Arab xalifaligi davri davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot

O‘zbekiston tarixi


Arab xalifaligi davri davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot


Download 102.71 Kb.
bet2/3
Sana13.01.2023
Hajmi102.71 Kb.
#1091554
1   2   3
Bog'liq
tarix (2)

Arab xalifaligi davri davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot
Xalifalik o‘lkani zabt etish jarayonida uning deyarli barcha obod dehqonchilik vohalarini, juda ko‘p shahar va qishloqlarga o‘t qo‘yib vayron etdi. Suv inshootlari buzib tashlandi. Ekin maydonlari suvsizlikdan qurib qoldi. Zabt etilgan shahar va qishloq aholisidan oltin, kumush, qimmatbaho buyumlar va ko‘plab qurol-yarog‘lar tortib olindi. Sulh tuzishga majbur bo‘lgan Buxoro, Poykand, Sug‘d hukmdorlaridan katta miqdorda boj-u tovonlar undirib olindi. Xalifalik qo‘shinlariga minglab nafar mahalliy yigitlarni jalb etdilar.
Arablar Movarounnahrni bosib olgach, bu yerdagi yer-mulklar xalifaga qarashli bo‘lib qoldi. Xalifa davlat yerlarini iqto tariqasida in’om qilgan. Davlat yerlari ayrim harbiy yo‘lboshchilar va amaldorlarga umr bo‘yi yoki mulkka vorislik tariqasida berilgan. Biroq yerlarning asosiy egasi xalifa sanalar va u iqtodorlardan ushr olish huquqiga ega edi. Yirik yer egalari – dehqonlar arab xalifaligi davrida ham o‘z yerlarining egalari bo‘lib qoldilar, biroq ular endilikda ijaradorga aylanib, daromadning ma’lum qismini xalifalik xazinasiga jo‘natish majburiyatini olgan edilar.
Arablar tomonidan Movarounnahr bosib olingach, “Xiroj”, “ushr”, “zakot”, “jizya” kabi soliqlar joriy etiladi. “Juz’ya” jon boshiga solinadigan soliq bo‘lib, musulmon bo‘lmagan fuqarolardan asosan pul yoki mahsulot shaklida undirilgan. Islomni qabul qilmagan boylardan 48, o‘rtahollardan 24, kambag‘àl dehqon va hunarmandlardan 12 dirhamdan jizya solig‘i olingan. “Xiroj” esa dehqonlar daromadidan undirilgan va bu daromadning 1/3 qismiga, hatto undan ortig‘iga ham teng bo‘lgan. “Zakot” odatda pul daromadlarining 1/40 ulushi (2,5%) ga teng bo‘lishi kerak edi. Shuningdek, “Ushr” (arabcha o‘ndan bir) degan soliq ham bo‘lgan. Bu soliq turi davlat foydasiga olinadigan soliq bo‘lib, natura va pul shaklida asosan dehqonchilik mahsulotlaridan olingan. Bulardan tashqari aholiga mahalliy va mavsumiy soliq va majburiyatlar ham yuklangan edi. Aholidan olinadigan markazlashgan soliqlar hajmi daromadning qariyb yarmini tashkil etardi. IX asrda yashagan arab tarixchisi Xo‘rdodbehning ma’lumot berishicha, xalifalikka faqat xiroj solig‘i hisobiga Sug‘d viloyati 326 ming, Farg‘ona 280 ming, Shosh 607 ming, Ustrushona 50 ming dirham soliq to‘lagan. Buxoroga belgilangan xiroj solig‘i miqdori bulardan ham ko‘p bo‘lgan.
Arablar og‘ir soliqlarni o‘z vaqtida to‘lay olmagan fuqarolarni haqoratlab va xo‘rlab taxtachalarga “qarzdor” degan yozuvlar yozdirib, ularning bo‘yniga osdirib qo‘yar edilar. Arablar islom dinini qabul qilib musulmon bo‘lgan mahalliy aholi vakillarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlab, ularga imtiyozlar berdilar. Jumladan, islomni qabul qilganlar “juz’ya” va “xiroj” kabi soliqlardan ozod qilingan. Bu ikki soliqdan ozod qilish siyosatini xalifa Umar II ham qo‘llagan va qonun ijrosini Xurosonga 717-yilda noiblikka tayinlangan Jarroh ibn Abdulladan talab qilgan.
19. Ilk oʻrta asrlarda aloqa vositalari va pochta tizimi
Avvalgi oʻtgan davrlarda mamlakatlar, shaharlar bilan oʻzaro aloqalar oʻrnatish, xabar va axborotlar almashish va tarqatish ishlarini amalga oshirish masalalari chuqur tarixga ega. Qadimdan xabar almashuvining xar hil turlari boʻlib, jumladan, ovozli ya`ni nogʻora sadolari, olovli, tutunli, yoruqlik nurlaridan foydalanish, kabutarlar yordamida xabar almashish hamda karvonlar orqali estafeta usuli bilan kerakli ishlar tashkil etilgan.
Oʻtgan asrlarda davlatlar, shaharlar va zarur joylar bilan aloqa oʻrnatish, axborot almashish, xabar yuborish, oʻzaro muloqot ishlarini tashkil etish Buyuk Ipak Yoʻli orqali amalga oshirilganligi haqidagi ma`lumotlar Arastuning qadimiy qoʻlyozmalarida oʻz ifodasini topgan. Qadimda choparlar yordamida Buyuk Ipak Yoʻli orqali axborot almashish ishlari yoʻlga qoʻyilgan. Ushbu karvon yoʻli boʻylab, xar 15-20 kilometr oraliqda alohida pochta stansiyalari (rovotlar) boʻlib, ushbu stansiyalar maxsus xarbiylar tomonidan qoʻriqlangan.
Maxsus choparlik xizmatini oʻtovchilar xonlikning maxsus kumush yoki bronzadan yasalgan 3-6 santimetrli, egalari nomi koʻrsatilgan tamgʻalar bilan ta`minlangan. Mazkur tamgʻalar choparlarga karvon yoʻllari va belgilangan yoʻnalishlarda erkin harakatlanishlari, xonlik pistirmalaridan bemalol oʻtish, pochta stansiyalarida ovqatlanish, otlarni almashtirish, dam olish va oʻzidagi barcha axborotlarni keyingi choparga uzatish imkoniyatlarini bergan.
VII asrdan boshlab Oʻrta Osiyo hududi Arab xalifaligi tomonidan amalga oshirildi. Arab xalifaligi gʻarbda Ispaniyadan sharqda Xitoy chegarasigacha boʻlgan hududni egallagan ulkan hududni egallagan. Shuning uchun bu uch qit’ada joylashgan mamlakatda pochta tizimini rivojlantirish hayotiy zarurat edi. Arab tarixchisi At-Tabariyning “Tarixi Tabariy” asarida turklar yurtida joylashgan rabotlar, ularning ta’minoti va umumiy aloqa tizimi haqida ma’lumot beriladi. Yana bir arab tarixchisi Ibn al-Xamadoniyning “Axror al-Buldon” asarida Oʻrta Osiyo hududida, shimoliy karvon yoʻllari boʻyida tashkil etilgan pochta bekatlari haqida ma’lumot beradi.
20. Tohiriylar davlatining tashkil topishi.
Tohiriylar davlati - Abbosiylar xalifaligi parchalanishi munosabati bilan Xurosonda tashkil topgan davlat (822—873). Asoschisi — Tohir ibn Husayn. Xalifa Ma'munga Arab xalifaligi taxtini egallashga yordam bergani uchun 821 yilda Tohir ibn Husayn Xuroson va Movarounnahrning noibi etib tayinlangan. U xalifalikdan mustaqil boʻlishga harakat qilgan. 822-yilda xutbadan xalifa nomi chiqartirib tashlangan. Shunday qilib, Xuroson va Movarounnahr boshqaruvi tohiriylar xonadoniga meros boʻlib qolgan. Tohir ibn Husaynning oʻgʻli Abul Abbos Abdulloh noibligi (828—844) davrida maʼmuriy markaz Marvdan Nishopur shahriga koʻchirilgan. Tohiriylar davrida Somonxudot avlodlari Movarounnahr shaharlarida mahalliy noib edilar. Tohiriylar ularni oʻzlariga tobe sifatida tan olganlar. Tohiriylar rasman oʻzlarini xalifaga tobe deb koʻrsatsalarda amalda mutlaqo mustaqil ish yuritganlar. Ular dastavval siyosiy hokimiyatni mustahkamlashga va qishloq xoʻjaligini tartibga solishga harakat qilishgan. Dehqonchilik vohalarining suv taʼminotini yaxshilash uchun yangi kanallar qazilgan. Tohiriylar davlat boshqaruvi, fuqarolarga munosabat, ayniqsa, soliq tartiblariga alohida ahamiyat berganlar. Mulkdor dehqonlarning jabrzulmidan, ogʻir soliqlardan bezor boʻlgan aholi mamlakatda tez-tez qoʻzgʻolon koʻtarib turgan. 9-asrning 60-yillarida Xurosonda gʻoziylar faolligida xalq qoʻzgʻoloni avj olib ketgan. 873 yilda Tohiriylar hukmronligi tugatilib, yangi Safforiylar davlati tashkil topgan. Mamlakatda sodir boʻlgan bunday siyosiy oʻzgarishdan soʻng Movarounnahr Xurosondan ajralib oʻz mustaqilligini toʻla tiklab olish imkoniga ega boʻlgan.

  1. Somoniylar davlati tashkil topishi: siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy xayoti.

Arab xalifasi Horun ar-Rashid vafotidan so'ng uning o'g'illari Ma'mun va Amin o'rtasida taxt uchun bo'lgan kurashda Ma'munga yordam berganliklari uchun Somonxudotning nabiralari ayrim shahar va viloyatlarga noib qilib tayinlanadilar. Chunonchi, Nuhga Samarqand, Ahmadga Farg'ona, Yahyoga Shosh va Ustrushona, Ilyosga Hirot tegadi. Buning evaziga aka-uka Somoniylar Movarounnahrning har yilgi xirojidan juda katta mablag'ni tohiriylar orqali xalifa xazinasiga yuborib turadilar. 9-asrda Movarounnahrning siyosiy hayotida o'zgarishlar yuz berib, yurtga avval Nuh, so'ngra Ahmad boshchilik qiladi. Har biri hukmronligi davrida o'z nomlaridan chaqa tangalar zarb ettiradilar. Ahmad vafotidan (865) keyin uning o'g'li Nasr Samarqandni markazga aylantiradi. U Movarounnahrning barcha viloyatlarini birlashtirish va uni Xurosondan ajratib olish choralarini ko'radi. 9-asrning oxirgi choragida Movarounnahrning deyarli barcha viloyatlari somoniylar tassarufiga o'tadi. Nasr butun Movarounnahrning hukmdoriga aylanadi va kumush dirham zarb etadi. Ko'p o'tmay aka-uka Nasr va Ismoil o'rtasida toj-taxt uchun kurash boshlanadi. Unda Ismoil g'olib chiqadi. Ismoil Somoniy 888-yilda butun Movarounnahrni o'z qo'l ostiga birlashtirdi va mustahkam davlat tuzishga intildi. Shimoli sharqiy hududlarga yurish qiladi va 893-yilda Taroz shahrini zabt etib, dashtliklarga qaqshatqich zarba beradi. Movarounnahr aholisining mustaqillikka erishishi Arab xalifalariga yoqmas edi. Shu boisdan xalifalik safforiylar bilan somoniylarni to'qnashtirishga va ularning har ikkisini ham zaiflashtirib, bu boy viloyatlarda o'z ta'sirini qayta tiklashga qaror qiladi. Xalifa Mu'tazid safforiylar hukmdori Amr ibn Laysga Xuroson bilan birga Movarounnahr ustidan ham hukm yuritish huquqi berilgani haqida farmon chiqaradi va uni Ismoilga qarshi gijgijlaydi. Natijada 900-yilda ular o'rtasida urush boshlanib, Ismoilning g'alabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson somoniylar qo'l ostiga o'tadi. Noilojlikda xalifa Ismoilga hukmdorlik yorlig'ini yuborishga majbur bo'ladi. Ismoil Somoniy butun Movarounnahr va Xurosonni o'z qo'l ostida birlashtiradi va Buxoro shahri bu ikki davlatning poytaxtiga aylanadi.
Ichki bozorlarda "fals" deb atalgan mis chaqa, xalqaro savdo-sotiqda esa kumush tanga - dirhamlar ishlatilardi. Mis chaqalarni markaziy hukumat ham, shuningdek, sulola a'zolaridan bo'lgan ba'zi viloyat hokimlari ham chiqarar edilar. Kumush tangalar faqat hukumat boshlig'i nomidan Marv, Samarqand, Buxoro va Shoshda davlat zarbxonalarida so'qilar edi. Somoniylar hukmronligi davrida yer egaligining "mulki sultoniy", "mulk yerlari", "vaqf yerlari", "mulki xos" va "jamoa yerlari" deb ataluvchi 5 turi mavjud bo'lgan. Davlat tasarrufidagi yerlar "mulki sultoniy" deb yuritilgan. Hukmron sulola vakillari, mulkdor dehqon va aslzodalarning tasarrufidagi katta-katta yer maydonlaridan tortib mehnatkash qishloq aholisiga tegishli mayda xususiy yerlargacha "mulk yerlari" hisoblangan. Masjid, xonaqoh va madrasalarga vaqtincha yoki abadiy foydalanish uchun berilgan yerlar "vaqf yerlari" deb atalgan. Bunday turlardagi yerlardan foydalanuvchilarning barchasi davlatga hosilning 1/3 hajmida xiroj toʻlar edi.

  1. Qoraxoniylar davlati: siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy xayoti.

Qoraxoniylar davlati. X asr oʻrtalariga kelib Yettisuv va Qashqar hududida yashovchi qarluq, chigil va yagʻmo qabilalarining birlashuv jarayoni yangi pallaga kirdi. Qarluqlar madaniy taraqqiyotda boshqa qabilalardan ancha yuqori turgan. Qoraxoniylar davlatining vujudga kelishida chigillar, toʻxsilar, argʻunlar, yagʻmolar, turgashlar, qipchoqlar, oʻgʻizlar, qirqizlar singari urugʻ qabilalari ham muhim rol oʻynadilar. Bu davlatga yagʻmo urugʻidan chiqqan, oʻz qavmi bilan islom dinini qabul qilgan Sotuq Abdul Karim qoraxon (Buqroxon) asos solgan. “qora” iborasi qadimgi turkiy tilda “buyuklik”, “ulugʻlik” ma’nolarini anglatgan.

X asrning oxiriga kelib siyosiy jihatdan kuchaygan, harbiy qudratga ega boʻlgan Qoraxoniylar davlati Movarounnahr sarhadlari tomon yurish boshlaydi. Bu davrda Somoniylar tushkunlikka yuz tutib, hukmdorlarining nufuzi va ta’siri tushib ketgan edi. Somoniylar hokimiyatining asosiy tayanchi boʻlib kelgan turk gʻulomlari, ularning sarkardalari somoniy hukmdorlarning izmiga boʻysunmay qoʻygan edilar. Natijada, 999- yilga kelib Buxoro qoraxoniylar tomonidan ishgʻol qilindi. 1001- yilda Mahmud Gʻaznaviy bilan tuzilgan shartnomaga koʻra, Amudaryoning shimolidagi barcha hududlar qoraxoniylarga tegishli boʻlib qoldi. Shu tariqa Somoniylar davlati oʻrnida 2 ta – Qoraxoniylar va Gʻaznaviylar davlati tashkil topdi.


Somoniylar davrida vujudga kelgan markazlashgan davlat oʻrnida mamlakatni udel tizimi (ayrim viloyatlarga boʻlingan tizim) asosida boshqaruv oʻrnatildi. Qashqardan Amudaryogacha choʻzilib ketgan katta hudud bir necha viloyatlarga boʻlingan edi. Movarounnahr viloyatlarining poytaxti Samarqand, Fargʻonaning poytaxti esa oʻzgan boʻlib, qashqarda bosh xoqon istiqomat qilgan.


Shunday ulkan hududdagi barcha yerlar qoraxoniylar xonadanining (sulolasining) shaxsiy mulki hisoblanib, uning tepasida ulugʻ (bosh) xon turgan. Sulola boshligʻi “xonlar xoni” yoki “sultonlar sultoni” nomi bilan yuritilgan. Rasman bu “Tamqachxon” deb atalgan.


Udellar (viloyatlar)ni qoraxoniylar avlodi vakillari boshqargan. Masalan, Sharofuddin ismli Tamqachxon viloyatlarni aka-ukalari, oʻgʻillari va qarindosh-urugʻlariga boʻlib bergan, oʻzi esa bevosita Qashqar va Bolasoqunni boshqargan. Demak, ilgarigi xonlar, amirlar singari davlat boshqaruvida sulola vorisligi saqlanib qolgan. Ammo “xonlar xoni” (Tamqachxon) bilan viloyat xonlari (iloqxonlar) oʻrtasida aloqa, munosabatlar mustahkam boʻlmagan. Qoraxoniylar davlati boshligʻi lavozimi xoqon taxti merosiy sanalgan. Ma’muriy idoralar ikkiga boʻlingan: dargoh va devonga. Xoqonning ulugʻ xojibi xoqon bilan fuqaro oʻrtasida vositachilik qilgan.


Xoqon harbiy qoʻshinlari cherik deyilgan, unga sipoxsolar qoʻmondonlik qilgan. Qoʻshin oʻnlik, yuzlik, mingliklarga boʻlingan. Xoqon qoshida doim toʻqqizta sariq bayroq xilpirab turgan. Xoqonlikda elchi yalovoch deb atalgan. Tamqachxonlar oʻz pullarini chiqarganlar. Bu pullar misdan yasalgan (zarb etilgan) tangalardan iborat edi. Milliy pul chiqarash, ma’lumki, davlat mustaqilligining muhim alomatlaridan biridir.


Qoraxoniylar oʻz xususiyatlarini saqlab qolgan holda, somoniylar davridagi idora boshqaruv tartib-qoidalarini qoʻllaganlar va somoniylar davlatida xizmat qilgan quyi pogʻonadagi ilmli xodimlardan foydalanganlar.


Xoqonlik hududlari el viloyatlarga boʻlingan. El-yurt hokimlari "Iloqxon" viloyat noiblari "takin" deb yuritilgan. Iloqxonlar oʻz nomlari bilan chaqa tangalar zarb qilar, viloyatlarning mustaqilligi uchun intilar edilar. Viloyat boshqaruv ma’muriyatida somoniylar davridagidek sohibbaridlar, mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar va shahar hokimi, rais va muxtasiblar tomonidan boshqarilar edi. Har bir xon oʻziga mustaqil boʻlishga intilgan, bu esa davlatning zaiflanishiga olib keladi. Imomlar, saidlar, sadrlar katta imtiyozga ega boʻlganlar. qoraxoniylar ularni izzat qilib qoʻllab-quvvatlaganlar.


Qoraxoniylar davrida bir qator ijtimoiy oʻzgarishlar sodir boʻldi. Ularning asosiy tayanchi boʻlmish koʻchmanchi chorvadorlarning bir qismi dehqonchilik bilan shugʻullanib oʻtroq hayotga oʻtdi. oʻtroq dehqon aholisi oʻrtasida feodal munosabatlarning rivojlanishi tez sur'atlar bilan bordi va sinfiy tabaqalanish jarayoni kuchaydi.


Ilgari jamiyatda, davlatda katta mavqega, imtiyozlarga ega boʻlgan yirik yer egalari (ma’lumki, ular dehqonlar deb atalardi) qoraxoniylar hukmronligi davrida oʻz imtiyoz-ustunliklarini yoʻqotdilar, xatto koʻplari yerlaridan mahrum boʻldilar, oddiy xalq qatoriga tushib qoldilar. Shu vaqtdan boshlab "dehqon" soʻzi yerda ishlaydigan oddiy tabaqaga tegishli boʻlib qoldi. Davlat ixtiyoriga oʻtgan dehqon yerlari harbiylar, ruhoniylar va boshqa oliy tabaqa vakillariga xizmatlari evaziga iqta sifatida boʻlib beriladi. Shu davrdan boshlab, zamindorlar "iqtadorlar" deb atala boshlandi.


Qoraxoniylar davrida hududimizda turklashish jarayoni, ya’ni turkiy qabilalarning, turkiy tilning bu zaminda yashab kelayotgan sharqiy Eron tilida soʻzlovchi qabilalarga, elatlarga tasiri, turkiy urf-odatlarining yoyilishi, hayotga kirib borishi kuchaydi. Qoraxoniylar hukmronligi davri oʻzbek, uygʻur, qozoq, qirqiz, turkman, qoraqalpoq va boshqa turkiy xalqlarning etnik shakllanishida muhim bosqich boʻldi.


Turkiylarning mavqei oshdi, oʻtroq aholi son jihatdan koʻpaydi, aholi oʻrtasida ijtimoiy tabaqalanish jarayoni kuchaydi. Mamlakatda dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, me'morchilik, madaniyat, san'at ravnaq topdi.


XI asrning 40- yillariga kelib qoraxoniylar oʻrtasidagi sulolaviy kurashlar oqibatida xonlik ikkiga boʻlinib ketadi. Harbiy xonlik markazi Buxoro boʻlib, unga Movarounnahr va Fargʻonaning harbiy hududlari kirgan. Sharqiy xonlik markazi Bolasoqun boʻlib uning tarkibiga Talos, Isfijob, Shosh, Fargʻonaning sharqiy qismi, Yettisuv va Qashgʻar yerlari kirgan. Qoraxoniylarning yer, mol, dunyo va davlat talashib gʻaznaviylar, saljuqiylar va qoraxoniylar bilan olib borgan urushlari natijasida davlat kuchsizlanib boradi. 1130- yilda qoraxoniylar davlati saljuqiy Sulton Sanjarga qaram boʻlib qoldi. 1211- yilda esa Xorazmshox Aloviddin Muhammad qoraxoniylarga soʻnggi zarbani berdi va Movarounnahrda qoraxoniylar sulolasini tugatdi



  1. Xorazmshoxlar davlati: siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy xayoti.

XI asr va XII asrning birinchi yarmida Xorazm saljuqiylar davlati (Gʻaznaviylar davlati xarobalarida XI asrda tashkil topgan) tarkibiga kirgan. Xorazmning XI asrdagi yuksalishi turkiylar sulolasiga mansub xorazmshohlar siyosati bilan uzviy bogʻliq. Mazkur sulolaga saljuq amirining tashtdori Anushtegin asos solgan. Sulton hammomchilari mahkamasining sardori boʻlgan Anushtegin Garchoi Malikshoh (1072-1092 yy.) saroyida yuksak martabaga erishgan. U rahbarlik qilgan mahkama zimmasiga Xorazmni boshqarish ham yuklangan. 1077-yilda Malikshoh Anushtegin Garchoini Xorazmga noib etib tayinlaydi va Xorazmda Anushteginlar sulolasi hukmronligi boshlanadi. Anushteginlar turkiylar sulolasidan boʻlib, oʻsha paytda, Osiyoda hukmronlik qilgan uch buyuk sulola: Anushteginlar, Saljuqiylar va Gʻaznaviylar bir negizdan kelib chiqqan. 1097-yilda Anushtegin vafot etgach, Xorazm noibi etib Ekinji ibn Qorachar tayinlanadi. Biroq u oʻsha yili noiblikdan chetlatilib, uning oʻrniga Anushteginning oʻgʻli Qutbiddin Muhammad (1097-1127 yy.) qoʻyiladi. Garchi, u "Xorazmshoh" unvonini tiklab, shu nom bilan ulugʻlansa ham Saljuqiylarning sadoqatli noibi boʻlib qoldi. Qayta tiklangan xoramshoh mansabiga sazovor boʻlgan Anushtegin nabirasi Otsiz Xorazm mustaqilligi yoʻlida astoydil harakat qilgan. Xorazmshoh Otsiz (1127-1156 yy.) saljuq sultoni Sanjarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borgan. U mugʻombir diplomat va qatʼiy sarkarda boʻlib, mustaqil tashqi siyosat yuritadi. Chunonchi, u oʻz hukmdori Sanjarning ruxsatisiz qipchoqlar va turkmanlarga qarshi urush boshlaydi. 12-asrning boshida Oʻrta Osiyoni sharq tomondan yangi istilochilar - qoraxitoylar bosib oladilar. Sulton Sanjar oʻzining yaqin qarindoshi boʻlgan samarqandlik qoraxoniylar xoni Mahmudga yordamga keladi. Qoraxitoylarga qarshi Samarqand yaqinida boʻlib oʻtgan jang Sanjarning toʻla magʻlubiyati bilan yakunlanadi. Xorazmshoh Otsiz Sanjarning magʻlubiyatidan ustalik bilan foydalanib 1141-yili Marvni ishgʻol etadi, 1142-yili esa Nishopurga yaqinlashadi. 1156-yili Otsiz vafot etadi va uning oʻgʻli Elarslon (1156-1172 yy.) xorazmiylar davlatini mustahkamlashni davom ettirib, Dixistonni tevarak-atrofdagi yerlarga qoʻshib oladi. Elarslon oʻziga voris etib oʻgʻli Sultonshoh Mahmudni (1172-1193) tayinlaydi, biroq toʻngʻich oʻgʻli Takash ukasi hokimyatini tan olmay, unga qarshi kurash boshlaydi. Natijada toju-taxt uchun kurash boshlanadi, bu kurash 21 yil davom etib, unda Takash gʻolib keladi. Uning oʻgʻli Tekesh (1172-1200 yy.) 1187-yili Nishopurni, 1192-yili esa Marvni bosib oladi. 1194-yili gʻarbiy saljuqlar sultonini qaqshatqich magʻlubiyatga uchratib, Eronning butun sharqiy qismini egallab oladi. 1195-yili Tekesh abbosiy xalifa qoʻshinini tor-mor qilib, Iroqga bostirib kiradi. Oʻz mamlakati hududlarini ikki karra kengaytirgan va qudratli davlat barpo etgan xorazmshoh Tekeshni Xorazmning eng isteʼdodli hukmdori deb eʼtirof etish mumkin. Uning siyosati kamchiliklaridan biri qipchoq harbiy aristokratiyasiga koʻrsatilgan homiylik boʻlgan. Qipchoqlar Tekesh rafiqasi xayriohligidan foydalanib davlat ishlariga koʻproq taʼsir koʻrsatishga intilgan. Turkiy "qoʻmondonlar"ning davlat ishlariga oʻzboshimcha aralashuvi keyinchalik Tekesh oʻgʻli Muhammad zamonida Xorazm davlatining parchalanishiga sabab boʻlgan. Alovuddin Muhammad (1200-1220) davrida mamlakat hududi yanada kengadi. 1210-yilda Movarounnahrni Qoraxitoylardan tortib oladi. Uning davrida mamlakat qanchalik gullab-yashnamasin, mamlakat ich-ichidan yemirilib borgan. Xatto, sulton saroyida ham ichki nizolar avj olib, ularning boshida Turkon Xotun va qipchoqlar turgan. Sulton saroyidagi bunday nizolardan foydalangan moʻgʻullar 1219-1221-yillarda mamlakatning asosiy qismini bosib oladilar. Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi (1220-1231 yy.) 11 yil davomida Hindiston, Eron va Ozarbayjon hududlarida moʻgʻullarga qarshi mardonavor kurash olib boradi. 1231-yil avgustda Jaloliddin Manguberdi Ozarbayjonda halok boʻlgach, 154-yil hukmronlik qilgan Anushteginlar sulolasining hukmronlik davri tugaydi. Anushteginlar sulolasidan boʻlgan Xorazmshohlar (1077-1231-yillar): 1. Anushtegin Garchoi 1077-1097 yy. 2. Ekinji ibn Qorachar 1097.yil 3. Qutbiddin Muhammad 1097-1127 yy. 4. Otsiz 1127-1156 yy. 5. Elarslon 1156-1172 yy. 6. Sultonshoh Mahmud 1172-yil 7. Takash 1172-1200 yy. 8. Alovuddin Muhammad 1200-1220 yy. 9. Jaloliddin Manguberdi 1220-1231 yy.

  1. IX-XIIaa. O‘rta Osiyoda ilm-fan taraqqiyoti, madaniyatning yuksalishi.

X-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish davri bo‘ldi. VIII asrda Arab xalifaligi hozirda O‘rta Osiyo deb atalmish hududni fath etib bo‘lgan, bosib olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayot Arab xalifaligi tartib-qoidalariga butunlay bo‘ysundirilgan edi. Xalifalik tarkibiga kiritilgan o‘lkalarda faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning davlat tili bo‘lsa, islom dini uning mafkurasi edi. Shu sababli bu mamlakatlarda arab tilini o‘zlashtirishga intilish kuchli bo‘lgan. Islomni qabul qilgan aholining arab tili bilan muloqoti, ibodat vaqtlarida qur’on suralarini tilovat qilishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik ma’murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o‘z siyosiy mavqelarini tiklab uni mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar. Arab tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movaraunnahrda xatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvi o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo‘ldi. Chegaralari borgan sari kengayib, ulkanlashib borayotgan xalifalik uchun ilm ahli suv va havodek zarur bo‘lib qoldi. Davlatni boshqarishda xalifalik ma’muriyati bilimdon siymolarga muhtoj edi. Chunki arablar orasida bu paytda davlat ishiga yaroqli bo‘lgan bilimdonlar ham oz bo‘lib, borlari ham zaif edi.

Bu hol o‘z navbatida arab tili va yozuvini Movarounnahrda keng yoyilishiga imkoniyat yaratib berdi. Ammo VIII asr oxiri IX asr boshlarida bo‘ysundirilgan xalqlarni mutloq itoatda saqlab turish nafaqat xalifalik markazi ma’murlariga, balki o‘lkalarga tayinlangan noib uchun ham tobora qiyinlasha boshladi.


821 yilda Xuroson va Movaraunnahrning noibi etib tayinlangan Tohir ibn Husayn xalifalik o‘ylaganidek siyosat yurgizmadi. U xalifa nomini xutba nomozidan chiqarib tashlashga ko‘rsatma berdi. Tohiriylar shunday qilib so‘zda o‘zlarini xalifalikning noibidek ko‘rsatsalar-da, amalda mustaqil ish yuritish harakatini boshlab yubordilar. Bu borada diqqatga sazovor tomoni shundaki, tohiriylar nafaqat siyosiy mustaqillikka intildilar, balki xo‘jalikning ko‘pgina tarmoqlarini o‘zlari xohlaganday tartibga solishga harakatlar qildilar. Ular qishloq xo‘jaligini rivojlantirish maqsadida suv ta’minotini yaxshilashga katta e’tibor qarata boshladilar. Katta-katta ariqlar, kanallar qazdirdilar. Suv ta’minoti haqida fiqhshunos olimlar risolalar yozib, bu ishni aniq tartib-qoidaga binoan olib borish lozimligini isbotlab berdilar. Shunday qilib, mustaqil davlatlarning paydo bo‘lish uchun zamin paydo bo‘ldi.


873-yilda Tohiriylar hukmronligi o‘rniga Safforiylar hukmronligi o‘rnatildi. Bu o‘z navbatida Movarounnahrni Xurosondan ajralib, o‘z mustaqilligini tiklab olishi uchun asos bo‘ldi. IX asrning oxirgi choragida Movarounnahr Somoniylar qo‘l ostiga o‘tib, mustaqillikni yanada mustahkamlab oladi. Somoniylar sulolasining eng yirik vakillaridan biri bo‘lmish Ismoil Somoniy kuchli davlat tuzishga harakat qiladi va bu ishni muvaffaqiyatli ravishda uddasidan chiqadi.


Somoniylar o‘z davlatlarini o‘zlarigacha bo‘lgan sharq davlatlarining boshqaruv an’analarini chuqur o‘rgangan holda, ularga suyanib, zamon talablarini hisobga olgan holda o‘zgartirishlar kiritib boshqarishga harakat qildilar.


Movaraunnahr deb ataladigan bu hududda mustaqil davlatlarning tashkil topishi ularda siyosiy barqarorlik, iqtisodiy rivojlanish va madaniy hayotning ravnaqiga katta ta’sir ko‘rsata boshladi. Buxoro, Samarqand, Urganch va Marv kabi shaharlar ilm-fan va madaniyat markazlari sifatida shakllanib, rivojlana boshladi.


O‘rta Osiyoda IX-XIII asr boshlarida Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Xorazmshohlar davlatlari hukm surdilar. Bu davlatlar xalqaro maydonda o‘z mavqei va tutgan o‘rni jihatidan katta e’tibor va nufuzga ega bo‘ldilar. Ahmad Nasr, Ismoil Somoniy, Alptakin, Mahmud G‘aznaviy, To‘g‘rulbek, Sulton Sanjar, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko‘ra oladigan davlat arboblari davrida O‘rta Osiyoda hayotning barcha jabhalarida yuksalishlarga erishildi, davlat hokimiyati mustahkamlandi, nisbatan tinchlik, osoyishtalik va barqarorlik vujudga keldi.


Tarixchi Abu Mansur as-Saolobiyning Somoniylar Buxorosiga bergan ta’rifi butun O‘rta Osiyo davlatlarining IX-XIII asrlardagi ahvoliga tegishlidir: “...shon-shuhrat makoni, saltanat ka’basi va zamonasining ilg‘or kishilari jamlangan, yer yuzi adiblarining yulduzlari porlagan hamda o‘z davrining fozillari yig‘ilgan (joy) edi”. O‘rta Osiyo hukmdorlari ilm ahli bilan yaqinlashdilar. Mamlakatni boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar. Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o‘z saroylarida olim, shoir va usta san’atkorlar, turli sohalar bo‘yicha qimmatbaho kitoblarni to‘plashga odatlandilar. Saroyga jalb etilgan olim va shoirlar, kutubxonalardagi nodir qo‘lyozma asarlar bilan mag‘rurlanardilar.


Damashq, Qohira, Bag‘dod, Kufa, Basra va boshqa katta shaharlarda O‘rta Osiyodan borib fan, madaniyat taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shgan avlod-ajdodlarimiz bu davrga kelib ko‘paya bordi. Bag‘dod shahri Sharqning ilm-fan markazi sifatida olamga tanildi, chunki IX asrda bu yerda “Bayt ul-hikma”-(“Donishmandlar uyi”) Sharqning fanlar akademiyasi tashkil etildi. Bunga monand holda X asr oxirlarida Xorazmda ham xalifa Ma’mun davrida (995-997-y.) “Donishmandlar uyi”-“Bayt ul-Hikma”-“Ma’mun akademiyasi” (Xorazm akademiyasi) tashkil topdi. Bu ikki ilm o‘chog‘larida Sharqning mashhur va ma’lum olimu-allomalari tahsil ko‘rganlar. Ular orasida Ahmad Farg‘oniy, Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino va boshqa buyuk allomalarning nomlari bor.


Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) qadimgi Xorazm diyorida tug‘ilib, voyaga yetadi. G‘oyatda o‘tkir zehn egasi va noyob qobiliyat sohibi bo‘lgan al-Xorazmiy yoshlik chog‘idan boshlab aniq va tabiiy fanlarni o‘rganishga qiziqdi, arab, fors, hind va yunon tillarini egalladi, bu tillarda yozilgan kitoblarni qunt bilan o‘qib, mutolaa qildi. U dastlabki ta’limni xususiy muallimlardan oldi va so‘ngra o‘sha davrning yirik ma’rifat markazlaridan biri bo‘lgan Marv madrasasida o‘qidi. Xalifa Xorun ar-Rashidning o‘g‘li Ma’mun xalifalik taxtiga o‘tirgach (813 y.) Muhammad Muso al-Xorazmiyni o‘zi bilan birga Bag‘dodga olib ketadi va u yerda tashkil etilgan “Bayt ul-Hikma”ga boshliq etib tayinladi. Bag‘dodda u Suriya, Iroq, Eron, Xuroson va Movaraunnahr olimlari bilan ijod qiladi.


Xorazmiy matematika, geometriya, astronomiya, geografiya, tarix ilmi va boshqa fanlar sohasida barkamol ijod qildi. Uning “Al Jabr al muqobala” (“Tenglamalar va qarshilantirish”), “Hisob al-Hind” (“Hind hisobi”), “Kitab surat al-Arz” (“Yer surati haqida kitob”), “Kitab at-Tarix” (“Tarix kitobi”), “Kitab al-Amal Bil Usturlabat” (“Usturlob bilan ishlash haqida kitob”) kabi asarlari olimga jahonshumul shuhrat keltirdi. Xorazmiy yaratgan 20 tadan ortiq asardan bizning davrimizgacha faqat 10 tasigina yetib kelgan.



  1. O‘rta Osiyoda islom ta’limotning rivojlanishi. Unda ijod qilgan muxaddis olimlari va ulamolar.

Islomning O'rta Osiyoga kiritilishi, uning o'ziga xos rivojlanish yullari.O'rta Osiyo arab istilochilari tomonidan zabt etilishi VII-asr oxiri va VIII- asr boshlarida ummaviylar sulolasi hukmron bo'lgan 661-750-yillarda arablar harbiy yurishining ikkinchi bosqichiga to'g'ri keladi. O'rta osiyo xalqlari hayotiga islom ta'limotining kiritilishi muayyan darajada ijobiy rol o'ynadi. Jumladan, arablar hukmronlik qilgan dastlabki asrlarda ilohiyot, fan, falsafada arab tili hukmron bo'lgan. Ammo keyinchalik mahalliy xalqlarning o'z tillarida ham madaniyat rivojlanib, unga islomning ta'siri kuchli bo'lgan.

O'rta Osiyo xalqlari madaniyati, ilohiyot va fanlarning rivojlanishiga islomning ta'siri kuchli bo'lgan. IX-XII Va XIV-XV asrlardagi uyg'onish davrida undan keyingi hayotda jahonga mashhur olim, mutafakkirlar, ilohiyot sohasining yirik namoyondalari yetishib chiqqanlar.


XIX asrning 70-yillarida Turkiston boshqa taraqqiy etgan mamlakatlarga nisbatan ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy rivojlanish darajasidan ancha orqqada edi. Yagona markazlashgan davlat emas edi. Turkiston 3 ta xonlikka: Qo'qon, Buxoro va Xiva xonliklariga bo'lingan edi. Ular o'rtasidagi nizolar mamlakatning iqtisodiy-madaniy hayotning rivojlanishiga katta salbiy ta'sir ko'rsatar edi. Bu hham o'z navbatida mehnatkashlar ommasi ongining o'sishiga salbiy ta'sir ko'rsatgan edi.


XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonni chor Rossiya zabt etgan. Chorizmning Turkistonni ishg'ol etishi qisqi muddatli harbiy siyosiy harakat bo'lmay, qariyb chorak asrni o'z ichiga olgan va Turkiston xalqlari hayotida muayyan iz qoldirgan ziddiyatli tarixiy hodisadir. Istilo Qo'qon xonligining g'arbiy chegarasi hisoblangan. Oqmachit qal'asi (Qizil O'rda)ning 1853 yilda bosib olinishi bilan boshlangan. Chorizmning Turkistondagi istilochilik harakati 1876 yilda shu xonlik markazi - Qo'qonning taslim bo'lishi bilan tugallangan.


1900 yili Turkiston aholisining 4,15 foizi ko'chib kelganlar edi. Ular eng yaxshi yerlarning 2659 ming desyatinasini o'z qo'llariga olganlar. Ushbu o'zgarishlar natijasida o'lkani siyosiy hayotida ham o'zgarishlar yuz bergan, jamiyatning sosial tabaqalanishi keng tus olgan.


O'lkada tarih arxeologiya, etnografiyaga oid muzeylar ochilgan. Ilmiy jamiyatlar to'zilgan. 1870 yilda Toshkentda kutubxona (hozirgi A.Navoiy nomidagi kutubxona) ochilgan. Yirik shaharlar – Farg'ona, Xiva, Andijon, Samarqand, Toshkentda bir qancha bosmaxona va litografiyalar ochilgan. Navoiy, Fuzuliy, Mashrab, Muqimiy, Furqat kabi shoirlarning she'riy to'plamlari nashr qilina boshlagan. O'zbek tilida gazeta chiqa boshlagan. O'lkada bu paytga kelib mahalliy, diniy maktablar soni ham ortib borgan. 3 ta viloyatda (Sirdaryo, Farg'ona, Samarqand) jami masjidlar 11964, imomlar 11680, maktablar 4632, undagi o'quvchilar 44783, madrasalar 277, undagi o'quvchilar 7935, eshonlar – 391 ta bo'lgan. Bu shuni ko'rsatadiki, Chorizmning zulmiga qaramasdan islomga, uning qadriyatlariga munosabat xalqda so'nmagan.


XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda g'oyaviy-siyosiy kurash yanada kuchayib, uchta yo'nalish vujudga kelgan:


a) feodal-klerikal,


b) jadidliq
v) demokratik yo'nalish.
Mamlakatda islom mafkurasi hukmronlik qilib turgan paytda ular o'lkaning iqtisodiy, ma'naviy, madaniy jihatdan qoloqligini tugatish, xalq ommasini iqtisodiy va ma'naviy zulmdan ozod etish, uni ma'rifatli qilish yullarini axtardilar. Ma'lumki, ular o'zlarining ijtimoiy-falsafiy qarashlarini, ilg'or g'oyalarini badiiy adabiyotda, poeziya janrida ifodaladilar. Bu ma'rifatparvarlar mehnatkashlar ahvolini yaxshilash, ilm-ma'rifat, adolatli tuzum o'rnatish, xalqlar do'stligi g'oyalarini targ'ib etish kabi masalalarga katta e'tibor berganlar.

Tasavvuf tariqati. Tasavvuf (arab.), uni sufiyliq sufizm deb ham yuritiladi. Tasavvuf – islomdagi diniy-falsafiy oqim bo'lib, u VIII-asrda arab mamlakatlarida vujudga kelgan. Tasavvuf musulmon mamlakatlari ijtimoiy taqqiyotining xususiyatlari bilan bog'liq ravishda paydo bo'lgan.


Tasavvuf ta'limotining asosiy mazmuni inson va uning xudoga munosabatidir. Yangi odamlarni xalolikka, tenglikka, inson qadr-qimmatini yerga urmaslikka, barcha musulmonlarni teng bo'lib yashashga chorlagan. Ayniqsa bu ta'limot boshqalarning kuchidan foydalanmasdan o'z halol mehnati evaziga yashashni talab qiladi.


Tasavvuf ta'limotining yuzaga kelishining yana muhim sabablaridan biri ko'p mamlakatlarni birlashtirgan arab imperiyasida fanlarni rivojlantirish, diniy ta'limotni hayotga tatbiq qilish borasida turli xil yondoshuvlar bo'ldi.


Tasavvuf vaxdat-ul mavjud va vaxdat-ul vujud diniy-falsafiy g'oyalar hamda Arastu qarashlaridan oziq olib rivojlangan Sharq falsafasi ta'sirida islomning alohida oqimi sifatida vujudga keldi. U murakkab diniy-falsafiy oqim bo'lib, xilma-xil shakllarga, mazmun va yo'nalishga ega. Tadqiqotchilarning fikricha, uning 17 ta asosiy suluki (yo'nalishi) mavjud.


Tasavvufda ikkita asosiy g'oyaviy yo'nalish ko'zga yaqqol tashlanadi: bu o'tkinchi dunyo, mol-mulq mansabga ixlos qo'yish Allohni unutishga, imonsizlikka olib keladi, degan g'oyaga tayanganlar tarkidunyochilikni targ'ib etganlar; azro'i azalda peshonaga yozilgan taqdir borligiga, odam undan qochib qutula olmasligiga ishontirishga intilganlar. Ikkinchi yo'nalish bu dunyo Alloh-taolo tomonidan odamlar, ularning insonlardek yashashi uchun yaratilgani, odam shu dunyodagi ezgu ishlari bilan u dunyoda visoliga musharraf bo'la olishiga, binobarin, undan qo'rqish asosida emas, Allohni sevish, uning visoliga yetish uchun og'ir, mashaqqatli poklanish yo'lidan borishni tashviq etganlar.


Tasavvufning so'l qanoti diniy-falsafiy ta'limot sifatida aqidaparastlik islomga nisbatan muxolifiyat bo'lib, Yaqin va O'rta Shprqda, ayniqsa O'rta Osiyoda tabiiy va falsafiy fanlar rivojida o'z o'rni va mavqeiga egadir. O'rta Osiyo mutafakkirlarini sho'rolar davrida o'sha davrdagi islom aqidalariga qarshi qo'yildi. Ijtimoiy hodisa, ma'naviyatga sinfiy(partiyaviy) munosabat tarixiy jarayonlarga shunday g'ayriilmiy yondoshuvni, ularni mafkura va siyosat talablariga bo'yosundirishni taqozo etardi.


Shu yo'sinda rivojlangan tasavvuf Sharqda, shu jumladan Turkiston musulmonlari orasida tafakkur tarzi va axloq me'yorini belgilaydigan ijtimoiy hodisaga aylangan.


Islomiy qadriyatlar va hozirgi davr. Kishilarni o'tmishga, undagi qadriyatlarga, ma'naviy madaniyatga hurmat bilan qarash ruhida tarbiyalash ularga shaxsiy va ijtimoiy hayotda to'g'ri yo'l topishda yordam beradi. Bunday yo'l topa olmagan kishilar o'zlarini qiyin ahvolga solib qqo'yadilar. Haddan tashqari chetga chiqishlar esa ko'pincha haqiqatning ayon bo'lmay qolishiga olib keladi.


Dinda umuminsoniy qadriyatlar juda ko'p. Hozirgi zamon ruhoniylari ham dahriylar kabi unutgan bu qadriyatlarni tiklamoqdalar; zamona ehtiyoji va manfaatlariga xizmat qiladiganlarni qayta tilga kirgizmoqdalar. Biz ularga bu xayrli ishda ittifoqchi va xayrixohmiz.


Hozirgi diniy uyushmalar rahbariyatining xalq ommasi, jumladan oddiy dindorlar orasida hurmat va obro'ga tobora ko'proq ena bo'lib borayotganligining o'z sabablari bor. Bulardan biri, ular dunyoviy bilim, ilm-fan, madaniyat, ma'naviyat, e'tiqod va imonni tan olib,e'tirof etmoqdalar.


Hozir oliy islom o'quv yurtlarida 19 -20 turdagi fanlardan dars o'tilib, imtihon olinadi. Bu o'quv predmetlarining yarmidan ko'pi dunyoviy bilimlar ekanligi hammamizga ma'lum. Bu hol hozirgi zamon ruhoniylarining ilm-fandan iborat qadriyatlarga har qachongidan ham katta e'tibor berayotganliklarining ishonchli, diqqatga sazovor dalilidir. Yana bu – Muhammad (s.a.v.)ning «Ilmga nisbatan go'yo cho'pon kabi posbon bo'linglar, lekin ilmni faqat rivoyat qiluvchi bo'lmanglar», «Ilm o'rganish har bir mo'min uchun farzdir», «Shahid qonidan ko'ra olimning siyohi muqaddasdir», «Ilm ibodatdan afzaldir» - degan da'vatu hikmatlariga hozirgi zamon din ahllari sobitqadamlik bilan amal qilmoqdalar. Biz ham ularni targ'ib qilamiz



  1. IX-ХII asrlarda Oʻrta Osiyoda aloqa tizimi taraqqiyoti

IХ-ХII asrlar Oʻrta Osiyo tarixida rivojlanish davri hisoblanadi. Bu rivojlanish nafaqat ilm-fan va madaniyat sohasida, shuningdek, iqtisodiyot sohasida ham kuzatildi.Albatta, bu taraqqiyot asosida bir necha faktorlar yotadi. Ular ichida aloqa tizimi oʻziga xos ahamiyatga ega.
Х-ХI asrlarda Oʻrta Osiyoda Tohiriylar, Somoniylar, Qoraxoniylar va Anushteginiylar hukmronligi oʻrnatildi. Bu davrda ilm-fan va tashqi aloqalarning rivojlanib borishi pochta xizmatiga boʻlgan talabni oshirdi. Shuning Oʻrta Osiyodagi yuqorida nomlari keltirilgan mahalliy va tashqi davlatlar orasida pochta-korrespondentlik xizmati faoliyati qayta tashkil etildi. Pochta bekatlarining moddiy ta’minoti yaxshilandi. Hamda pochta xizmati tarmogʻi kengaydi. Ibn Xordadbek “Kitob al-Masalik va al-Mamalik” (“Mamlakatlar va yoʻllar kitobi”) asarida xalifalik hududida pochta xizmati tarmogʻi koʻlami haqida quyidagi ma’lumotlar keltiradi: musulmon davlatlarida taxmiman 930 ta pochta bekati boʻlib, ularning ta’minoti (ot sotib olish, bekat boshligʻi va xabarchilar maoshi) uchun shu davr uchun ulkan summa – 159 ming dinor sarflangan.
Oʻrta asrlarda shoshilinch va xos hujjatlarni yetkazishda ba’zi holatlarda harbiy qismlar xizmatidan ham foydalanilgan. Masalan, Abulfayz Bayhaqiyning asarida keltirilishicha, harbiy qismlar yurishda boʻlgan Ma’sud Gʻaznaviyga qisqa muddat ichida Balxdan Termiz orqali Chagʻoniyonga maxsus maktubni yetkazishgan. Nizomumulkning “Siyar ul-Muluk” asarida davlatda barqarorlik va tinchlikni saqlashda xabarchilar ahamiyati alohida ta’kidlanadi.
Ushbu asar oʻrta asrlar sharq mamlkatlarida davlat boshqaruvi boʻyicha qanday ahamiyatligini e’tiborga olsak, shunchalik pochta xizmatining davlat uchun ahamiyatini ham koʻrsatib beradi. Darhaqiqat, pochta xizmati oʻrta asrlar davlatlari hududiy birligini saqlashda muhim ahamiyat kasb etgan. Shuning uchun davlar boshqaruv tizimi tarkibida pochta aloqasi bilan shugʻullanuvchi maxsus xizmatlar boʻlgan. Masalan, Somoniylar davlat boshqaruvi oʻnta devondan iborat boʻlib, ulardan biri – “Devoni barid” maxsus pochta xizmatini tashkil etishda mas’ul boʻlgan. Ushbu boʻlim boshligʻi bosh vazirga emas, balki bevosita oily hukmdorga boʻysungan.

  1. Jaloliddin Manguberdi Vatan qahramoni

Poytaxt Urganchda Jaloliddinga qarshi turli fitnalar tashkil etildi. Natijada u shaharni tashlab ketishga majbur bo‘ldi. Jaloliddin Niso ostonasida 300 dan ortiq qo‘shini bilan uning yo‘lini to‘sib turgan 700 dan ortiq mo‘g‘ul qo‘shinini yengadi. G‘aznaga kelib, yangi kuch to‘play boshlab, mo‘g‘ullar ustidan bir necha bor zafar quchadi. Qandahor shahrini qamal qilayotgan mo‘g‘ullami shiddatli janglardan so‘ng tor-mor qiladi. G‘aznada uning qo‘shiniga har tomondan harbiy kuchlar qo‘shila boshlaydi.

Xalaj qabilasi harbiy boshlig‘i Sayfiddin Ag‘roq, Balx hokimi A’zam Malik, Afg‘on lashkarining sardori Muzaffar Malik va qarluqlar yo‘lboshchisi Al-Hasan qo‘shinlari Jaloliddinga kelib qo‘shildi. U Valiyon qa’lasini qamal qilayotgan mo‘g‘ul qo‘shinlarini ham yakson qilgach, bu g‘alaba xabari Chingizxongayetib boradi va bundan bezovtalangan xon o‘zining eng sinalgan sarkardasi Shiki Xutuxu no‘yon boshchiligidagi 45 ming kishilik qo‘shinini Jaloliddinga qarshi yuboradi. Jaloliddin Valiyon qal’asini qamal qilayotgan mo‘g‘ul qo‘shinlariga qarshi hujum qilib, ularni tor-mor etadi. Bu Jaloliddinning dushman ustidan qozongan dastlabki yirik g‘alabasi edi.


Ikki yirik qo‘shin Afg‘onistonning Parvona dashti yaqinida to‘qnashadi. Ushbu jangda Sulton Jaloliddin o‘zining harbiy talantini yana bir bor namoyon etadi. Jang shafqatsiz, beomon bo‘ladi. Jangda Jaloliddin qo‘shinlari o‘zidan kuchli bo‘lgan mo‘g‘ul qo‘shinlarini tor-mor qiladi. Parvonadagi jang mo‘g‘ullaming birinchi katta mag‘lubiyati edi. Jaloliddinning Parvonadagi g‘alabasining eng e’tiborli tomonlaridan biri shunda ediki, bir qancha shahar aholisi bu g‘alabadan xabar topadi, undan ruhlanib, mo‘g‘ullarga qarshi isyon ko‘taradi, ularning noiblarini o‘ldiradi.


Biroq g‘alabadan keyin qo‘lga kiritilgan o‘ljalarni taqsimlashda Jaloliddinning lashkarboshilari o‘rtasida o‘zaro kelishmovchilik boshlanadi. Nizo tufayli lashkarboshilar Sayfiddin Ag‘roq, Aminlar har biri 20 mingdan ortiq lashkar bilan arazlab ketib qoladi (keyinchalik mo‘glullar ularning barchasini alohida-alohida yengib, qirib tashlashadi). Jaloliddinning ularni qaytarish yo‘lidagi urinishlari naf bermadi. Bu voqeadan so‘ng Jaloliddinning harbiy kuchi zaiflashib qoladi. Fursatdan foydalangan Chingizxon G‘aznaga askar tortadi va ajralib chiqqanlarni alohida-alohida tor-mor etadi. Jaloliddin tengsiz janglar olib borib, Sind (Hind) daryosi qirg‘oqlariga yaqinlashib boradi.


Sind daryosi bo‘yida bo‘yida 1221-yilning 25-noyabrida ikki o‘rtada qattiq jang bo‘ladi. Jaloliddin Chingizxon qo‘shinining ilg‘orini yengadi. Mo‘g‘ullarning pistirmalarga qo‘yilgan 10 ming nafar saralangan askari jangni yakunlaydi. Jaloliddin taslim bo‘lishni xohlamay otda Sind daryosiga sakrab, narigi qirg‘oqqa suzib o‘tadi. U bilan birga uning to‘rt ming kishilik askari ham daryodan o‘tib oladi. Hozirgi paytda ham bu daryoning bir tomoni “Ot sakrash”, narigi tomoni “Cho‘li Jaloliy” deb ataladi. Jaloliddinning jasoratiga qoyil qolgan Chingizxon uni ta’qib qilish fikridan qaytadi. Hatto, u o‘g‘illariga qarab: “Ota o‘g‘il mana shunday bo‘lishi lozim”, – degan ekan. Chingizxon bungacha hech bir shoh, hukmdor yoki sarkardaga tan bermagan va hech kimni o‘ziga munosib raqib ko‘rmagan edi.


O‘zbekiston hukumati 1998-yilda Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi kurashda ko‘rsatgan mislsiz jasorati, Vatanga va o‘z xalqiga sadoqat va cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida “Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida” qaror qabul qildi. Qarorga ko‘ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga haykal o‘rnatildi, yirik ko‘cha, maydon, jamoa korxonalariga va boshqalarga uning nomi qo‘yildi. Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi mustaqil O‘zbekistonda 1999-yili keng nishonlandi. Jaloliddin Manguberdi haqida videofilm, doston, pyesalar yaratildi, 2000- yil 30-avgustda “Jaloliddin Manguberdi” ordeni ta’sis etildi.

  1. Markazlashgan Mo`g`ullar davlatining tashkil topppiiishi

Moʻgʻullar davlati (moʻgʻ.: Монголын эзэнт гүрэн; moʻgʻ.: Их Монгол улс, Yeke Mongɣol ulus — „Buyuk moʻgʻullar davlati“) — XIII asr 1-yarmida Chingizxon va uning vorislarining istilolari natijasida vujudga kelgan va Sharqiy Yevropadan Yaponiya dengizigacha va Novgoroddan Janubi-Sharqiy Osiyogacha boʻlgan hududni oʻz ichiga olgan jahon tarixidagi eng yirik davlat.

Oʻzining gullab-yashnagan davrida u Oʻrta Osiyo, Janubiy Sibir, Sharqiy Yevropa, Yaqin Sharq, Xitoy hamda Tibetning keng hududlarini oʻz ichiga olgan.


XIII asrning ikkinchi yarmida imperiyaning yemirilishi boshlandi va 1266-yilda barham topadi, har bir ulus xonlarining har biri (imperiyaning oʻzini boshqargan Xubilaydan tashqari) oʻzini mustaqil deb eʼlon qilib, chingiziylar boshchiligidagi alohida uluslar xonlari bir-birini mustaqil deb tan oldi. Buyuk Moʻgʻulistonning eng yirik boʻlaklari Yuan imperiyasi, Joʻji ulusi (Oltin Oʻrda), Hulokuiylar davlati (Elxoniylar) va Chigʻatoy ulusi edi. Yuan imperator unvonini qabul qilgan (1271) va poytaxtni Xonbaliq (hozirgi Pekin)ga oʻtkazgan Buyuk Xon Xubilay barcha uluslar ustidan hukmronlik qilishni daʼvo qildi. XIV asr boshlariga kelib imperiyaning rasmiy birligi amalda mustaqil davlatlar konfederatsiyasi shaklida tiklandi.


1368-yilda Yuan imperiyasi barham topdi va shu bilan Moʻgʻul imperiyasi tarix sahnasidan ketd



  1. O‘rta Osiyoda mo‘g‘ullar istilosi va zo‘lmiga qarshi xalq xarakati.

Jaloliddin Sind darayosidan kechib o‘tganidan so‘ng qolgan jangchilarini to‘plab, Shimoliy Hindiston hududidagi bir qancha davlatlar hukmdorlari bilan aloqa o‘rnatishga harakat qildi. Jaloliddin Hindistonda turli jang va fitnalarni boshdan kechirib, uch yil-u yetti oy hukmronlik qiladi. Bu yerda u katta davlat barpo etarkan, unga tevarakatrofdan yangi-yangi kuchlar kelib qo‘shiladi. U o‘z davlat chegaralarini kengaytirib, katta kuch to‘plab, so‘ng mo‘g‘ullar bilan kurash olib borishni rejalashtirgan edi. Shu maqsadda harbiy yurish qilib, Iroqqa lashkar tortadi. Iroq va Eronning obro‘li amaldorlari u tomonga o‘tadi. Misr va Suriya hukmdorlari ham unga tobeliklarini bildirib, elchi yuboradi. 1226-yilgacha Ozarbayjon va Gurjistonni jang bilan egallab, 1227-yil 5-sentabrda Jaloliddin Isfahon yaqinida Eronni mo‘g‘ullardan himoya qiladi va ular ustidan katta g‘alabani qo‘lga kiritadi.

Jaloliddinning bu yutuqlari, uning kuch-qudrati, obro‘-e’tiborining oshib borishi xalifa an-Nosirni bezovta qila boshlaydi va u qanday bo‘lmasin Jaloliddinni yo‘q qilish payiga tushadi. Al-Nosir mo‘g‘ullarga qarshi kuchlarni birlashtirish o‘rniga, Jaloliddinni yo‘q qilishga va boshqa musulmon hukmdorlarni unga qarshi qo‘yishga harakat qildi. Bu harakatlari bilan mo‘g‘ullarga qarshi kurashda yagona qo‘shin tuzilishini imkonsiz qildi. Jaloliddin Xorazmshohlar davlati hududida unga qarshi bo‘lgan ana shunday ichki raqiblar bilan kurashishga ko‘p vaqt va kuch ajratishga majbur bo‘ladi.


1230-yil avgustda Ko‘niya, Jazira, Damashq va Misrning birlashgan qo‘shinidan Jaloliddin Manguberdi kuchlari Arzinjon yaqinidagi jangda mag‘lubiyatga uchradi. Jaloliddin Manguberdining kuchsizlanganidan foydalangan mo‘g‘ullar katta qo‘shin bilan 1231-yilda Ozarbayjonga bostirib kirib, Jaloliddin Manguberdini ta’qib etishadi. Mo‘g‘ullar uning qarorgohiga uyushtirgan tungi hujum natijasida Jaloliddin Manguberdining oz sonli qo‘shinini tor-mor keltiradilar, Jaloliddin Manguberdini o‘zi esa ta’qibdan qutulib Kurdiston tog‘lariga chiqib ketadi. Bu yerda qaroqchi kurdlar qo‘liga asir tushib, o‘ttiz uch yoshida fojiali halok bo‘lgan. U oʻn yil davomida Markaziy Osiyoning turli nuqtalarida moʻgʻullarga qarshi kurashdi. Oʻz xalqi yerining mustaqilligi va ozodligi yoʻlida astoydil kurashdi. Garchi hxalok boʻlgan boʻlsa-da Jaloliddin Manguberdi boʻysunmas Oʻzbekistonparvar, milliy qahramon sifatida tarixda oʻchmas iz qoldirdi.



  1. Chig‘atoy ulusi: siyosiy, ijtimoiy – iktisodiy xayoti, bo‘linib ketishning sabablari va oqibatlari

Chigʻatoy (Jagʻatay) ulusi yoxud Chigʻatoy oʻrdasi, Chigʻatoy xonligi, Chigʻatoy davlati (moʻgʻ.: Цагаадайн улс; oʻzbekcha: Chigʻatoy ulusi; xitoycha: 察合台汗國; forscha: خانات جغتای) — Moʻgʻul imperiyasidan soʻng 1224-yilda Chingizxonning ikkinchi oʻgʻli Chigʻatoyxon va uning vorislari hukmronlik qilgan yerlarni oʻz ichiga olgan moʻgʻul, keyinroq turklashgan ulus[4][5]. XIII asr oxirlarida xonlik oʻzining eng yuqori choʻqqisida Orol dengizining janubida Amudaryodan to hozirgi Moʻgʻuliston va Xitoy chegarasidagi Oltoy togʻlarigacha choʻzilgan, bu taxminan tugatilgan Qoraxitoylar davlatiga toʻgʻri keladi[6].

Chigʻatoy ulusidagi moʻgʻullari oʻzlarining boshqaruv tarzida asosan koʻchmanchi boʻlib qolishgan va XV asr oxirigacha shahar markazlarida oʻrnashmaganlar. Chigʻatoy ulusidagi moʻgʻullar Movarounnahr va Tarim havzasidagi shahar aholisi ustidan hukmronlik qilganlar. XIII asrda Duvaxon davrida Chigʻatoy ulusi hududi (yashil rangda)


Poytaxti Olmaliq (hozirgi Xitoy hududida joylashgan tarixiy shahar) [1224—1266]
Qarshi [1318—1326]
Til(lar)i moʻgʻul tili (avval boshida)[1][2], chigʻatoy tili, fors tili
Dini Islom, Shomonlik, Tangrichilik
Pul birligi tangalar (kepaki, dirham), pul
Maydoni 3 500 000 km² (1310)[3]
Boshqaruv shakli monarxiya
Sulola chingiziylar
Qonun chiqaruvchi hokimiyati Qurultoy
Hukmdorlar unvoni xon
Tarix
- 1224-yilda Chigʻatoy ulusi tashkil topadi
- 1242-yilda Chigʻatoyxon vafot etadi
- 1340-yillarda Chigʻatoy ulusi ikkiga boʻlinib ketadi
- 1370-yilda Ulusning gʻarbiy qismi barham topadi
- 1680-yillarda Ulusning sharqiy qismi barham topadi



  1. Orta Osiyoga moʻgʻullar bosqinidan soʻng aloqa tizimi ahvoli 26 SAVOL BILAN BIR XIL

  2. A.Temur davlatni tashkil topishi, uning boshqaruv tizimi.

Temuriylar 1370—1507-yillarda Movarounnaxr, Xuroson, Hindistonlarda hukmronlik qilgan sulola. Asoschisi Amir Temur
Temuriylar, Temuriylar davri — oʻrta asrlarda sohibqiron Amir Temur asos solgan markazlashgan buyuk saltanatni idora etgan sulola. Temuriylar davlati hududi shimolda Ili daryosi va Xorazm (Orol) dengizidan janubida Fors qoʻltigʻiga qadar, sharqda Xitoy va Hindistondan gʻarbda Trabzun (Qora dengiz)ga qadar ulkan maydonni qamragan. Davlat tuzilishi, qonun va qoidalari jihatidan Temuriylar davlati musulmon Sharqida oʻrta asrlarda hukm surgan davlatlardan katta farq qilmasada, ammo uning boshqaruv tizimi Turkiston va Movarounnahr davlatchiligining asriy anʼanalari, saltanatga kirgan mamlakatlar bilan madaniy aloqalar asosida yangi tartib va qoidalar bilan takomillashtirilgan

  1. A.Temurning ichki va tashki siyosati. « Temur tuzuklari», uning axamiyati

Amir Temur hayotlik davridayoq davlatni boshqarish uslubiga bagʻishlangan maxsus asar yaratilib, u "Temur tuzuklari" nomi bilan shuhrat topgan. Unda davlatni boshqarishda kimlarga tayanish, toju taxt egalarining tutumi (yoʻnalishi) va vazifalari, vazir va qoʻshin boshlikdarini saylash, sipoxlarning maoshi, mamlakatni idora etish tartibi, davlat arboblari va qoʻshin boshliqlarining burchi va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toju taxt oldida koʻrsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqa bayon etiladi. Shunday qilib, T.da davlat tuzilishi, qonunqoidalarni tartibga solish bilan bir katorda, oliy dargoh hayoti bilan bogʻliq anʼanalar ham qaror topgan.

  1. Ulug‘bek – davlat arbobi va olim sifatida.

Ulugʻbek (taxallusi; asl ismi Muhammad Taragʻay) [1394.22.3, Sultoniya sh., Eron Ozarbayjoni — 1449. 27.10, Samarqand] — buyuk oʻzbek astronomi va matematigi, davlat arbobi. Shohruxning oʻgʻli, Amir Temurning nabirasi.

Sohibqironning "besh yillik yurish"ida (1392—96) Iroqdagi Mordin qalʼasini qamal qilish chogʻida tugʻilgan. Sharafuddin Ali Yazdiy "Zafarnoma" asarida yozishicha, Amir Temur huzuriga chopar kelib U.ning tugʻilgani va munajjimlar bu nevara kelajakda ham olim, ham hukmdor boʻlishini bashorat qilganlari xushxabarini yetkazadi. Sohibqiron xursandligidan Mordin qalʼasi qamalini toʻxtatib, uning xalqiga yuklangan toʻlovni bekor qiladi. Uning oʻz nabirasiga Muhammad Taragʻay va Ulugʻbek deb ism qoʻyganini ham munajjimlarning yuqoridagi bashorati bilan bogʻlash mumkin. Ilmiy va madaniy merosi. U. Oʻrta Osiyo xalqiari ilmfani va madaniyatini oʻrta asr sharoitida dunyo fanining eng yuqori pogʻonasiga olib chiqsi. Uning qilgan eng buyuk ishi — Samarqand ilmiy maktabini oʻsha davr akademiyasini barpo etganligi boʻldi. Bu ilmiy maktabda 200 dan ortiq olimlar faoliyat olib borgan. Ular orasida eng yiriklari Qozizoda Rumiy, Gʻiyosiddin Jamshid Koshiy edi. U.ning ilmiy maktabi oʻz faoliyatida oʻrtaosiyolik mashqur olimlar Muhammad Xorazmiy, Ahmad alFargʻoniy, Abul Abbos alJavhariy, Ibn Turk alXuttaliy, Xolid alMarvarrudiy, Ahmad alMarvaziy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniylir boshlab bergan ilmiy anʼanaga asoslanar edi. U. Samarqand yaqinida rasadxona barpo qildi (qarang Ulugʻbek rasadxonasi).


U. akademiyasidagi yirik olim — Ali Qushchshsh U. "Ziji"ning soʻzboshisida "farzandi arjumand", yaʼni "aziz farzandim" deydi. Aslida u U.ning sadoqatli shogirdi boʻlib, "Zij" ustida ishlar poyoniga yetkazilguniga qadar ustoziga yordam bergan.



  1. Amir Temurning jahon tarixida tutgan o‘rni

  2. Amir Temur davlatida pochta xizmati va aloqa vositalari

  3. Amir Temurning jahon tarixida tutgan o‘rni

  4. Amir Temur davlatida pochta xizmati va aloqa vositalari

  5. XV asr oxiri va-XVI asr boshlariva Movarounnahrda siyosiy vaziyat.

  6. Temuriylar davrida ilm-fan va madaniyatini rivojlanishi.

  7. A.Temur faoliyatning tarixiy ahamiyati BULAR BARI 1 TA SAVOL AMIR TEMUR XAQIDA

  8. Shaybonixon davlatni tashkil topishi, uning boshqaruv tizimi

Shayboniylar — Buxoro xonligida hukmronlik qilgan oʻzbek sulola (1500—1599/1601).

Shayboniyxon XV asr oxiri va XVI asr boshlarida toju taxt uchun oʻzaro kurashayotgan temuriy shahzodalar oʻzaro nizolari oqibatida Movarounnahrning asosiy shaharlari: Samarqand va Buxoroni osonlik bilan egallab, yangi davlatga asos solgan. Keyinchalik Movarounnahrning qolgan hududi va Xuroson ham bu davlat tarkibiga kiritildi. Ismoil I Safaviy bilan boʻlgan jangda Shayboniyxon oʻldirilgach 1510-yil, Koʻchkunchixon xon qilib koʻtarilgan. Uning vafotidan soʻng oʻgʻli Abu Saidxon qisqa muddat 1531—1533-yillarda hukmronlik qildi. Shayboniyxonning jiyani Ubaydullaxon davrida poytaxt Samarqanddan Buxoroga koʻchirilgan va davlatning rasmiy nomi Buxoro xonligi deb ataladigan boʻlgan. Xususan, Ubaydullaxon Shayboniylar sulolasini saqlab qolish va uni mustahkamlashda muhim rol oʻynadi. Ubaydullaxon vafot etgach (1540), xonlik qisqa muddat 3 qismga boʻlinib, Buxoroda Abdulazizxon; Samarqandda Abdullatifxon; Balxda Pirmuhammadxon hukmronlik qilishgan. Abdullaxon II bu tarqoqlikka barham berib, xonlik hududini birlashtirgan va uni yanada kengaytirgan. Abdullaxon II vafot etgach, uning oʻgʻli Abdulmoʻminxon va amakivachchasi Pirmuhammadxon II qisqa muddat xon boʻlishgan. XVI asr oxiri XVII asr boshlaridagi murakkab qaramaqarshiliklar natijasida Shayboniylar hokimiyatdan ayrilishdi. Soʻnggi shayboniy Pirmuhammadxon II oʻziga qarshi chiqqan Samarqand hokimi Boqi Muhammad bilan 1601-yil iyunda Samarqand yaqinidagi Bogʻi Shamolda boʻlgan jangda magʻlubiyatga uchragach, taxtni topshirishga majbur boʻldi. Shunday qilib, 1601-yildan Buxoro xonligini yangi turkiy sulola — Ashtarxoniylar (Joniylar) boshqarishga kirishgan.


Davlat asoschisi Shayboniyxon boʻlgan. Davlat poytaxti dastavval Samarqand boʻldi. Shayboniyxon Usmonli imperiyasi va Xitoy bilan aloqalarni davom ettirdi. 1503 yilda uning elchilari Xitoy imperatori saroyiga kelishdi. Usmonli Sultoni bilan ittifoqda Bayazid II (1481-1512) Shayboniyxon Safaviy shohi Ismoil I ga qarshi chiqdi . Ubaydullaxon (1533-1539 yy.) hukmdorligi davrida murakkab harbiy-siyosiy vaziyatga qaramasdan fan va madaniyat rivojiga katta eʼtibor berilgan. Ubaydullaxon oʻta savodli inson boʻlgan, u Qur'oni Karimni mohirona qiroat qilib, turkiy tildagi sharhlar bilan taʼminlagan, shuningdek, usta sozanda va iqtidorli xonanda boʻlgan.
Abdullaxon II davri
Abdullaxon II (1557-1598yy.) nomi bilan yagona kuchli davlat barpo etish harakati bogʻlangan. U 1557 yil Buxoroni zabt etadi, 1561 yil bu yerga poytaxt koʻchiriladi va davlat Buxoro xonligi nomi bilan yurita boshlanadi. Abdullaxon II hukmdorligi davrida bunyodkorlik ishlari quloch otadi- Karmanada Zarafsxon daryosi ustiga koʻprik quriladi, Balx va Buxoroda koʻp sonli madrasalar qad rostlaydi. Xon imom Abubakr Saadiy maqbarasi atrofida masjid, madrasa, turar joy binosi va boshqa imoratlardan tashkil topgan majmuani bunyod etadi. 1598 yilda Abdullaxon vafot etgach yagona oʻzbek davlatini yaratish umidi ham soʻnadi. Shayboniylar sulolasining soʻnggi vakili Pirmuhammad oʻrtamiyona shaxs boʻlib, joylardagi hukmdorlar oʻrtasida siyosiy taʼsir kuchiga ega emas edi. Natijada yuzaga kelgan boshboshdoqlikka barham bera olmay, u tez orada oʻzaro janjallarda qurbon boʻladi. Buxoro xonligining ichki va tashqi dushmanlari markaziy hokimiyat inqirozi va mamlakatdagi porakandalikdan zudlik bilan foydalanib qolishdi. Janubda Eron shohi Abbos Sabzavor, Mashhad va Hirotni egallab oldi, Balx hokimligiga oʻz gumashtasi Muhammad Ibrohimni tayinladi. Qozoq sultonlari yirik hududlardan biri Toshkentni zabt etishdi. Xorazm yana mustaqillikka ega boʻldi. "Butun davlatda tartibsizlik va boshboshdoqlik yuzaga keldi, hech kim boshqa birovga bo`ysinishni istamasdi",- deb yozgan edi oʻsha yillar haqida Muhammad Yusuf Munshiy. Oʻzaro nizolar va urushlar oqibatida Buxoro, Xiva va Qoʻqon xonliklari tashkil topdi.

  1. Z.Bobur- davlat arbobi, shoir va olim

  2. Buxoro xonligi(amirligi), uning siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy xayoti

Imomqulixon Ibn Dinmuhammadxon (1589—1650) — Buxoro xonligi xukmdori (1611—42), oʻzbeklarning Ashtarxoniylar sulolasidan.
Imomqulixon
Valimuhammadxon Erondan olib kelgan qoʻshinga qarshi Buxoro xalqining kurashiga rahbarlik qilib qozoqlar yordamida eroniylarni tor-mor keltirgan. Sungra 1611-yil Sirdaryoning quyi oqimidagi hududlarga yurish qilib isyonkor qozoq, qalmoq, qoraqalpoqlarni boʻysundirgan. I. 1612-yil Toshkentni egallab oʻgʻli Iskandarni hokim etib tayinlagan, ammo, shahar aholisi uning nojoʻya xattiharakatlaridan norozi boʻlib isyon koʻtarib Iskandarni oʻldirgan. Bundan gʻazablangan I. Buxoro, Balx va Badaxshon viloyatlaridan qoʻshin yigʻib kelib, Toshkent aholisini qirgʻin qilgan (qarang Toshkent qirgʻini). Buxoro xonligida ichki nizolar juda kuchli boʻlgan. Toshkent, Balx, Samarqand viloyatlari ochiqdanochiq markaziy hokimiyatga qarshi siyosat yurgizishardi. I. bu kurashlarga barham bergan. I. darvishlarni qoʻllabquvvatlagan, atrofiga olimlar va shoirlarni toʻplagan, oʻzi ham sheʼrlar yozgan. Koʻchmanchilar bilan olib borilgan muvaffaqiyatli janglar natijasida u 30 yildan or-tiq hukmronlik qilgan. Bu davrda mamlakatda markaziy davlat hokimiyati kuchaygan. Hindiston, Eron va Rossiya bilan elchilik munosabatlarini oʻrnatgan. Rossiyaning josus elchisi I. D. Xoxlov 1620—22 yillarda Buxoroda boʻlgan. I. koʻr boʻlib qolgach, taxtni ukasi Nodirmuhammadga topshirgan (1642). Oʻzi hajga ketib, oʻsha yerda vafot etgan.

  1. Xiva xonligi, uning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy xayoti (XVI-XIXa.)

Xiva xonligi — oʻzbek davlatchiligi tarixi bosqichlaridagi Oʻrta Osiyoda mavjud boʻlgan uchta oʻzbek xonliklaridan biri (1512—1920 yillarda). Poytaxti — Vazir, Koʻhna Urganch, 16-asrning 70-yillaridan boshlab — Xiva shahri.

Tashkil topishi


Temuriylar tasarrufida boʻlgan Xorazm hududini Shayboniyxon 1505 yilda bosib olgan. Shayboniyxon vafoti (1510 yil) dan keyin Xorazm Eron safaviylari qoʻl ostiga oʻtdi. Ularga qarshi xalq qoʻzgʻolonlari boʻlib, unga Vazir qalʼasi qozisi Umar va Baqirgʻon qishlogʻidan mulla Sayd Hisomiddin boshchilik qildi. Ikki yil davom etgan kurashlar natijasida eroniylar mamlakatdan quvib chiqarilgan va xorazmliklar taklifi bilan 1511 yilda Vazir shahrini egallagan shayboniylardan Elbarsxon Xorazm hukmdori deb tan olingan.

1512 yilga kelib xonlik hokimiyati koʻchmanchi oʻzbeklarning boshqa urugʻi (shajarasi) rahbari Ilbarsxon qoʻliga oʻtadi. Shu vaqtdan boshlab Xiva xonligi yuzaga keladi, uning poytaxti turli yillarda Vazir, Qoʻhna Urganch va Xiva shaharlari boʻlgan. Xonlik tarkibiga Xorazmdan tashqari Mangʻishloq, Balxan togʻlari, Dehiston, Oʻzboy(Uzboy) va Oʻrta Xuroson hududlari kirgan.


Elbarsxon (1511—16) bilan birga Dashti Qipchoqdan Xorazmga kelgan qabilalar oʻtroqlashganlar. Uning davrida xorazmliklar Turkmanistonning janubiy qismi, Eron shimolidagi Saraxs, Orol va Mangʻishloqni egallashgan. Yangi yerlarni Elbarsxon oʻgʻillari va ukasi, qarindoshlariga boʻlib berishi natijasida mayda hokimliklar paydo boʻlgan. Elbarsxon vafotidan keyin uzluksiz oʻzaro nizolar sababli xonlar tez-tez almashib turgan. 16-asrda Xiva xonligini Sulton Hojixon (1516), Husaynqulixon (1516), Soʻfiyonxon (1516—22), Bujaqaxon (1522—26), Avaneshxon (1526—38), Alixon (1538—47), Akatoyxon (1547—56), Yunusxon (1556—57), Doʻstxon (1557—58), Hoji Muhammadxon (1559—1602) lar boshqarganlar. Bu davrda xalq, Elbarsxon avlodlari oʻrtasidagi oʻzaro qirgʻinlaridan tashqari Buxoro va Xiva xonligi oʻrtasida urushlar azobini ham tortishga majbur boʻlgan. Buxoroliklar Ubaydullaxon va Abdullaxon II hukmronlik davrlarida (1537—38; 1593; 1595—98) Xorazmga hujumlar qilib, qisqa vaqt Xiva xonligini Buxoroga boʻysundirganlar. Bu urushlar va 16-asrning 70-yillarida Amudaryo oʻzanining oʻzgarib, Kaspiy dengiziga oqmay qoʻyganligi ham Xorazm iqtisodiyotiga salbiy taʼsir koʻrsatgan



  1. Qo‘qon xonligi, uning siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy xayoti (XVIII-XIXa.)

Qo'qon xonligi - o'zbek xonliklaridan biri (18–19-asrlar). Poytaxti – Qo'qon. O'zbeklarning minglar urug'idan bo'lgan Shohruxbiy 1709-yilda asos solgan. Bu xonlik tarkibiga dastlab Qo'qon, Namangan, Marg'ilon, Konibodom, Isfara va ularning atrofidagi qishloqlar kirgan. Abdurahimbiy davrida Buxoro xonligiga harbiy yurish qilinib, Samarqand egallanadi (1732). Abdulkarimbiy davrida (1746-yil) qalmoqlar Farg'ona vodiysiga hujum qilib, O'sh, Andijon, Marg'ilon shaharlarini egallab, Qo'qonni qamal qilgan. Qo'qonliklarga yordamga kelgan O'rtepa hokimi Fozilbiy qo'shinlari bilan birgalikda ularni Farg'ona vodiysidan quvib chiqarishgan. Norbo'tabiy davrida Chust va Namangan beklarining mustaqillik uchun ko'targan g'alayonlari bostirilgan. Mamlakatda sug'orish inshootlari barpo qilinadi, savdo va hunarmandchilik, qishloq xo'jaligi birmuncha rivoj topadi va nisbatan arzonchilik bo'ladi.

Tarix
Norboʻtabiyning oʻgʻli Olimbek hukmronligi davrida Qoʻqonning siyosiy mavqei yanada kuchaygan, harbiy islohot oʻtkazilgan, Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent va Sayram tobe etilgan, tashqi savdoga ham eʼtibor kuchaytirilgan. 1805-yil davlat rasman Qo'qon xonligi deb eʼlon qilinib, Olimbek "xon" unvonini olgan. Olimxonning markazlashgan kuchli davlat tuzish borasida qilayotgan harakatlari ayrim mansabparast zodagonlar guruhida norozilik kayfiyatlarini vujudga keltiradi. Natijada ular Olimxonning safardaligidan foydalanib 1810-yil Qoʻqonda "Olimxon Toshkentda oʻldi", degan mish-mish tarqatishadi va uning ukasi Umarbekka toj kiygizadilar. Olimxon bundan xabar topib, Qoʻqonga yoʻl oladi, biroq u Oltiqush mavzeida otib oʻldirilgan. Qoʻqon xonligi


forscha: خانات خوقند
← War flag of Khanate of Bukhara.svg
1709 — 1876

Bayroq
Poytaxti Qoʻqon


Til(lar)i Oʻzbek tili, tojik tili, qozoq tili, qirgʻiz tili
Dini Islom
Pul birligi Aholisi 36 million kishi (1840) =
Maydoni 220 ming km²
Boshqaruv shakli mutlaq monarxiya
xonlik
- 1709–1721 Shohruxbiy
- 1800–1809 Olimxon
- 1822–1842 Muhammad Ali
- 1845–1858 Muhammad Xudoyor xon
- 1866–1875 Muhammad Xudoyor xon
- 1875 Nasriddin

  1. O‘zbek xonliklarning umumiy jihatlari va farqi.

Oʻzbek xonliklari — Turonda yoki Turkistonda (Movarounnahr, Xorazm, Farg'ona, Xuroson), hozirgi Oʻzbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirgʻiziston, Janubiy Qozogʻiston, Janubiy va Sharqiy Turkiston hududlari chegarasida mavjud boʻlgan davlatlar. Oʻzbek sulolalaridan bo'lgan hukmdorlar tomonidan boshqarilgan. XVI asrning boshlarida Movarounnahr va Xorazmni Temuriylardan soʻng boshqargan [[Shayboniyxonlar lar]]ning ikki tarmogʻi boʻlmish Movarounnahr va Xorazm Shayboniylari tomonidan asos solingan.

Sharh
Buxoro xonligi (1500—1920)


Asosiy maqola: Buxoro xonligi va Buxoro amirligi
Xiva xonligi (1511—1920)
Asosiy maqola: Xorazm va Xiva xonligi
Balx xonligi (1526—1850)
Asosiy maqola: Balx xonligi
Badaxshon xonligi (1658—1873)
Asosiy maqola: Badaxshon xonligi
Qoʻqon xonligi (1709—1876)
Asosiy maqola: Qoʻqon xonligi
Amudaryoning so'l tomonidagi Oʻzbek xonliklari (1747—1895)

  1. Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo xonliklari bilan olib borgan urushi, uning natijalari

Markaziy Osiyoning Rossiya tomonidan zabt etilishi. XIX asrning 20-yillariga kelib Britaniya imperiyada ishlab chiqarilgan mollar Rossiyadan keltiriladigan mahsulotlarga raqobat tugʻdira boshladi. Buyuk Britaniya Afgʻoniston, Eron va Oʻrta Osiyo hududlariga boʻlgan davolarini ochiqchasiga bayon eta boshlagan edi. Rossiya Osiyo bozorlarida oʻz mavqeini mustahkamlash maqsadida rus mahsulotlarini mintaqaga keltirilishida imtiyozli bojxona sharoitlarini yaratib berdi. Nikolay I davriga kelib chor Rossiyasining mintaqadagi diplomatik va harbiy taʼsiri kuchayib bordi. 1834 oʻzbek xonliklariga olib boruvchi yoʻl chorrahalarida Novo-Aleksandrovsk qoʻrgʻoni (Mangʻishloq shahri) barpo etildi. 1839 yil oxiri 1840 yil boshlarida Orenburg general-gubernatori graf Perovskiy Xiva xonligiga qarshi muvaffaqiyatsiz qishki harbiy yurish uyushtirdi. 1847 yilda general Oruchev Orol dengizining shimoli-sharqiy qirgʻogʻini zabt etdi va Raim (Kazalinsk shahri) qoʻrgʻoniga asos soldi. „Nikolay“ va „Konstantin“ paraxodlaridan iborat Orol flotiliyasi tashkil etildi. 1850-55 yillarga kelib Qoʻqon xonligiga qarashli Kumushqoʻrgʻon, Chimqoʻrgʻon, Qoʻshqoʻrgʻon, Oqmachit (Qizil Oʻrda) qalʼasi, keyinchalik hududida Verniy qoʻrgʻoni barpo etilgan Ili daryosi vodiysi rus qoʻshinlari tomonidan bosib olindi. Aleksandr II hukmronligi davrida Oʻrta Osiyoni bosib olish imperiya tashqi siyosatining ustuvor yoʻnalishlaridan biriga aylandi. Qoʻqon xonligi harbiy boʻlinmalarining janubiy Qozogʻiston, Sirdaryoning quyi oqimi va Orol dengizi qirgʻoqlarida barpo etilgan rus aholi punktlariga uyushtirgan hujumlari janubga qarab yurishning jadallashuviga baxona boʻldi. 1865 yilda general-mayor M.G.Chernyaev Toshkentni bosib oladi va shahar oqsoqollarini sulh tuzish xususidagi shartnomani imzolashga majbur etdi. Imperator Aleksandr II Orenburg general gubernatoriga farmon berib, agarda Toshkent ahli Rossiya fuqaroligini qabul qilishni xohish etsa, ularning bu istagini qondirish lozimligini qayd etdi. 1866 yilda rus qoʻshinlari Xoʻjand va Jizzax qalʼasini zabt etdilar. Chinoz qoʻrgʻoni barpo etildi. Xoʻjand va Chirchiqorti oʻlkalari Rossiya tasarrufiga oʻtdi. 1867 yilning iyul oyida imperator farmoniga binoan general-gubernator boshchiligidagi Turkiston harbiy okrugi tashkil etildi. 1868 yilda general-adʼyutant Konstantin Petrovich fon Kaufman boshchiligidagi Turkiston harbiy okrugi qoʻshinlari Buxoro xonligiga qarshi harbiy harakatlarni boshladilar. May oyida rus qoʻshinlari Samarqandga yaqinlashdilar va shaharni jangsiz ishgʻol etdilar. Iyun oyida Buxoro amiri sulh xususidagi shartnomaga imzo chekdi. Zarafsxon okrugi tashkil etildi. General Abramov boʻlinmasi Qarshini bosib oladi va uni Buxoro amiriga qaytaradi. General-mayor Abramovning 1870 yilda amalga oshirilgan harbiy harakatlari natijasida Shahrisabz va Kitob ishgʻol etiladi. Shahrisabz va Kitob bekliklari Buxoro amiriga topshiriladi. 1873 yilda keng qamrovli harbiy harakatlar natijasida Turkiston, Mangʻishlok va Orenburg tarafidan Xiva xonligiga yurish uyushtiriladi. Harbiy harakatlarga 49 ta rota, 32 ta yuzlik, 34 ta zambarak va 2 ta paroxod jalb etildi. May oyiga kelib Hazorasp qalʼasi zabt etildi, koʻp oʻtmay Xiva, Qoʻngʻirot, Xoʻjayli, Mangʻit qalʼalari va Gurlan bekligi taslim boʻldi. Avgust oyida Xiva xonligi bilan sulh shartnomasi tuzildi. Xiva xonligi Rossiya vassalligini qabul qilib, Muhammad Rahim Bahodirxon (Feruz) hukmronligi saqlab qolindi. 1873 yilning kuzida Buxoro xonligi bilan yangi siyosiy shartnoma imzolandi. 1875-1876 yilgi harbiy harakatlar natijasida Fargʻona vodiysida Xudoyorxon va rus hukumatiga qarshi koʻtarilgan qoʻzgʻolon bostirildi. Soʻngra Qoʻqon xonligi tugatilib, Rossiya tarkibidagi Fargʻona viloyati tashkil etildi. 1881 yilda Axal-Tekin vohasi rus qoʻshinlarining ayovsiz hujumlari ostida taslim boʻldi, Ashxobod zabt etildi. Rossiya va Eron oʻrtasida chegara belgilashga qaratilgan konvensiya imzolandi. 1884 yilda Marv taslim boʻldi. 1885 yilda Pendin va Murgʻob vohasida yashovchi turkman qabilalari Rossiya fuqaroligini qabul qildilar. Kushka Rossiyaning eng janubiy chegara maskaniga aylandi. Shunday qilib, XIX asrning 80-yillariga kelib Rossiyaning Markaziy Osiyodagi chegaralarining shakllanish jarayoni nihoyasiga yetdi. 1895 yilda Rossiya va Britaniya hukumatlari oʻrtasida Pomir togʻlarida boʻlinish chizigʻi oʻtkazilishi bilan taʼsir doiralarini tasdiqlash xususidagi shartnoma imzolandi.[1]

  1. Rossiya imperiyasi tomonidan O‘rta Osiyoni bosib olish uchun istilochilik harakatlarining boshlanishi

  2. Rossiya imperiyasi mustamlakachilik siyosatiga qarshi milliy-ozodlik harakati

  3. Buxoro amirligida Rossiya imperiyasi protektoratining oʻrnatilishi

  4. Xiva xonligida Rossiya imperiyasi protektoratining oʻrnatilishi

  5. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi

  6. Buxoro amirligining tashkil topishi

  7. Xonliklarda madaniy holat

  8. Turkiston xalqlarining Rossiya imperiyasi mustamlakachilik siyosatiga qarshi milliy-ozodlik harakati

  9. Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davrida Turkistonda aloqa tizimi

  10. Turkiston general-gubernatorlikni tashkil topishi,boshqaruv tizim

  11. Rossiya imperiyasi Turkistonda olib borgan mustamlakachilik siyosati, uning oqibatlari.

TEPADA BU SAVOLLARGA JAVOB BOR QAYTA BERILGAN SAVOL

  1. Turkiston xalqi Rossiya imperiyasi o‘rnatgan zo‘lmiga qarshi olib borgan kurashi.

Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakat (1916—1943) — Oʻrta Osiyo xalqlarining bolsheviklar hukmronligi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi olib borgan kurashi (1918—1943). Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatr.q.q.h. — Oʻrta Osiyodagi milliy ozodlik harakati tarixida alohida bosqich boʻlib, kurash koʻlami va shiddati uning murakkab va ziddiyatli ekanligi bilan ajralib turadi. Turkiy xalqlarning milliy ozodlik harakatiga sabab iqtisodiy inqirozlar va xalqqa qarshi qonunlar edi. Bu harakat oʻz jugʻrofiy doirasiga koʻra, 3 hududga boʻlinadi: Turkiston ASSR, Buxoro Respublikasi va Xorazm Respublikasi qududlari. U keyinchalik Oʻzbekiston, Turkmaniston, Tojikiston SSRda ham davom etdi. Qurolli kurash oʻz rivojlanish jarayoniga koʻra, 2 davrni bosib oʻtdi: 1918—24 va 1925—1935-yillar.

Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatr.q.q.h.ning 1davri, dastlabki qurolli guruxdarning tashkil topishi Kichik Ergash va Katta Ergashning nomlari bilan uzviy bogʻliqdir. Turkiston muxtoriyati hukumati qoʻshiniga boshchilik qilgan Kichik Ergash. 1918-yil 19— 21-fevralda Qoʻqon shahrida boʻlgan urush natijasida magʻlubiyatga uchrab, Qoʻqon uyezdidagi Bachqir qishlogʻiga chekindi.


26-fevralda Bachqirga qizil gvardiyachilar va arman dashnokdari (qarang „Dashnakiutyun“)ning 5 ta otryadi hujum qildi.


27-fevralda boʻlgan janglarning birida Kichik Ergash halok boʻlgach, Katta Ergash Fargʻona vodiysida bolsheviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi. Tez orada harakat butun Fargʻona vodiysi va Samarqand viloyati hududlariga tarqaldi.


Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatr.q.q.h.niig bosh sababi bolsheviklarning oʻlkada yuritgan mustamlakachilik va shovinistik siyosati boʻldi. Bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan dastlabki sotsialistik tadbirlar (korxonalarning davlat ixtiyoriga oʻtkazilishi, xususiy mulkning tugatilishi, oziq-ovqat taqsimoti va gʻalla monopoliyasi, islom dinining cheklanishi va ateizm targʻiboti, masjid, Madrasa, xususiy maktab va qozixonalarning bekitilishi, vaqf yerlarning tortib olinishi, majburiy mehnatning joriy qilinishi, bozorlarning yopilishi va boshqalar) hamda qizil armiya jangchilarining talonchilik va bosqinchilik siyosati harakatga alohida keskinlik va koʻlam bagʻishladi. Bu hodisalar kurashning tobora kengayishi va rivojlanishiga olib keldi.


Qurolli kurash oʻzining harakatlantiruvchi kuchlari (dehqonlar, chorakorlar, hunarmandlar, kosiblar va mardikorlar, toʻq badavlat oilalarning vakillari — savdogarlar, boylar hamda ulamolar) va tashkiliy tuzilishi jihatidan ham aholining barcha guruxlari va ijtimoiy qatlamlarini oʻziga qamrab olgan harakat hisoblanadi.



  1. Turkistondagi jadidlar xarakati, asosiy yo‘nalishlari va davrlari.

  2. Rossiyada Fevral burjua—demokratik inqilobning g‘alabasi, uning Turkistonga tasiri.

  3. Fevral inqilobdan so‘ng Turkistonda ijtimoiy-siyosiy xayotni faollashuvi (1917y., mart-oktabr).

  4. Turkistonda Sovetlar xokimiyatni o‘rnatilishi.O‘lka Sovetlarning III s’ezdi, uning qarorlari.

  5. Turkiston muxtoriyatni tashkil topishi, uning fojeali taqdiri.

TEPADA BU SAVOLLARGA JAVOB BOR QAYTA BERILGAN SAVOL

  1. Sovetlar olib borgan siyosatigi qarshi Turkiston xalqi olib borgan istiqlol uchun kurashi, uningoqibatlari (1918-1924yy.).

  2. 1917-1920yy. Buxoro va Xivada siyosiy xayot. XXSR va BXSR tashkil topishi. 68. O‘rta Osiyoda milliy –xududiy chegaralash siyosatni amalga oshirilishi. O‘zbekiston SSR tashkil topishi.

Sharqdagi yirik davlatlardan biri hisoblangan Buxoro amirligi 1868-yilga kelib Podsho Rossiyasining yarim mustamlakasiga aylanganidan soʻng xalqning tirikchiligi ilgarigidan ham ogʻirlashgan. Amirlikdagi xalq qoʻzgʻolonlari podsho Rossiyasi qoʻshinlari yordamida bostirilgan. Rus maʼmurlari amirlikda katta imtiyozlarga ega boʻlgan. Rossiyadagi demokratik jarayonlar, 1908-yil Turkiyada boʻlgan Yosh turklar inqilobi, xususan Petrograddagi 1917-yil fevral inqilobidan keyin amirlik hududida jadidchilik va undan oʻsib chiqqan Yosh buxoroliklar harakati kuchaydi.

1917-yil 7-aprelda Amir Olimxon mamlakatda islohotlar oʻtkazish toʻgʻrisida farmon chiqardi. Lekin amirning bu farmoni amalda joriy qilinmadi. Jadidlar Buxoro shahrida namoyish uyushtirgandan soʻng, mamlakatda ularni yoppasiga taʼqib qilish boshlandi. 1917-yil Oktabr inqilobidan keyin Rossiya bilan Buxoro amirligi oʻrtasida munosabatlar yomonlashdi. Turkiston XKS Buxoro davlatiga gʻanimlik qilib, amir hukumatini kuch bilan agʻdarishga urindi. Bolsheviklar shu maqsadda yosh buxorolik jadidlarni qoʻllab-quvvatlashdi. 1918-yil mart oyida Turkiston oʻlkasi XKS raisi Fyodor Kolesov qoʻmondonligidagi qizil askarlar mamlakat poytaxti Buxoro shahriga hujum uyushtirdilar. Ularning hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan boʻlsa ham, Buxorodagi siyosiy tuzumni oʻzgartirish uchun urinish toʻxtamadi. Amir Olimxon mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu fursatda muxolifatdagi yosh buxoroliklar firqasi (partiyasi) arboblari bilan til topisha olmadi. U mamlakatda konstitutsion monarxiya va demokratik tartibotlarni oʻrnatmoqchi boʻlgan jadidlar — yosh buxoroliklarni yoʻqotish yoʻlini tutdi. Fayzulla Xoʻjayevning taʼkidlashicha, Kolesov voqeasidan keyin amir mamlakatda 3000 kishini qatl qilgan. Buxorolik adib Sadriddin Ayniyning yozishicha, faqat poytaxt – eski Buxoro emas, balki Gʻijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorakoʻl, Chorjoʻy, Xatirchi, Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar jadidlikda ayblanib nohaq oʻldirildi. Buxorolik jadidlarning tirik qolgan vakillari Samarqand, Toshkent va Moskvaga joʻnab ketishga majbur boʻlishdi, yosh buxoroliklarning bir qismi 1918-yil yozida Toshkentda Buxoro Kompartiyasini tuzishdi, Xoʻjayev Moskvadagi muhojirligi davrida – 1918-yil oktabrida Turkiston respublikasining Rossiya SFSR hukumati huzuridagi muxtor vakolatxonasi qoshida yosh buxoroliklar partiyasi boʻlimini tashkil qildi. 1920-yil yanvarda Toshkentda Xoʻjayev boshchiligida inqilobchi yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tashkil qilindi. Bolsheviklar yosh buxoroliklardan amirlik hokimiyatini agʻdarishda foydalandilar. Ular ham taktik maqsadlarni koʻzlagan holda bolsheviklarga yaqinlashishdi. 1920-yil 25-avgustda rus qoʻmondoni Mixail Frunze Turkfront qoʻshinlariga „qoʻzgʻolon koʻtargan Buxoro mehnatkashlariga yordam koʻrsatish toʻgʻrisida“ buyruq berdi. 1920-yil 2-sentabrda Turkfront qoʻshinlari amirlik hokimiyatini agʻdarib tashladi.



  1. O‘zbekistonda 20-30 yillarida sanoatlashtirish siyosatni amalga oshirilishi, uning natijalari.

XX asrning 20-30-yillarida O`zbekistonda o`tkazilgan sanoatlashtirish va jamoalashtirish siyosati, uning salbiy oqibatlari.
20-30 - yillar davomida iqtisodiyotda xususiy sektor deyarli butunlay tugatildi. Sanoat, transport, qishloq xo`jaligi va boshqa tarmoqlardagi ko`plab ishlab chiqarish vositalari davlat yoki kolxoz-kooperativ mulkiga aylantirildi. Natijada davlat xalq xo`jaligini istalgancha boshqarish imkoniyatiga ega bo`ldi. Ma`muriyatchilik, buyruqbozlik iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy usuliga aylandi.

Bolshevoylar dohiysi Sho`ro Rossiyasini sanoati rivoj topgan ilg`or mamlakatlar qatoriga olib chiqish vazifasini qo`ydi. Ammo O`zbekiston singari mustamlaka mamlakatlarga nisbatan bu siyosat mutlaqo boshqacha maqsadlarda - Markaz manfaati asosida amalga oshirildi. 1925 yil dekabrda VKP (b) XIV s`yezdi «sosialistik industrlashtirish» yo`lini avj oldirishni e`lon qildi. Stalin rahnamoligidagi o`ta sanoatlashtirish tarafdorlari uning sur`atini keskin tezlashtirish maqsadida mablag`larni qishloq xo`jaligi hisobidan sanoatga olish rejasini ilgari surdilar. Ularning muholiflari sanoatlashtirish siyosatini yoqlagan holda, uni aholining moddiy ahvolini, turmush sharoitlarini yaxshilash va qishloq xo`jaligida kooperasiyani asta-sekin ixtiyoriy ravishda amalga oshirish bilan birgalikda olib borishni taklif qildilar. Biroq, bu yo`l keskin rad etildi.


Oqibatda sanoatlashtirishning sub`yektivlashtirishga asoslangan stalincha usuli butun mamlakatda, jumladan, O`zbekistonda ham bosh yo`nalish bo`lib qoldi.


Shu bilan birga Respublikamizda uning salbiy ko`rinishlari ulkaning o`ziga xos iqtisodiy ahvoli tufayli yanadi ortdi. Eng asosiysi - SSSR ning xalq xo`jalik majmuida O`zbekistonnnig roli va o`rni ittifoq hukumati tomonidan majburan belgilab berildi.


Lekin O`zbekiston uchun sanoati qurilishining keng sur`atda jadallashtirish nihoyatda zarur edi. Chunki, Respublika iqtisodiyoti 20-30 yillar chegarasida ham agrar xususiyatga egaligicha qolayotgan edi. 1927 yilda O`zbekiston xalq xo`jaligida qishloq xo`jaligining salmog`i 61,6 % , sanoatning salmog`i 38,4 % tashqil etar, shu bilan sanoat ishlab chiqarishning 90 % qishloq xo`jaligi xom ashyosini qayta ishlashga asoslangan edi.


Garchi hayot muammolar bilan to`lib-toshib ketgan bo`lsada, besh yillik rejalarda xalq yelkasiga asossiz va amaliy jihatdan bajarib bo`lmaydigan vazifalar yuklangan bo`lsa-da, O`zbekiston xalqi o`z kuch-qudratini, idroki va mahoratini to`liq namoyon qildi. Birinchi besh yillik (1928-1932) davrida O`zbekistonda 289 ta sanoat korxonasi qurildi va ishga tushirildi, 79 ta korxona qayta tashqil etildi, sanoatning ishlab chiqarish fondlari uch barobar, neft qazib chiqarish 2,5 barobar, metal ishlab chiqarish sanoati mahsulotlari 6 barobar, sement ishlab chiqarish uch yarim barobar ortdi.


Ikkinchi besh yillik (1933-1937) davrida 189 ta turli sanoat korxonalari va elektr stansiyalari barpo etildi. Urushdan oldingi uchinchi besh yillikda sanoat rivojlanishida yangi qadam qo`yildi. Urushning boshlanishiga kelib 134 ta sanoat korxonasi ishga tushirildi. Urushdan oldingi besh yilliklar davrida sanoatning xalq xo`jaligida egallagan salmog`i 1928 yildagi 43 % dan 1940 yilda 70% ga yetdi. Urush arafasiga kelib sanoat potensiali 1445 ta yirik va o`rtacha sanoat korxonalarini o`z ichiga olar edi. 1925 -1940 yillarda qurilib ishga tushirilgan bunday korxonalar jumlasiga Bo`zsuv GESi, Samarqand, Buxoro, Qo`qon, Termiz, Asaka shaharlarida issiqlik elektrostansiyalari, Toshkent, Samarqand, Buxorodagi to`qimachilik fabrikalari, Toshkent qishloq xo`jaligi mashinasozlik zavodi, Farg`ona konserva, Quvasoy sement va oxaq zavodlari, Toshkent «O`rtoq« tamaki fabrikasi, ko`plab paxta tozalash, sut-yog` tayyorlash, sovun pishirish kabi zavodlarni kiritish mumkin. Sanoatlashtirish natijasida respublikamizda ishchilar sinfining soni keskin oshdi. «1937 yilga kelib sanoat ishchilarining umumiy miqdori 181 ming kishidan iborat bo`ldi».


Biroq, sanoatlashtirish siyosatini amalga oshirish chog`ida jiddiy xatoliklarga yo`l qo`yildi. Birinchidan, ixtisoslashtirish bahonasida respublikamizda asosan paxtachilikni rivojlanishi bilan bog`liq bo`lgan sanoat tarmoqlari hamda yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalari vujudga keltirildi. Og`ir sanoat, mashinasozlik va boshqa yetakchi tarmoqlarni rivojlantirishga e`tibor berilmadi.


Ikkinchidan, sanoatni kadrlar bilan ta`minlash jarayoni ziddiyatli xususiyatga ega bo`ldi. Sanoat korxonalari uchun zarur bo`lgan kadrlar asosan Rossiyadan keltirilgan. Ular orasida mahalliy millat vakillari ozchilikni tashqil qilar edi.


Uchinchidan, sanoatlashtirish ma`muriy-buyruqbozlik asosida amalga oshirildi. Sanoat korxonalari qurilish uchun qo`shimcha mablag`larni izlab topish maqsadida aholi o`rtasida majburiy yo`l bilan zayomlar tarqatildi. Sanoat qurilishlariga odamlar majburiy tarzda yuborildi. 1940 yil 20 iyundagi mehnat intizomini yaxshilashga qaratilgan farmonga ko`ra ishga kechikib kelganligi uchun jinoiy javobgarlik joriy qilindi. Natijada minglab ishchilar va texnik xodimlar turmalarga tashlanib, mahbuslarga aylantirildi.


Xullas, 20-30 yillarda O`zbekistonda amalga oshirilgan sanoatlashtirish siyosatini bosh maqsadi respublikani istiqbolda mustaqil taraqqiyot yo`lidan borishini ta`minlaydigan iqtisodiy poydevordan mahrum qilish va uni sho`rolar xo`jalik mexanizmining bir buyrug`iga aylantirishdan iborat edi. Sho`rolar tomonidan 20-yillarning oxiri 30 yillarida amalga oshirilgan va o`zining mash`um oqibatlarini qoldirgan tadbirlardan yana biri qishloq xo`jaligini jamoalashtirish siyosati edi. Bu masala «Lenincha sosializm qurish rejasi» ning tarkibiy qismi hisoblanadi. 1921-1922 yillardagi agrar islohot, 1925-29 yillardagi yer-suv islohotlari sho`rolar hukumatini qoniqtirmadi. 1929 yil kuzidan boshlab yoppasiga kollektivlashtirish siyosati amalga oshirila boshladi. Ya`ni, kooperativlashtirishning xilma-xil shakllarini tugatish, mavjud bo`lgan bir qancha kooperativ tizimlarini davlatlashtirish yo`liga o`tdi. Kooperasiyalarni barcha turlari va sohalari buyicha rivojlantirish siyosatini yoppasiga jamoalashtirish yo`li bilan almashtirdi. Bu yo`l esa ixtiyoriylik prinsiplari asosida emas, balki «yuqoridan belgilash» yo`li bilan amalga oshirilardi. O`zbekiston kompartiyasi MQ 1930 yil 17 fevralda «kollektivlashtirish va quloq xo`jaliklarini tugatish to`g`risida» qaror qabul qildi. 1925-29 yillarda yer-suv islohoti davridayoq katta yer egalarining aksariyat qismlari tugatilgan edi. 1930 yil fevraldan boshlab avj olgan quloq xo`jaliklarni tugatish kompaniyasi davrida qonunlar qo`pol ravishda buzilib, inson huquqlari toptaldi. Natijada, Farg`ona, Bog`dod, Chust kabi tumanlarda jamoalashtirishga qarshi dehqonlar isyon ko`tardilar, bu harakatlar zo`rlik bilan bostirildi. Quloq xo`jaliklari ro`yxatini tuzishda yakka qishloq xo`jaligi solig`i to`laydigan, o`ziga to`q dehqon xo`jaliklari asos qilib olindi. Bu ro`yxat asosan moliya organlari tomonidan tuzilardi. Quloqlar ro`yxatini muttasil kengaytirib borish hisobiga nafaqat o`rta hol balki, kambag`allar ham yoppasiga kollektivlashtirish davri qatag`onlik siyosatining girdobiga tortildilar.


Faqat 1930 yilning o`zida respublikada «boy» yoki «quloq« xo`jaliklar toifasiga kiritilgan 2648 ta o`rtacha xo`jalik tugatildi. 1931 yilning avgustiga kelib yana 3828 ta «quloq xo`jaliklari» tugatildi, respublikadan tashqariga - Ukrainaga Sibir va Shimoliy Kavkazga 3871 «quloq oilasi» surgun qilindi. 1933 yilda surgun qilingan «quloq« xo`jaliklari soni 5500 taga yetdi.


1932 yil oxirlariga kelib barcha dehqon xo`jaliklarini 81,7 %, 1937 yilda 95 % , 1939 yilda 99,2 % i jamoalashtirilgan edi.


«Jamoalashtirish» ning ajralmas bo`g`ini bo`lgan davlat xo`jaliklarini MTS va sovxoz shaklidagi agrokorxonalarni tashqil qilishga ham jiddiy e`tibor berildi.


Yoppasiga jamoalashtirish Respublikamiz qishloq xo`jaligida paxta yakka hokimligining kuchayishiga sharoit yaratib berdi. 1929-1932 yillarda g`o`za ekiladigan yer maydonlari 550 ming gektardan 928 ming gektarga kengaytirildi, yalpi paxta hosili esa 652 ming tonnadan 750 ming tonnaga yetkazildi.1932 yili Respublika Sobiq Ittifoq bo`yicha paxta hosilining 60% ini berdi. Mana shu paytdan boshlab xorijdan paxta olib kelish to`xtatildi. Yuqorida ta`kidlanganidek yoppasiga jamoalashtirish va quloq xo`jaliklarini tugatish siyosati o`zining xunuk oqibatlarini qoldirdi:


1.Ma`lumki, chorizm hukmronligi davrida butun O`rta Osiyo xom ashyo bazasiga aylangan edi. Jamoalashtirish natijasida Respublikamiz qaytadan, balkim kuchaytirilgan formada xom ashyo omborxonasiga aylantirildi.


2.Odamlarda ishonchsizlik kayfiyatini uyg`otdi, ko`plab odamlar boshqa joylarga qochishga majbur bo`ldilar, chorvalarni ko`p miqdorda suyib yubordilar, bu esa chorva tuyog`ini keskin kamayishiga olib keldi.


3.Ma`naviy va ahloqiy qadriyatlar toptaldi.


4.Minglab kishilar qatag`on qilindi, yohud Ukraina va Sibirga surgun qilindi.


5.Jamoalashtirish asrlar davomida shakllanib kelgan odamlardagi yerga bo`lgan egalik hissini yo`qotib, begonalik xislatlarini vujudga kelishiga olib keldi. Umuman qishloq xo`jaligini rivojlantirish o`rniga oxir oqibat uni tanazzulga olib keldi.


20-30 yillarda O`zbekistonda «madaniy inqilob» siyosati «shaklan milliy va mazmunan sosialistik» madaniyatni rivojlantirish qobig`iga o`rab amalga oshirildi.


Ma`lumki, O`zbek xalqi boy madaniy merosga ega bo`lib, u asrlar mobaynida sayqal topib kelgan. Sho`ro mustamlakachilari chorizm siyosatini davom ettirib, O`zbek xalqining boy madaniyatiga hujum uyushtirdilar, chunki ular xalqimizni ma`naviy, madaniy, tarixiy merosini yo`q qilmasalar O`zbekistonni o`z asoratlarida uzoq saqlab qololmasliklarini yaxshi tushunar edilar.


«Xoh o`tmishda, xoh bugun bo`lsin, boshqa millat, davlatni o`ziga qaram qilish niyatida harakat qilgan, qilayotgan kuchlar doimo bir siyosatni yuritganlar, yuritadilar: ya`ni qaram xalqning ma`naviy, madaniy, tarixiy merosini yo`q qilish, undan judo etish».


«Shaklan milliy va mazmunan sosialistik» madaniyat uchun kurash dasturi xuddi ana shu mudhish vazifani bajarishga xizmat qildi, bu g`oyani ijrochilari «madaniy inqilob» yasab, o`zlaricha bir zumda xalqimizni boy merosini yo`qqa chiqardilar, O`zbek xalqini yoppasiga savodsiz deb e`lon qildilar. 1925 yilda O`zbekistonda 97 ta vaqf maktablari va 1,5 mingdan ortiq eski «Qadim» va «Jadid» maktablari faoliyat ko`rsatmoqda edi. Ammo 1928 yilga kelib Sho`ro hukumati O`zbekistonda eski milliy maktablar faoliyatini batamom ta`qiqlab qo`ydi.


Sho`ro hukumati respublikada milliy ta`lim va tarbiya tizimi ildiziga ikki marta halokatli zarba berdi. Birinchisi, 1929 yil 1 dekabrda arab alifbosiga asoslangan eski O`zbek yozuvining lotinlashtirilgan alfavit asosidagi O`zbek yozuvi bilan almashtirilganligi bo`lsa, ikkinchisi, 1940 yil 8 mayda «O`zbek yozuvini lotinlashtirilgan alfavitdan rus grafikasi asosidagi yangi alfavitga ko`chirish to`g`risidagi qonun» bilan amalga oshirildi.


Respublikada kommunistik mafkura manfaatiga xizmat qiluvchi xalq maorifi tarmoqlari muttasil o`sib bordi. 1921-1922 o`quv yilidayoq respublikada mingdan ortiq savod maktablari, savodsizlikni tugatish kurslari va tarmoqlari faoliyat ko`rsatdi, ularda 50 ming kishi xat savod chiqardi.


«Sovet davlatining statistik ma`lumotlarida ko`rsatilishicha 1924-25 yillarda O`zbekistonda 160 ta sovet tipidagi maktablar tashqil qilinib, ularda 17209 o`quvchi ta`lim olgan bo`lsa, 1941 yilga kelib maktablar soni 5504 taga va ularda o`qiyotgan o`quvchilar soni 1 mln.315 ming kishiga yetgan».


Bu yillarda respublika oliy o`quv yurtlari tarmog`i ham ortib bordi. 1918 yil 12 mayda Turkiston xalq milliy universiteti ish boshladi. Samarqandda O`zbekiston Davlat universiteti, Buxoro, Farg`ona, Namangan, Andijon, arg`ilon, Toshkent, Nukus, Xiva, Urganch shaharlarida oliy maktablar tashqil etildi.


«Agar 1932 yil respublikadagi 31 ta oliy o`quv yurtida 12,2 ming talaba o`qigan bo`lsa, 1941 yilga kelib ularda ta`lim olayotgan talabalar soni 18 ming kishiga yetdi. Shu bilan birga bu yillar davomida 10 ga yaqin o`rta maxsus o`quv yurtlari tashqil qilinib, ularda 15 mingga yaqin yoshlar turli malakalarga ega bo`ldilar».


Sho`rolar hukumati O`zbekistonda fan, ilmiy-tadqiqot yutuqlaridan ham o`z manfaati yo`lida ustamonlik bilan foydalandi. 1932 yilda O`zbekiston SSR Fan qo`mitasi tuzildi. 1940 yillarning boshida O`zbekistonda 60 dan ortiq maxsus ilmiy tekshirish muassasalari, laboratoriya va stansiyalar mavjud bo`lib, ularda nazariy va amaliy fan sohalari buyicha turli yo`nalishlarda ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi. 1940 yil 9 yanvarda Fan Qo`mitasi Ittifoq Fanlar Akademiyasining O`zbekiston filialiga aylantirildi. Keyinroq 1943 yilda O`zbekiston SSR Fanlar akademiyasi tashqil etildi.


Respublikamizda ilmiy -tadqiqotlari rivojida birinchilar qatorida fan nomzodi va fan doktori ilmiy darajasini olishga mo`sharraf bo`lgan P.Soliyev, T.Koriniyoziy, I.Mo`minov, T.Sarimsoqov, Ya.G`ulomov kabi olimlarning xizmatlari salmoqlidir. Bu yillarda adabiyet va san`at ham turli to`siq va cheklashlar ta`siri ostida kommunistik mafkura asosida rivojlanib bordi. Dastlab adabiyot maydonida jadid ijodkorlar Munavvar qori Abdurashidxonov, M.Behbudiy, A.Fitrat, A.Cho`lpon, X.X.Niyoziy, S.Ayniy, A.Qodiriy, M.So`fizoda kabilar faoliyati yaqqol ko`zga tashlanadi.


20-yillarda ular bilan bir qatorda Oybek, Hamid Olimjon, G`.G`ulom, Uyg`un, U.Nosir, Elbek, Botu, Abdulla Kahhor, Mirtemir, S.Abdulla kabi yosh qalam sohiblari adabiyot maydoniga kirib keldilar va barakali ijod qildilar. Biroq ularning ko`plari mash`um qatag`onlik siyosatini qurboni bo`ldilar. Musiqa san`ati rivojiga Yunus Rajabiy, Muxtor Ashrafiy, To`xtasin Jalilov singari bastakorlar ulkan hissa qo`shdilar.


M.Uyg`ur, A.Hidoyatov, S.Eshonto`rayeva, S.Habibullayev, L.Narzullayev, X.Nosirova singari aktyorlarning ijodi O`zbek tayetri tarixini yorqin sahifasidir. 1929 yilga kelib O`zbekiston rasssomlar uyushmasi tashqil etildi. Bu davrda U.Tansiqboyev, CH.Axmarov, A.Abdullayev, B.Hamdamiy, M.Nabiyev va boshqalar katta ijodiy barkamollik erishdilar.


Lekin, 20-30 yillardagi amalga oshirilgan «madaniy inqilob» davrida juda katta xatoliklarga yo`l qo`yildi, hatto kechirib bo`lmas jinoyatlar sodir etildi. A.Qodiriy, Cho`lpon, Usmon Nosir, Otajon Xoshimov, Botu va boshqa iste`dodli ijodkorlar qatag`on qurboni bo`ldilar. Dinga qarshi kurash niqobi ostida masjidlar vayron qilindi. Arab yozuvidagi diniy va dunyoviy kitoblar yo`q qilindi. Ikki marotaba alfavitni o`zgartirish, xalqimizni ming yillar davomida shakllangan madaniy merosdan mahrum qilib qo`ydi. Ijodkorlardan faqat sosialistik tuzumni tarannum etishni, o`tmishni qora bo`yoqlar bilan tasvirlashni talab qilindi. Umuman bu sohada o`tkazilgan siyosat ham o`ta ziddiyatli bir tarzda amalga oshirildi. 1927 yilda respublikada «hujum harakati» boshlandi. Bu harakatni amalga oshirish chog`ida O`zbek xalqining tarixan tarkib topgan milliy ahloqiy sharqona an`ana va qadriyatlari hisobga olinmadi. Natijada, sovetlarning xotin-qizlarini ozodlikka chiqarish borasida shoshmashosharlik va zo`ravonlik usulida amalga oshirgan siyosati minglab ayollarning begunoh qurbon bo`lishiga sabab bo`ldi.



  1. O‘zbekistonda ommaviy jamoatlashtirish siyosatini amalga oshirilishi, uning oqibatlari.

  2. SSSRda totalitar (mustabid) tuzumni shakllanishi, uning oqibatlari.

SSSRda ma"muriy-buyruqbozlik, totalitar tuzumining qaror topishi. Ma'lumki, 1925 yil
fevralida milliy-davlat chegaralanishi utkazilganidan keyin Uzbekiston Sovetlarining 1 kurultoyi
«Uzbekistan SSR tuzilgani tugrisidagi deklaratsiya»ni tasdikladi. 1925 yil 13 may kuni SSSR
Sovetlarining III kurultoyida Uzbekiston SSR Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoki tarkibiga kabul
kilindi.Xalk komissarlari va idoralari tuzildi.Ittifok varespublika boshkaruv muassasalari bir xilda va asosiy masalalar, odatda, Markazda kabul kilinaredi va xal cLilardi.Urta Osiyo respublikalarinnng xalk xujaligi va madaniyati ustidan nazoratni kuchaytimsh rnaksadida 1923yilda tashkil etidgan, 1926 yili kaytadan tuzilgan Urta Osiyolktisodiy Kengashi - Sredaz EKOSO tuzildi. 20-yiIlarda boshka respublikalararo boshkaruv organlari Urta Osiyo suv xujaligi boshkarmasi (Sredazvodxoz) Urta Osiyo Davlat Plan Kumitasi (SredazgospIan).Urta Osiyo Xalk xujaligi Oliy Kengashi, VSSPS Urta Osiyo byurosn turli Ittifok xalk komissarliklarining filiallari xam tashkil etildi Uzbekiston SSRda davlat xokimiyatining rasman konun chikaruvchi oliy organi Sovetlarning okrug va rayon kurultoylari tomonidan saylanadigan vakillaridan tarkib topadigan Sovetlar kurultoyi buldi, respublika davlat boshkaruvining oliy organi esa Xalk Komissarlar Kengashi bulib koldi. «Xammamizga ma'lumki - deydi Prezidentimiz Islom Karimov - Biz sunggi 70 yil mobaynida davlatta karshilik va siginish xolatida yashadiq mamlakatdagi barcha boyliklarning mulkning egasi davlat deb xisoblab keldik.Kdysi masalani olmayliq davlat manfaati birinchi urinda, fukaro, shaxe manfaati esa deyarli xisobga olinmasligi zeki konstitutsiyalaming xar kaysi moddada yakkol kuzga tashlanar edi»

220. Siyosiy qatag'on, uning bosqichlari va og'ir oqibatlari. 20-30 yillarda musta b id tuz um ga karshi fikr bildirganlarai ta'kibosti ga olish avj oldi.Ayni shupaytda«18 larguruxi» «inogomovchilik», «kosimovchilik» kabi siyosiy ishlar tukib chikariigan edi. «18 lar guruxi» 1925 yil 19-noyabrda Samarkandda chikariigan Uzbekiston KP (b) MKning plenumi yigilishi bir kun emas turt kun davom etadi.Buning asosiy sababi respublikadagi yukori ma'suiiyatli vazifani egallab turgan 18 shaxening uz lavozimlaridan ketishi xakidagi arizasi buldi.Ular uz isteTolari sababini xususiy mulkni yukotish xisobiga utkazilgan ег-suv isloxoti usullariga norozilik sifatida izoxlashadi. «Inogomovchilik» 1926-1931 yillarda mustabid tuzum tomonidan milliy raxbar va ziyolilarning katagon kilinishiga sabab bulgan uydirmalar «Inogomovchilik usha yillarda, UzSSR Maorif Xalk komissari vazifasini bajarib kelgan Raxim Inogomov (1902-1938) nomi bilan boglik yana bir guruxdan biri bu «Kosimovchilik» guruxidir - 1929 yillarda milliy an'anaviy sud va xukuk soxasidagi kadriyatlarnn saklab kolish tarafdorlari bulgan vatanparvar ruxdagi xukukshunos mutaxassislarni mustabid sovet tuzumiga majourai buysundirish nulidagi (repressiya) katagon 1929-yilda UzSSR oliy sudining raisi Sa'dullo Kosimovning «kosimovchilik» deb nomlangan ishini kurib chikishi boshlandi.Xalk ta'limi tizimidagi maorifparvar ziyolilarga karshi olib borilgan kuvgin va


katagonlarga xalk dushmanlari, chetEl josuslari -A.Ikromov, F.Xujaev va boshkalar uzlarining maorif komissarligidagi odamlari» - Usmonov , Ruziev, Soronin, orkali xalk maorifiga katta ziyon etkazilgan degan buxtonlar asos kilib olindi.Ayni paytda istiklol va erk kuychilari, o'zbek xalkiningmashxuryozuvchilaridan Fitrat, CHulpon,A.Kodiriy, U.Nosir Stalin istebdodining begunox kurboni butdil ar. Uzbekiston Prezidenti l.Karimov ta'kidlaganidek respublika NKVDsi «uchdiklar» tomonidan 1937-39 yillarda 41 mingdan ziyod kishi kamokka olinib, ulardan 6 ming 920tasi otib tashiangan edi.Miilatning ilgor tarakkiyparvar ziyolilari katagon kilinishi okibatida xalkimiz ularning noyob asarlarini ukimdan uzok vakt maxrum buldi.Siyosiy boshkarma organlari (OGPU) F.Xujaev, A.Ikromov, D.Manjara, S.Segizboev va boshkalar xususida "Sovetlarga karshi, kuporuvchanlik" uydirma ishlarini tukib chikdilar. Bular nazariy baxs va munzaralzrga uz pozitsiyalarmi maxkam turib, ximoya kiladigan xurbiatli va e'tiborli xalk etakchilaridan edi. Ular shaxsga engiiishning, yakka partiya zuravonligi ildiz otib ketishining xavfli ekanligini anik-ravshan tushunar edilar. Ular joylarda katta xukm utkaza oladigan bulnshlariga karamay, katagonlaming zurayib borishini tuxtatib kololmadilar. Partiya viloyat komitetlari sekretarlari D.Rizaev, X.Boltaev, gSHsroilov kabilar xam katgon kilindilar.


221. Mustabid sovet tuzumi tomonidan o'zbek ziyolilarining quvg'in etilishi. Mamlakatda xukm surgan kizil saltanat mustamlakachiligi, yakkaboshchilikdan iborat ma'muriy-buyrukbozlik ish uslubi mamlakatda avj olib ketgan oshno-ogaynichiliq tanish-bilishchilik va boshka illatlarga karshi ijodkor ziyolilar xam oshkora va pinxona kurash olibbordilar. Erkin Voxidov, Abdulla Oripov, SHukrullo, Rauf Parfi, Oydin Xojieva va boshka ijodkorlar mustamlakachilik va turgunlik davri illatlariga karshi adabiy ijodning turli usullaridan foydalandilar va ommaning bu illatlarga karshi kurashga chorladilar. 1946-1990 yillarda Uzbeki sto nvin g teatr va musika san'ati va uning ijodkorlari Kommuniseik firka maflcurasi va siyosati ta'siri ostida faoliyat kgrsatnshga majbur edilar. SHurolar xukumatt Sotsializm bayre*gi ostida adabiyot vositasi orkali KommAistik firka mafkutrgeini va buyuk davlatchilik goyasini ilgari surdi. Maxalliy millat ziyolilari uz ona tillarida erkin ilmiy mushoxada vafikrlar asosida ijod kilishdan maxrum buldil ar. Ular uz koyumliyat va imkonnyatlarini tulakonli kursata olmadilar.


222. Ikkinchi jahon urushining boshlanishi. O'zbekistonning urush girdobiga tortilishi. 1939 yil 1


sentyabrda fashistlar Germaniyasi kushinlarining Polshaga bosgirib kirish bilan P Jaxon urushi boshlanib
ketdi. P jaxon urushini yirik davlatlar urtasidagi ixtilofldar, agressiv kuchlarning dunega xukmron bulish
uchun intilishlarini keltirib chikardi. Urushning asosiy aybdorlari jaxonga xukmdorlik kitish da'vosi bilan
maydonga chikkan Adolf Gitlerva losif Stalin yurgizgan agressiv siyosat buldi. P jaxon urushining
dastlabki davrlaridayoq fashistlar Germaniya Garbiy va Markaziy Evropada xukmronlikni kulga kiritidi.
Germaniya Evropaning 10 davlatini - Polsha, CHexoslovakiya, YUgoslaviya, Belgiya, Gollandiya,
Lyuksemburg, Daniya, Norvegiya, Avstriya, Fransiyani bosib oldi. Fashistlar Germaniyasi Garbiy
Evropaning xarbiy, iktisodiy saloxiyatlarini kulga kiritgach, 1941 yil 22 iyun long saxarda xujum kilmaslik tugrisidagi shartnomani buzib, Sovet Ittifokiga xoinona urushni boshladi. Germaniya bilan xamkorlikda uning ittifokchilari - Italiya, Finlyandiya, Vengriya, Ruminiya, Bolgariya xam Sovet Ittifokiga karshi urushga kvrdilar. Sovet xalkining fashizmga karshi urush i boshlandi. Mustamlaka asoratida bulgan barcha respublikalar, shu jumladan, Uzb-n xam bu urushda katnashishga majbur buldi.. SHu tarika, P jaxon urushi jaxondagi 61 mamlakatni, er shari axolisining 80 foizini, ya'ni 1,7 milliard kishini uz girdobiga tortdi

223. O'zbekiston moddiy va ma"naviy kuchlarining fashizmga qarshi urushga safarbar etilishi. .


1939yil2jaxon urushi boshlandi. 1941 yil 22 iyunda fashistlar Germaniyasi sobikSSSRga xujum kilindi. Bu urushda Uzbekistonlik jangchilar xam fashizmga karshi kurashda safarbar etildi. Uzbek xalki bu urushning ogir okibatlarini tushuntb etdi. SHu bois ular fashizmga karshi mitinglar uyushtiriladi. 23 iyun kuni kup kishillk miting Toshkentda bulib utdi. Respublikaning barclia kuchlari korxonalar xarbiy izga solindi. Front orkasi mustaxkam bazaga aylandi. Kuplab garbiy rayonlardan korxonalar kuchirildi. 104 korxona Uzbekistonga kuchirildi. Ularning 50 tasi 1941 yilning oxirida ishga tushirildi. Umuman urush davrida Uzbekistonda 280 ta korxona ishga tushirildi. 30 mln. sumlik jamgarmani urush davrida yigildi.


SSSRning g'arbiy viloyatlaridan sanoat korxonalari, o'quv va ilm maskanlari, madaniyat


muassasalarini, qochoqlarning ko'chirib keltmlishi.. Arxiv manbalariga kura mamlakatni garbidan bir
yarim ming korxonalar va shulardan 104 tasi Uzbekistonga kuchirilgan. SHulardan 11 tasi shaxrimizga
kuchirgan. Urushning dastlabki yillarida dushman kuliga tushishi xa&fi bulgan kuplab sanoat korxonalari
Uzbekistonga kuchirilib kelgan. Uzbekiston urushdan keyingi yillarda kup millatli respublika edi. 1939-
1970 yillarda respublika xududida yashayotgan millat va ellatlar soni 94 tadan 121 taga kupaydi.Sovetlar
davrida sanoatlashtirishni baxonasi bilan Uzbekistonga kuplab rus va boshka evropalik ishchi va
xizmatchilar kuchirilib kelindi.Urush yillari 20 dan ortik xalk va elat - kail i kl ar, krim tatarlari, chechenlar,
ingutlar, nemislar, korachoylar, bashkarlar, mesxiti turklari va boshkalar uzlarining vatanidan, doimiy
yashash joylaridan Uzbekistonga majburan kuririb keltirildi.Kuchirib keltirilganlar uchun o'zbek xalki
sharoitlar yaratib berdi.

Urush yillarida O'zbekiston sanoati va qishloq xo'jaligi.. Urush Yillarida resp-ka kishlok


xujaiik xodimlari oldida sanoatni xom ashe bilan, axolini ozik-ovkat, kiyim-kechak bilan uzluksiz
ta'minlashdek ulkan, murakkab vazifa turaredi. Vaziyatning murakkabligi shundan iboratediki,
birinchidan, respublika kishiok xujaligi asosan paxta etishtirishga ixtisoslashtirilgan bulib, ozik-ovkat
maxsulotlari Ittifok fondidan keltirilar edi. Urush boshlangach, ozik-ovkat keltirish tuxtadi, axolini bokish
uchn ichki mikoniyatlarni topish zarur edi. Ikkinchidan, evakuatsiya kilingan axoli xisobiga shaxarlar
axolisining kupayishi ozok-ovkatga bulgan talabni yanada oshirdi. Uchinchidan, dexkonlar frontga va xarbiy
sanoatda ishlashga safarbar etilgan, dexkonchilikning mashakkatli ishlari keksalar, aellar, usmirlar
zimmasiga tushgan edi. Turtinchidan, MTS va sovxozlarga Garbdan yangi traktorlar, kishlok xujaiik
mashinalari va ularga extiyot kismlar keltirish tuxtab kolgan, bugina. emas, xujalnklardagi traktorlar,
avtomobillar, otlarning bir kismi Kizil Armiya extiyojlari uchun olib ketildi. Urush yillarida resp-ka
dexkonchiligining tarkibi keskin uzgardi. Paxtachilikni asosiy tarmok sifatida saklab kolgan xolda don, kand
lavlagi, kanop, pilia, sabzavot, poliz maxsulotlari etigshtirishni keskin kupaytirish tadbirlari kurildi. Birinchi
navbatda ekin ekiladigan maydonlami kengaytirish, irrigatsiya kuvvatlarini oshirish yuksak sur'atlar bilan
olib borildi.Don ekioladigan, sugoriladigan er maydonlari kengaytirildi. Zarang erlar, kuriklar, tukaylar,
lalmikor erlardan xam unumli foydalanildi. 1942 yilda 1408,1 ming gektar, 1943 yilda 209O" 2 ming gektar
erga galla va dukkakli ekinlar ekildi. Natijada maxsulotlarni etishtirish kupayib, 1941 yilgi 4,8 million
sentner umiga 1943 yilda 5,3 million sentner olindi.
Urush yillarida O'zbekiston fan va madaniyati. Ikkinchi jaxon urushi boshlangan dastlabki
kuplardanok Uzb-n xalkining ma'naviy madaniyati - eng yovuz dushmani bulgan fashizmni tezrok tormor
kilish ishiga safarbar kilindi. Uzb-n madaniyatining barcha yunalishlari uning arboblari va xodimlarining
fidoiyligi va vatanparvarligi tufayli juda kiska muddatlarda urush davri extiyojlari va talablari okimiga
yunaltiridiu: Ilmiy tadkikot ishlarini umumiy muvofiklashtirishni SSSR Fanlar akademiyasining 1940 yilda
tashkil etilgan Uzb-n filiali (UzFan) amalga oshirildi.Urush boshlanish vaktiga kelib Fanlar akademiyasining
Uzb-n filiali tarkibiga geologiya, energetika, kimyo institutlari 1943 yil noyabrda UzFan bazasida Resp-ka
Fanlar akademiyasi tashkil topdi. 1944 yilda UzFan tarkibida 818 nafar ilmiy va ilmiy texnik xodimlar bor
edi.OIin ta'lim tizimida xamolimlamingyirik otryadi ishlardi.Ular resp-ka olimlarn faoliyatidagi asosiy
yunalishlardan biri iktisodiyotning urush davri andozasiga solib kayta kurishda ishtirok etish, mudofaa axam
i taga ega bulgan maxalliy xam ashyoni urganish va uzlashtimsh yangi resurelarni izlab topish va ulardan
foydalanish, korxonalar va dexkonchilik xujaliklariga amalin ilmiy texnikaviy yordam kursatishdan iborat
edi. Umuman, Rssp-kaning ogir urush davridagi ma'naviy xayotining uziga xos xususiyatlariga baxo
berganda shuni aytish kerakki urush yillari yaratilgan badniy asarlar ulka axoliey xayotidagi insonparvarlik
fazilatlarni uluglashgak edi. SHunday kilib, mamlakat ichkarisidagi mexnatkashlar fashizmga karshi
umumxalk kurashida ulutvor rol uynaydilar. Uzbek xalkining fidokorona mexnati ikkinchi jaxon urushi
golibona tutallanishining bevosita tarkibiy kismi buldi

O'zbekistonlikjangchilarningfrontda ko'rsatgan jasoratlari. 1941-1945 yillardagi urushning


barcha jabxalarila o'zbekistonlik jangchilar kaxramonlik va mardlik mu'jizalarini kursatdilar. Umuman,
Ikkinchi jaxon urushi xar jabxada turkistonlik jangchifar, shu jumladan, o'zbeklarning an'anaviy ur\"sh
kobilyatlarining saklanib kolganligini kursatdi. Jami bulib II jaxon urushiga Uzb-dan 1 mln 433.230 kishi
safarbar bulgan. Bu usha davrdagi Uzb-dagi urushga yarokli axolining 50-60 foizini tashkil etar edi. Uzb-Iik

jangchilar frontlarda mardlik va kaxramonlik namunalarini kursatdilar. Ulardan 1753 kishi "Moskva mudofaasi uchun", 2738 kishi "Stalingraf mudofaasi uchun" medallari bilan takdirlandilar. Fakat 1944 yilda o'zbek uglonlarn 2974 kishi Kavkaz erlarini ozod kilishdagi mardligi va jasoratn uchun sobik Sovet Ittifokining orden va medallari bilan mukofotlandilar, 78 baxodirga esa "Sovet Ittifoki Kaxramoni" unvoni berlidi. Uzbek jangchilarining 6770 kishisi YAponiya militarizmiga karshi kurashda SSSRning orden va medallari bilan takdirlangan. Fashizm ustidan tarixiy galabani kulga kiritishda partizanlarning xam xizmati bekiesdir. Uzbekistonlikldardan Mamadali Topiboldiev va boshkalarning jasoratlari tarixda ma'lumdir. Uzbek partizan lardan 65 kishi xukumatning 1 va P daradali jangovar medallari bilan takdirlandi. Bu urushda Uzb-n va o'zbeklar kup narsa yukotdilar - resp-ka axoliey 1,4 mln kishiga kiskardi.


Urush yillarida qrim-tatarlar, mesxiti turklari, ehechcnlar, qorachoylar va boshqa


xalqlarning o'z vatanidan badarg'a qilinishi. Uzbekistonga kutshab rus va boshka evropalik ishchi va
xizmatchilar kuchirib kelindi.Urush yillari 20 dan ortik xalk va elat kolliklar, krim tatarlari, chechenJar,
ingushlar, nemislar, korachoylar ponteya grenlari, masxati turklar va boshkalar uzlarining vatanidan doimiy
yashash joylaridan Uzbekistonga majburan kuchirib keldirildi.Mamlakatning dushman v aktin cha bosib
olgan xududlarini front okimidagi tumanlarni tashlab chikkan dastlabki u" minglab kishilar respubtikaga
1941 yilningyozidayok kela boshiaganedi. Uzbekiston urush yillari Rossiyaning bosib olingan rayonlaridan
- Uchrainadgn Belarusiyadan xammasi bulib bir milliondan ortik kishini kabul kildi.Ulardan 200 ming nafari
bolalar edi.Kuchirib keltirilganlami ishga joylashtirish yuzasidan katta ishlar amalga oshirildi.Fakat
Toshkent shaxrining uziga 1941 yil 24 noyabrdaya 31 dekabrgacha 37,6 mingdan ortik kishi, 1941-1942
yillarda kariib 240 ming kishi joy lash tirildi va ish bilan ta'minlandi. Uzbekiston axoliey ota-onasidan va
uyidan ajralgan bolalami ayniksa samimiy gamxurlik bilan kabul kildi. «Sen etim emassan» - o'zbek
shoirini kalb ka"ridan otilib chikkan bus amimiy suzlar butun o'zbek xalkining xayajonli xis-tuygularini
i(rda!ar edi.Uzbekistonliklar baxtsiz bolalami uz kuchogiga olish, ularning kunglini kutarish, ularga kulay
shart-sharoitlar yaratib berish uchun kullaridan kelgan, mumkin bulgan va xatto bulmagan narsalami xam
kildilar

Fashizmni tor-mor ctishda O'zbckistonning munosib oVni.. 1941-yil 12-nyun kuni


gitlerchilar Germaniyasi xujum kilmaslik tugrisidagi shartnomani buzib SSSRga tusatdan bostirib
kirdi.Sovet xalyushi nemis-fashist boskinchilariga karshi Uiug Vatan unishi boshlandi.Barcha Sovet
kishilari uchun ogir sinovlar davri keldn.23-iyun nuniyok Toshkentda kup ming kishilik miting buIdi.Partiya
va Sovet organlarini vakillari turli korxona va muassasalaming ishchi va xizmatchilari ukituvsilar talabalar
uz Vatanlarini kukrak tutib ximoya kilishga, frontda va front orkasida dushman ustilay galaba kozonishga
tayyormiz deb aytdilar.Kupgina kishilar frontga junab ketish tugrisida shu mitingning uzidayok ariza
berdilar.Bunday arizalar xarbiy komissariyatlarga xam berildi.Urushni dastlabki oylarida fidokorona okil va
donno o'zbek xalkidan 32 mingdan kuprok shunday ariza tushdi.Xarbiy komisariyatga xam
berildi.Urushning dastlabki oylarida o'zbek xalki kalbida fashist zulmiga karshi nafrat tuygulari

uygondi. Vatanparvarlik va Vatan takdiri uchun shaxsan javobgarlik xissi bulgan kishilar ommasi kulga kurol olib Vatanni shon-sharafi erkinligi frontga kuplab kishilarjunab ketdilar.Uzbekistondan urush yillari kuplab ngft kimyo Volfram molibdek miss va boshkalarini zaxiralari asosida rangii metallar sanoatini yaratishga kirishildi.Uzbekistonda metallurgiya, energetika, yokilgi va mashinasozlik saneshlarini kaytadan yaratish mamlakat xarbiy ishlab chikarishning asoslarini musta xkamladi. Respublika V'mumittifok iktisodiyotiga kushadigan xissasini, kupaytirli .Mamlakat xarbiy saloxiyatini Pukopshgan kuvvatlari 1943 yil kayta tiklanibgina kolmay balki avvalgilardan xam uzib ketdi.Uzbekiston sanoat saloxiyati ancha oshdi.1941 ymldan to 1945 yilgacha' industriyani barcha soxalariga taalukln bulgan 280 ta yangi sanoat korxonasi kurildi.Bundan tashkary kishlok xujaligi saloxiyati xam misli kurinmagan jfajada rivojlanib ketdi.


230. O'zbekistonda Xotira va Qadrlash kuni, uning mohiyati va ahamiyati. 2 may kuni esa Berlin gamizoni taslim buldi. 9 mayda sovet kushinlarinn dushman kushinlarining CHexoslavakiyadagi sungga g\r}"xini tor-mor etdilar. SHu kuni Germaniyaning suzeiz taslim bulishi tugrisidagi bitim imzolandi. Uzok kutilgan galaba kuni etib keldi. Gitlerchilar Germaniyasi va ittifokchilariga karshi olib borilgan urush tutadi. Keyingina Uzbekistonnnng jangchilar i Moskvadan to Berlingacha bulgan kaxramona yulni bosib utdilar va nemis kushinlarining butunlay tor-mor etilishida katnashdilar. SHular orasida sovet tggifoki kaxramonlari


Botir Davronovich Boboev, Tojiali Boboev, Solik Umarov, uchala darajadagi SHuxrat ordeni nishonlari Sayd Niyazov va boshka kupgina kishilar Uzbekistontig shon-sharafmi tarattan mardonavor jangchilar Sovet xalkining fashist davlatlari bloki ustidan kozongan galabash Sovet Ittifoki xaikigagina emas, balki butun insoniyatni fshistlar asorati xasridan xolos etgan alamshumul-tarixiy gaaabadir. Xozir xam oramizda frontdan kaytgan va mamlakat ichjarisida mexnat kilgan urush faxriylari yashab turibdi. Ular ya"tpning butun ogirliklarini uz elkalariga kutarib utkazgshlar va YAngi avlodlarning mangu minnatdorchiligiga sazovor %ldilar 9 may xalkimiz tarixida xotira va kadrlash kuni bulvs mangu iz koldirgan xozirgi kunda respublikamizda \rushta ketib kaytib kelmaganlar. Vatan uchun kur bon bulgan vatandoshlarimiz raxlarini xotirlab 9 may xotira vayaadrlash kunini nishonlaydi. SHu kuni urush faxriylarini jolidan xabarlashish, kabrlarini ziyorat kilish, xalkimizning evvalo xar birimnzning burchimizdir.
XX asrning 80-yillari o'rtalarida SSSRning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma"naviy hayotida
inqirozli vaziyatning yanada keskinlashuvi.. Uzbckiston iktisodnyoti i kagga xom ashyo iktisodiy
zaxiralargaga bulislnga karam as dan. Garb mamlakatlpridan jtida tez ortda kola boshladi. Ishlab chikarish
samaradorligi pasaydi, kishilarda jamiyatda bulayotgan ijtimoiy vokea va xodisalarga kiznkish kamaydi.
YAngi texnik xamda texnologiyalami uzlaiggimsh juda suet edi. 1986 yildan boshlab mamlakat iktisodiy
axvoli battaryomonlashdi. 1987 yil yanvaridan ishlab chikarish sur'atlari sekin pasaya boshladi.
Iktisodiyotda inkirozli xolat yuzaga ksla boshladi, Metropoli tomonidan Uzbekiston sanoati oldiga kuyilgan
katta talablar, zamonaviy texnologiya, fan va texnika yutuklarini yangilash ular uchun kapital mablaglar
ajratish mikdori bilan xamoxang emas edi. Bunday munosabat maxalliy korxonalarda iste'mol mollari ishlab
chikarishni tobora kamaytirib, ularning chetdan keltirishini oshirdi. Uzbekiston sanoatida engil va ozik-
ovkat sanoatlarining 25 foizinigina tashkil kilar edi. 80-yillaming boshidabiryiligaetkazilib beriladigan
oltinninguzi 50 tonnagaetdi. Uzbekistondan olib chikib ketilgan tabiiy resurelarning kiymati 100
milliardlab AKSH dollarini tashkil kilar edi. Lekin foydasini markaz kurar edi

«Qayia qurish» yillarida O'zbekistonda ijtimoiy-siyosiy hayot. 80-yillaming urtalarida


boshlangan Kanta kurish madaniyatining soxasini xam kamrab olgan.Mamlakat siyosiy raxbariyatining
madaniyat soxasini «Kayta kurish» aslida ma'naviy jabxada ma'muriy-buyrukbozlik tizimi rivojlanishining
ekstensiv yuli yaroksiz bulib kolganligidan dalolat edi.CHunki uzok yillar davomida mustabid tuzumning
milliy respublikalar madaniyatini inkor etib b\lun mamlakatda yagona sotsialistik madaniyatni shakllantirish
borasida olib borgan xayriilmiy siyosati madaniyatda xam ijgimoiy-nktisodiy soxalarda bulganidek
tushkunlik turgunlik mexanizmining yuzaga keltirdi. YAna shuni xam tan olish kerakki, kayta-kurish
Uzbekistonda milliy madaniyatni ayniksa milliy kddriyatlarni tiklash va rivojlantirish xalkning uzligini
yangilash jarayonining tezlashtirish yulida ma'Ium kadam buldi. 1985-1990 yillar xalk ta'limi tizimidlgi
ayrim siljtshlar ma'muriy-buyrukbozlik tiznmining zur berib kilgan xarakati bilan tavsiflanadi.Lekin bu
davrda ta'lim va tarbiya soxasidagi ziddiyatli xolatlar yanada keskinlashdi.Masalan: Xalk ta'limi soxasida
belgilangan isloxotlarni amalga oshirish maksadida Uzbekiston SSR Maorif vazirligi respublikadagi nisbiy
usish e'tiborga olgan xolda ta'lim tizimini yaratish maksadida 1985-1990 yillarga muljallangan yangi
maktablar kurishki kuzda tutgan edi.Ukituvchi kadriar tayyorlashda xam nomutanosiblik yuzaga kelgan edi.
1983 yilda Respublika maktablarida ishlayottan ukituvchilar soni 268,4 ming kishini tashkil kilgan xolda bu
rakam 1990 yilga kelganda 243,4 ming kadarga tushib koldi. 1985-1990yillarda Uzbskistonda fanda xam bir
kyator uzgarishlar sodir buldi.

«Qayta qurish» yillarida iqtisodiyotni isloh qilinishining muvaffaqiyatsizlikka uchrashi,


uning sabablari. 80-yillarda sovet jamiyati «kayta kurish» siyosati boshlandi Dayta kurishning birinchi
boskichi 1985-1987 yillarda tugri keladi Kayta kurishning dastlabki davrlarida asosiy e'tibor mamlakat
iktisodiyotini rivojlantirishda karatildi.Ammo 1986 yildan boshlab mamlakat iktisodiy axvoli battar
yomonlasha boshladi, 1987 yil yanvaridan boshlab ishlab chikarish xujjatlari keskin pasaya bordi,
iktisodiyotda inkirozli xolat yuzaga keldi. Kayta kurishning birinchi boskichi shu tarzda maglub
buIadi.Natijada Uzbekistonda iktisodiy axvol ogirlasha boshladi.Moddiy tanglik yuzaga keldi, xujalik
yuritish tizimi moddadai tashkari siyosiylashdi, ma'muriyatchilik usullari AlArmilIashdi.Bulaming
barchasi tabiyki, ogir iktisodietni yuzaga keltirdi. Agar 1981-1985 yillarda yalpn ijtimoiy maxsulot 3,4%
oshgan bulsa, 1986-1990 yillarda bu kursatgich 2,2%ni tashkil etdi. 1990-1986 yillarda Uzbekistonda pulat
kuyosh darajasi jiddiy kamaydi.SHu davr mobaynida paxta terish mashinalari ishlab chikarish 9,4 ming

  1. 20-30 y. Kommunistik partiya O‘zbekistonda olib borgan katag‘on siyosati, uning mohiyati va maksadi.

  2. XX asrning 20-30- yillarida O‘zbekistonda ilm-fan va madaniyatning holati

  3. Oʻzbekiston aloqachilarining gʻalabaga qoʻshgan hissasi

Oʻzbekiston aloqachilarining gʻalabaga qoʻshgan hissasi
Ikkinchi jahon urushi yillarida yuzaga kelgan vaziyat aloqachilar oldiga murakkab vazifalarni qoʻydi. Urush sharoitida aloqa tizimining barqaror faoliyatini ta’minlash zarur edi. Urushgacha boʻlgan yillarda Respublikada aloqa tizimining rivojlanishi yetarli darajada boʻlmay, uning moddiy-texnik bazasi qoloq holatda edi. Urushgacha mavjud aloqa tizimining oʻziga xosli, uning radial qurilishi edi (magistral, viloyatlar va tumanlararo). Barcha aloqa liniyalari oʻzaro bogʻlanmagan boʻlib, barcha aloqa Moskva orqali amalga oshirilgan.
Shuning uchun Oʻrta Osiyoni markaz bilan bogʻlovchi magistral liniyasining shikastlanishi Oʻzbekiston boʻyicha aloqani toʻxtab qolishiga sabab boʻlgan. Shuningdek, eskirab qolgan aloqa liniyalari urush davri talablariga mos kelmas edi. Urushga safarbarlik tufayli koʻplab malakali aloqachilarning oʻrnini malakasiz kadrlar bilan toʻldirilishi ham aloqa sifatiga salbiy ta’sir etdi.
Ma’lumki, Ikkinchi jahon urushi yillarida Oʻzbekistonga 100 dan ortiq korxonalar koʻchirib keltirildi. Bu korxonalar ishini tashkil etish va jihozlash asosan respublika zimmasiga yuklatildi. Koʻchirib keltirilgan korxonalar ichida ittifoq ahamiyatiga ega aviasozlik va mashinasozlik korxonalari bor edi. Ularni tarmoq korxonalari va boshqa hududlar bilan aloqasini yoʻlga qoʻyish juda muhim edi. 1941- yil 30- avgustdagi Oʻzbekiston SSR Aloqa Xalq Komissarligining qarorida aloqachilarning urush sharoitidagi vazifalari belgilab berdi. Qarorda asosiy e’tibor front va frontorti hududlarida aloqa tizimini aniq va uzluksiz faoliyatini ta’minlash va aloqa qurilmalarini harbiy ehtiyojlarga yoʻnaltirishga qaratildi. Shuningdek, ushbu qaror vazifalaridan kelib chiqqan holda Oʻzbekistonda mavjud aloqa tizimi imkoniyatlaridan toʻlaligicha foydalanilib, aloqa tizimini yosh kadrlar bilan ta’minlashga e’tibor qaratildi.
Oʻzbekistonni Markaz bilan, Respublika rahbariyatini viloyat, shahar, tumanlar, yuzlab sanoat korxonalari bilan aloqasini uzluksiz yoʻlga qoʻyishda yangi liniyalarni barpo etish zarur edi. Urush yillarida Toshkent - Samarqand-Ashxobod, Toshkent - Samarqand - Boku, Toshkent - Samarqand - Krasnovodsk, Toshkent - Samarqand - Buxoro telefon aloqa yoʻllari qurildi. 1943- yilda qurib ishga tushirilgan 500 kilometrlik telefon liniyasi orqali Respublika poytaxtini Xorazm viloyati va Qoraqalpogʻiston bilan bogʻlandi. Yirik korxonalarning oʻzlarida ham 50-100 oʻrinli telefon stansiyalari qurildi. Natijada xoʻjaliklarga rahbarlik qilish, ularga oʻz vaqtida koʻmaklashish ishlari yaxshilandi.
Urush yillarida pochta tizimi faoliyatiga ham talab kuchaydi. Oʻzbekiston pochta tizimi koʻchirilgan aholiga xizmat koʻrsatish va frontga xat, turli posilkalarni tezlikda yetkazib berishi kerak edi. Bu muammolarni hal qilish maqsadida pochta aloqasi boʻlinmalarini malakali kadrlar bilan taʻminlash, pochta va posilkalarni qayta ishlash boʻlinmalarini koʻpaytirish, armiya shaxsiy tarkibi va ularning oilalari oʻrtasida navbatdan tashqari aloqani tashkil etish va boshqa vazifalar belgilandi.
Urush yillarida respublikada telegraf boʻlinmalari soni ikki barobar qisqargan boʻlsada, koʻrilgan choralar tufayli telegraf almashinuvi atigi 7% ga qisqardi. Hukumat organlari qarorlari bilan respublikada telefraf liniyalari sharqiy va janubi-sharqiy yoʻnalishlarda rivojlantirildi. Oʻzbekistonda telegraf aloqasining bosh markazi boʻlgan Toshkent Bosh Telegrafi ham ishini qayta tashkil etdi. Birinchi navbatda oʻzgarishlar front bilan aloqani yoʻlga qoʻyishga yoʻnaltirilgan edi. Oʻrta Osiyo harbiy okrugini Kavkazorti fronti, shuningdek, Olma-ota va Bosh shtab bilan boʻgʻlovchi telefraf liniyalari yoʻlga qoʻyildi. Qisqa vaqt oraligʻida (urushgacha yillar bilan solishtirganda) kunlik telegramma almashinuvi 40-45 mingga yetdi.
Oʻzbekiston aloqachilari bevosita frontni taʻminlashga ham hissa qoʻshdilar. 1942- yil yanvarida Toshkentda aloqachilar tomonidan turli aloqa vostilari toʻplanib, ular asosida avtomashina kuzoviga oʻrnatiluvchi RSB tipidagi koʻchma radiostansiyalar tayyorlandi va frontga yuborildi. Ushbu ishlar tashabbuskori mashhur aloqachi A.Ye. Kalyujniy boʻldi. Radiostansiyalarni remont qilish, yigʻish va montaj qilish ishlariga muhandislardan – P. Loginov, D. Ojeredov, B. Komarov; texnik xodimlardan – P. Silantyev, O. Pavlenko, M. Babich, Ye. Stepanova va boshqalar ishtirok etdilar. Loyihaga texnik rahbarlikni Aloqa komissarligi boshqarmasi bosh muhandisi V.I. Irushkin amalga oshirdi. 1941-1945- yillarda respublika radiostansiyalari jamoalari radioaloqa va radioeshittirish uskunalarining uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun juda katta hissa qoʻshdilar hamda harbiy avtomashinalarni harakatdagi radiostansiyalar bilan ta’minladilar. Shuningdek, Moskva shahrida qurilayotgan katta quvvatli radiostansiyasi qurilishida ishtirok etdilar.
Ikkinchi jahon urushi yillarida Oʻzbekiston aloqachilarining fidokorona mehnati yuqori baholandi. Oʻzbekiston aloqachilaridan 11 kishi “Hurmat nishoni”, 55 kishi “Mehnat a’lochisi” medali hamda 113 kishi Oʻzbekiston Oliy Soveti Prezidiumi faxriy yoqliqlari bilan taqdirlandilar.

  1. Ikkinchi jahon Urush yillarida O‘zbekiston fani va madaniyati

  2. Ikkinchi jahon urushi yillarida oʼzbek xalqining fashizm ustidan qozonilgan gʼalabaga qoʼshgan hissasi

  3. Ikkinchi jaxon urushidan soʼng Oʼzbekistonda maʼmuriy buyruqbozlikning kuchayishi(1945-1989yy.)

  4. Oʼzbekistonda 1946-1991 yillarda paxta yakka xokimligining kuchayishi

  5. Oʼzbekiston mustaqillikka erishish arafasida(1989-1991yy.)

1. O‘zbekiston tarixi predmeti
Har qaysi mamlakat, har bir xalq qzining uzoq va betakror tarixiga ega bqlganidek,
O‘zbekistonning, qzbek xalqining tarixi ham boy va sermazmundir. Qadim zamonlardayoq
Turon, Turkiston deb e’tirof etilgan ona vatanimiz turli tarixiy yozma va arxeologik manbalarga
kqra Xitoy, Hindiston, Eron, Misr, Rim kabi qadimiy va buyuk mamlakatlar qatori dunyoda
mashhurdir. Vatanimiz jahon tarixining turli xalqlar, tsivilizatsiyalar tutashgan eng qaynoq,
shiddatli chorrahalaridan biri bqlib, bu zaminda mahalliy aholining fors, hind, xitoy, yunon, arab,
rus xalqlari bilan ma’lum darajada aralashchuvi sodir bqlgan, ularning madaniyati, fani, san’ati
va umuman turmush tarzi bir-biridan bahra olgan, mushtaraklashgan.
Tariximiz ildizlari necha-necha ming yillarga borib taqaladi. O‘zbekiston xalqining boy va
qadimiy davlatchilik tajribasi bor. Hozirgi O‘zbekiston hududida dastlabki mustaqil davlat
tuzilmalari miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlaridayoq paydo bqlib, qariyb 3000 yil
davomida takomillashib borgani va dunyo davlatchiligi rivojida eng yuksak darajaga kqtarilgani
jahonga ma’lum.
Vatanimiz tarixi qzbek xalqining jahon tarixi va madaniyati xazinasiga ulkan hissa
qqshganligidan guvohlik beradi. Buyuk bobolarimiz - Al-Xorazmiy, Farobiy, Al-Farg‘oniy, Ibn
Sino, Beruniy, Al-Buxoriy, At-Termiziy, Bahouddin Naqshband, Ahmad Yassaviy, AmirTemur,
Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa yuzlab allomalarimiz bilan nafaqat qzbeklar,
butun turk dunyosi, qolaversa, butun er yuzi xalqlari faxrlanmoqdalar.
Ajdodlarimiz barpo etgan Samarqand, Buxoro, Xiva kabi kqhna shaharlar bugungi kunda
jahon miqyosidagi ziyoratgohiga aylangan. O‘zbekistonga tashrif buyurayotgan xorijiy davlat va
jamoat arboblari, ziyoratchilar bu shaharlarni, ulardagi ajoyib tarixiy, milliy me’morchilik
majmualari va yodgorliklarni kqrib, ularda mujassamlashgan xalq ustalarining iste’dodi va
yuksak badiiy mahoratiga qoyil qolib, ularga tahsinlar qqimoqdalar, tazim qilmoqdalar.
Muqaddas erimiz orqali qtgan Buyuk ipak yqli Osiyo va Evropadagi xalqlar va mamlakatlarni
bir-biriga bog‘lab turgan, xalqaro hamkorlikka xizmat qilgan.
Ana shunday qadimiy va buyuk mamlakat tarixini, tabarruk zaminimizda necha-necha ming
yillar davomida yashab, kurashib, ijod qilib kelayotgan xalqimiz qtmishini «O‘zbekiston tarixi»
fani qrgatadi.
Tarix - arabcha sqz bqlib, «tadqiq etish», «tekshirish», «voqealar haqida aniq hikoya qilish»
ma’nolarini anglatadi. Tarix insonlar haqidagi, ularning uzoq qtmishdan bizgacha etib kelgan
hayotiy tajribasi haqidagi fandir.

  1. Oʼzbekiston davlat mustaqilligining qoʼlga kiritilishi va uning tarixiy axamiyati

  2. Mustaqillik yillarida Oʼzbekistonda yangi demokratik davlatning barpo etilishi

  3. Mustaqillik yillarida Oʼzbekistonda koʼppartiyaviylik tizimini tashkil topishi

  4. Mustaqil Oʼzbekiston va jaxon xamjamiyati

  5. Oʼzbekistonda bozor isloxotlarini amalga oshirilishi ,uning yutuqlari va muammolari.

  6. Yoshlar maʼnaviyatini yuksaltirish va ularning boʼsh vaqtini mazmunli tashkil etish boʼyicha 5 ta muxim tashabbus(2019 yil )

  7. Toshkent elektrtexnik aloqa institutining tuzilishi

  8. Taraqqiyot strategiyasining ahamiyati

  9. O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning boshlanishi va bozor iqtisodiyoti asoslarining yaratilishi

  10. Mustaqillik yillarida axborot-texnologiya texnogiyalarining rivojlanishi

  11. O‘zbekistonda zamonaviy transport-kommunikatsiya tizimining shakllanishi

  12. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ma’naviy va tarixiy merosning tiklanishi

  13. Ta’lim tizimidagi islohotlar va kadr;ar tayyorlash

  14. Uchinchi rennisans davri

  15. Yangi O`zbekistonda demokratik o`zgarishlar va imkoniyatlar.

  16. 2017-2021 yillarda Oʼzbekistonni rivojlantirish xarakatlar strategiyasi

  17. Oʼzbekiston Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2022 yil 20 dekabrdagi Oliy majlisga murojaatnomasi

  18. Mustaqillik yillarida Oʼzbekistonda yangi demokratik davlatning barpo etilishi

  19. Yoshlar maʼnaviyatini yuksaltirish va ularning boʼsh vaqtini mazmunli tashkil etish boʼyicha 5 ta muxim tashabbus(2019 yil )

Birinchi tashabbus yoshlarning musiqa, rassomlik, adabiyot, teatr va san’atning boshqa turlariga qiziqishlarini oshirishga, iste’dodini yuzaga chiqarishga xizmat qiladi.

Ikkinchi tashabbus yoshlarni jismoniy chiniqtirish, ularning sport sohasida qobiliyatini namoyon qilishlari uchun zarur sharoitlar yaratishga yo’naltirilgan.


Uchinchi tashabbus aholi va yoshlar o’rtasida kompyuter texnologiyalari va internetdan samarali foydalanishni tashkil etishga qaratilgan.


To’rtinchi tashabbus yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish, ular o’rtasida kitobxonlikni keng targ’ib qilish bo’yicha tizimli ishlarni tashkil etishga yo’naltirilgan.


Beshinchi tashabbus xotin-qizlarni ish bilan ta’minlash masalalarini nazarda tutadi.



  1. Oʻzbekiston tarixini davrlashtirish


Download 102.71 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3



Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling