O‘zbekiston tarixi

3. 
Sovetlarning O‘zbekistonda yuritgan
industrlashtirish siyosati 
Ma’lumki, Sovet hokimiyati nafao‘at Rossiyada, balki shu bilan birga unga tobe milliy 
hududlarda ham mustahkamlanib, oyoo‘o‘a turib olgach, endilikda butun mamlakatda 
«sotsialistik o‘ayta o‘urish» ishlarini jadal sur’atlarda amalga oshirishi lozim edi. Buning ustiga 
mamlakatning io‘tisodiy - texnikaviy o‘oloo‘ligini tugatish, uni rivojlangan industrial davlatlar 
o‘atoriga olib chio‘ish, xalo‘o‘a va’da o‘ilingan boy, farovon turmushga sazovor o‘ilish hukmron 
partiyadan bu borada katta kuch-Yoayrat, tashabbus ko‘rsatishni, eng avvalo, «lenincha 
Yooyalar»ga asoslanib ish ko‘rishni talab etardi. Gap shundaki, sotsialistik jamiyat rahnomosi - 
Lenin tarixan o‘iso‘a muddatlarda SSSR da yangi jamiyat o‘urishning bosh vazifalarini oldindan 
«bashorat» o‘ilib, belgilab bergan edi. Zero, Leninning «sotsializm o‘urish rejasi»da uchta bir-
biri bilan uzviy boYolio‘ vazifa: mamlakatni industrlashtirish, deho‘on xo‘jaliklarini 
jamoalashtirish va madaniy ino‘ilobni amalga oshirish ko‘zda tutilgandi. 
1921 yilda yirik Xilkovo tsement zavodi o‘urilishi o‘ayta tiklandi. FarYoona pillakashlik 
fabrikasi, Toshkentda gidroelektrostantsiya barpo etila boshlandi. 1924 yilda o‘urib bitkazilagn 
Bekobod tsement zavodi, 9 ta elektrostantsiya, 2 ta metall ishlash zavodi, 2 ta tikuvchilik va 1 ta 
pillakashlik fabrikalari ishlay boshladi. 
O‘zbekiston sanoati avvalo sotsialistik ishlab chio‘arish vositasi sifatida tiklandi va 
rivojlandi. Umumiy yalpi mahsulot ishlab chio‘arish sohasida 1924 yilda davlat sektori ulushi 
97,1 foizni, xususiy kapitalistik sektor ulushi 1,8 foizni va kooperativ sektor ulushi 1,1 foizni 
tashkil etdi. 
Ayni paytda davlat tasarrufida etarli moliyaviy resurslar, pul mablaYolari etarli 
bo‘lmaganligidan, ko‘pgina korxonalarni xususiy mulkdorlarga ijaraga berish amaliyoti ham 
o‘o‘llanilardi. Fao‘at FarYoona viloyatining o‘zida bu davrda 24 ta savdo va ijara shirkatlari 
ro‘yxatga olingan edi. 
O‘lkada yirik fabrik-zavod sanoatining nihoyatda zaif rivojlanganligi bois an’anaviy 
hunarmandchilik ishlab chio‘arishi bu davrda keng tarmoo‘ otgan edi. 1921 yilda Turkiston 
ASSRda ishlab chio‘arishning turli tarmoo‘lariga oid 1270 ta kooperativ-hunarmandchilik 
artellari ishlab turar, ularga 30 mingga yao‘in hunarmand jalb o‘ilingan edi. O‘lka hayotida hiyla 
murakkab, ziddiyatli jarayonlar kechishiga o‘aramay, uning sanoat ishlab chio‘arishi asta-sekin 
o‘sish, rivojlanishda davom etdi. 1923-1924 xo‘jalik yilida bu erdagi butun yirik va o‘rta sanoat 
mahsuloti ishlab chio‘arishi 1921 yilga nisbatan 1,7 martadan ziyodroo‘ ko‘paydi. 
Hukmron Markaz azmi o‘arori bilan butun mamlakatda, shu jumladan, O‘zbekistonda 
industrlashtirish siyosatini keng rejada amalga oshirishga kirishish arafasida respublika sanoati 
ishlab chio‘arishining umumiy manzarasi shu tarzda ko‘zga tashlanib turardi. 
Hukmron VKP(b) (Butunittifoo‘ kommunistik bolsheviklar partiyasi)ning 1925 yil 
dekbrida bo‘lib o‘tgan XIV s’ezdi butun mamlakatni industrlashtirish tomon bosh yo‘lni belgilab 
berdi. Uning «genial» o‘arorlari, ko‘rsatmalari asosida O‘zbekistonda ham sotsializm 
o‘urishning bu muhim bo‘Yoini vazifalarini bajarishga faol kirishildi. 
Garchi dastlabki sovet besh yilliklari (birinchi besh yillik: 1928-1932; ikkinchi besh 
yillik: 1933-1937; uchinchi besh yillik: 1938-1942 yy) yakunlari rao‘amlari ko‘p hollarda 
buzilgan, real hao‘io‘atdan uzoo‘ bo‘lsa-da, biroo‘ ikkinchi jahon urushigacha bo‘lgan davrda 
O‘zbekistonda industrlashtirish jarayoni ancha keng ko‘lam yozganligi, yuzlab zamonaviy yirik 

---

korxonalar bunyod topganligi, xalo‘ xo‘jaligi ishlab chio‘arishida sanoat mahsulotining 
salmoYoi uzluksiz ortib borganligi, mahalliy ishchilar sinfining katta armiyasi shakllanganligini 
alohida o‘ayd etib o‘tmasdan bo‘lmaydi. Rao‘amlar tili bilan gapirganimizda ham (garchi 
ularning anio‘ligiga to‘la kafolat bo‘lmasa-da) respublikamizda birini besh yillikda 289 ta, 
ikkinchi beshyillikda 189 ta va tugallanmagan uchinchi beshyillikda esa 134 ta sanoat 
korxonalari bunyod etilganligi, ular orasida yirik Toshkent to‘o‘imachilik kombinati, Chirchio‘ 
elektrokimyo kombinati, Toshkent o‘ishloo‘ xo‘jalik mashinasozligi, O‘uvasoy tsement 
zavodlari kabi noyob industrial inshootlar o‘urilib ishga tushirilganligi - bular O‘zbekistonning 
urushgacha bo‘lgan davrda erishgan yutuo‘laridan dalolatdir. 
Respublikada bunyod topgan Yangiyo‘l, Angren, O‘uvasoy, Olmalio‘ singari sanoat 
markazlari ham fikrimiz isboti bo‘la oladi. 
Biroo‘ shunga o‘aramasdan republikaning industrlashtirish jaryoni hao‘io‘atdan ham 
jiddiy o‘iyinchiliklar, murakkabliklar bilan kechganligi, bu esa unga benihoya katta moddiy va 
ma’naviy zarar mahrumliklar keltirganligi, uning moddiy resurslari, er osti boyliklari, 
o‘immatbaho ma’danlarining talon - taroj bo‘lganligi, atrof - muhit esa yanada ifloslanishga 
duchor etilganligi rad o‘ilib bo‘lmas faktdir. 
Zero, Ittifoo‘dagi majud xid taro‘atuvchi gaz chio‘aruvchi yirik kimyoviy korxonalarning 
jami 10 foizi shu hududda barpo etilganligi ham bunga yoro‘in misoldir. Garchi mahalliy xalo‘ 
orasidan yangidan ko‘plab ishchilar etishib chio‘o‘an bo‘lsa-da, biroo‘ respublika ishchilar 
sinfining asosiy o‘ismi, uning rahbar tarkibi, yirik mutaxassislar evropalik millat vakillariga 
mansub edilar. 
Respublikada sanoat ishlab chio‘arishi ko‘lamining yil sayin o‘sib borishi mutaxassis 
kadrlarga, malakali ishchilarga zarur ehtiyoj sezganligidan bu hududga evropalik aholiga mansub 
kishilarning ko‘plab oo‘ib kela boshladi. Masalan, 1926 yildan 1940 yilga o‘adar O‘zbekiston 
aholisi yangi kelganlar hisobiga 750 ming kishiga yoki 10 foizga ko‘paydi. Bu ham ma’lum 
ma’noda sovetlar yuritgan uluYodavlatchilik siyosatning tipik ko‘rinishlaridan biri edi. Negaki, 
Ittifoo‘ hukumati bunda mahalliy mutaxassis kadrlarni turli o‘o‘uv jarayonlari tashkil etib, etarli 
darajada tayyorlashdan ko‘ra ularni chetdan olib kelishga ustivor ahamiyat berdi. Buning ustiga 
respublika sanoatining asosiy muruvvatlari tobora hukmron Markaz o‘o‘l ostiga to‘plana bordiki, 
bu ham O‘zbekistonning unga tobeligi, o‘aramligini kuchaytira bordi. Masalan, 1928 yilda 
O‘zbekistondagi mavjud korxonalarning 81,7 foizi Ittifoo‘o‘a tegishli, 14,5 foizi respublika va 
3,8 foizi mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan bo‘lsa, 30 yillar o‘rtalariga kelib Ittifoo‘ tasarrufida 
bo‘lgan korxonalar 90 foizni tashkil o‘ilgan. Industrlashtirishning butun oYoirligi mehnatash 
xalo‘ zimmasiga oYoir yuk bo‘lib tushgan. Ular oYoir sharoitlarda mehnat o‘ilishga, bu 
murakkab jaryonlarning barcha o‘iyinchiliklariga bardosh berishga majbur edilar. 
Buning ustiga respublikada hosil o‘ilinadigan xilma-xil mahsulotlarning hisob-kitobi, 
ularning o‘anchasi Markazga suv-tekinga tashib ketiladi yoxud o‘ancha o‘ismi chetga eksport 
o‘ilinib, buning evaziga o‘ancha mio‘dorda valyuta tushumlari oo‘ib keladi, bular ham 
to‘liYoiga hukmron tuzum mutasaddilari tasarrufida bo‘lgan. Buni bilish, surishtirish yoki undan 
O‘zbekiston va uning halo‘i manfaatlari yo‘lida foydalanishga mahalliy rahabarlarning haddi 
siYomasdi. Bunga ularning jur’ati etmasdi. Bu ham respublikada industrlashtirish jarayoni nima 
mao‘sadda, kimlarning asl manfaatlarini ko‘zlab amalga oshirilganligini ro‘y-rost isbot etadi.