arbi hududida Orenburg general-gubernatori V.A.Perovski katta 
qo’shin byilan hujumga shalanib turardi. U 1834 - yilda Kaspi dengizi qirg’og’idagi 
Mang’ishloqda harbi istehkom qurib, unga Novo-Aleksandrovskaa deb nom berdi. 1845 - yilda 
Orenburg va oiq, 1847 - yilda Sirdaroning Orol dengiziga qo’yilish joida Raim (Oral) harbi 
istehkomlari quryildi. Perovski qo’shinlari 1853 - yilda Qo’qon xonligining strategik ahamiatga 
molik bo’lgan Oqmasjid qal’asini bosib oladi va u erda mustahkam o’rnashadi. 
Xonliklarning shimoli-sharqi tomonida esa G’arbi Sibir general-gubernatori G.Gosford 
hujumga taorlanish uchun 1847 - yilda Ettisuvdagi Ulutov aqinida ikkita harbi istehkom, 1848 - 
yilda Qorabuloq qal’asini, 1854 - yilda Olmati ovuli onida Verni istehkomini qurib, harbi 
kuchlarni jolashtiradi. 1860 - yilda Qo’qon xonligi hududiga qarashli harbi istehkomlarga hujum 
qyilib, To’qmoq, Pishpak va boshqa qal’alarni birin-ketin bosib ola boshladi. 
Perovski va Gosfordlarning harbi harakatlari amalda Rossianing O’rta Osioga e’lon 
qyilinmagan bosqinchyilik urishining boshlanishi edi. 
Turkistonni bosib olish masalasi podshoh Aleksand II tomonidan 1859 va 1861 - yillarda 
o’tkazyilgan saro kengashida muhokama qyilinadi va birinchi navbatda Qo’qon xonligini bir 
oqlik qyilish, unga qarshi harbi harakatlarni boshlashga qaror qyilinadi. O’rta Osio xususidagi 

---

raqobatda Rossia ustunlik qyildi. Anglia Rossianing harbi kuch byilan O’rta Osioni egallashga 
qaratyilgan harakatlarini to’xtatib qololmadi.