O'zbekiston tarixi

1
 «Ulug‘ Turkiston» gazetasi, 1918-yil, 2-mart.
64

---

boshlandi. Muzokarada muxtoriyatchilar quyidagi talablami o„rtaga 
qo„ydilar: 1. Shaharni birgalikda boshqarish va uning tarkibida 
muxtoriyatchilaming ko„proq vakillari bo„lishini ta‟minlash. 2. Harbiy 
qal‟ani shu organning nazorati ostiga olish. 3. Milisiyadan boshqa barcha 
kuchlami qurolsizlantirish. 4. Oika Sho„ro hukumatining shariatga zid 
dekretlarini bekor qilish. 
Ammo bolshevik Ye.G.Babushkin rais boigan inqilobiy qo„mita 
muxtoriyatchilaming bu takliflarini qat‟iyan rad etdi. 18 fevral kuni 
muzokara yana davom ettirildi. Muxtor hukumat nima boisa ham o„rtada 
qon to„kilmasligi uchun harakat qildi. Harbiy vazir polkovnik M. Chanishev 
inqilobiy qo„mitaga ultimatum qo„yib, soat 4 gacha qal‟ani topshirishni 
talab etdi. Ammo musulmon ishchi va dehqonlar konferensiyasi 
qatnashchilari ultimatumni qaytarib olishni talab qildilar. 
«Sho„roi Ulamo» jamiyati o„z tarafdorlari bilan bunga qattiq qarshilik 
ko„rsatdilar va ultimatumni qaytarib olishga qarshilik qildilar. Muxtoriyat 
hukumati a‟zolari o„rtasida o„zaro ixtilof kelib chiqdi. Hukumat rahbari 
Mustafo Cho„qaev iste‟foga chiqishga majbur bo„ldi. Uning hukumat 
mahkamasi ag„darildi, o„zi esa yaqin kishilari bilan hukumatni tashlab, 
Qo„qonni tark etishni lozim topdi. 
Muxtoriyat hukumat Harbiy kengashi raisi M.Chanishev va uning eng 
yaqin safdoshlari - ms ofitserlari qamoqqa olindi. «Sho„roi Ulamo» 
vakillarining yordami bilan Muxtoriyat hukumati militsiya- siga boshchilik 
qiluvchi Ergash hukumat rahbari va bosh qo„mondon etib tayinlandi. Ana 
shu tariqa Muxtor hukumatda davlat to„ntarishi yuz berdi. Hokimiyat 
ashaddiy murosasiz kuchlar qo„liga o„tib qoldi. Turkiston Muxtoriyatidagi 
bu boiinish Sho„rolarga qo„1 keldi. Ular bu qulay vaziyatdan foydalanib, 
Qo„qon shahriga hujumni yanada kuchaytirdilar. Ayniqsa, 18-19-fevralda 
Ye.O.Perfilev Toshkentdan Qo„qonga yetib kelgach, ahvol yanada 
jiddiylashdi. Uning ixtiyorida ikki eshelon harbiy qismlar bor edi. Otliq 
askarlar, artilleriya va piyoda qismlarga ega boigan Turkiston oikasi harbiy 
komissari, soi eser, vahshiy - Qo„qonni uch tarafdan qurshab oladi. 
Qizil qo„shinlar Eski shahar hududiga bostirib kirdilar. Dahshatli va 
mislsiz qirgin boshlandi, Qo„qon o„t ichida qoldi. Qo„qondagi xunrezlik, 
qatli om dahshatlarini amalga oshirganlaming o'zlari ham buni e‟tirof 
etganlar. 0„sha paytda 28 yoshda boigan o„lka Harbiy komissari Ye.Perfilev 
jang tafsilotlarini shunday hikoya qiladi: «Masjidlami yana bir necha 
marotaba to„pdan o„qqa tutishga 
3-1746
65 

---

to„g„ri keldi. Qizil gvardiyachilar bo„g„izlangan yevropaliklaming 
jasadlarini ko„rganda shunday tutaqib ketdilarki, ulami hech qanday kuch 
to„xtatib qololmasdi, askarlar oldidan chiqqan hamma narsani yakson qilib 
ketaverdilar. Hatto shunday holat ro„y berdiki, 5 ta qizil gvardiyachi yerli 
banditlaming 200 tasini oldiga solib quvladi. Otryad katta qahramonlik 
ko„rsatdi. Jang ishtirokchilari orasida birorta ham qo„rqog„i yo„q edi. Biz 
qiyinchilik bilan Toshko„prikni qo„lga kiritdik va Eski shaharga yorib 
kirdik. Isyonchilar to„dasi Skobelev tomonga chekinishdi. Badavlat kishilar 
qimmatbaho boyliklarini, pullarini o„zlari bilan olib qochdilar, lekin 
narsalari o„zlariga nasib etmadi. Qochayotganlami tezotar to„pdan o„q uzib 
yanchib tashladik, bir qismini esa orqaga chekinishga majbur etdik. Ulaming 
ko„rpa- yostiqlari, gilamlari, qimmatbaho narsalari yoida sochilib qoldi»
1
. 
Qo „ qonda dahshatli voqealar va qirg' inlami о „ z ко „ zi bilan ко „ 
rgan va uning shaxsan ishtirokchisi M.K.Shkorupaning iqrori ayniqsa 
diqqatga loyiqdir: «Tinch aholining uylari, Turkiston, Rossiya uchun ham 
tansiq bo„lib qolgan manufaktura, g„alla omborlari yonardi. 
Qo„qon uch kun o„t ichida qoldi»
2
. «0„sha kunlarida, - deb yozadi 
tarixshunos olim Sh.A.Shomagdiev - talonchiliklar ham avj olgan. Askar, 
qizil gvardiyachilarga bo„ysunmay qolgan olomon, mayda burjuaziya nima 
bo„lsa shuni talab, tashib keta boshladi... Eski shahar va barcha do„konlar, 
tijorat firmalari, savdo qatorlari, banklar, mayda xonadonlar talon-taroj 
qilindi. Talonchilar talagan mulklami aravaga ortib, vokzal va qal‟aga 
tashidilar. U yerda begona mulkni bo„lib olish boshlandi»
3
. 
1918- 
yilda Qo„qonga kelgan ingliz kapitani Brun shaharni yarim 
bo„sh holda ko„rgan. Uning yozishicha, shahar bosqinida ishtirok etgan 
nemis, avstriyalik va venger asirlardan yollangan askarlar 100 ming 
so„mdan ortiq pulni o„marishgan
4
. 
Ayniqsa armani millatiga mansub dashnoqlar Qo„qon shahrida ko„z 
ko„rib, quloq eshitmagan vahshiyliklami amalga oshirdilar. Qo„qon fojiasi 
qatnashchilaridan yana biri A.T.Karavaysev o„z esdaliklarida bunday deb 
yozadi: «Konovalov to„dasidagi arman