O’zbekiston tijorat banklarida valyuta operatsiyalarini rivojlantirish yo’llari

III-bob. TIJORAT BANKLARI VALYUTA OPERATSIYALARINI 
KELGUSIDA RIVOJLANTIRISH YO’LLARI 
3.1. Tijorat banklari valyuta operatsiyalarini amalga oshirishdagi 
muammolar va ularning yechimlari 
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 
2sentabrdagi “Valyuta siyosatini erkinlashtirish bo’yicha dastlabki choralar 
to’g’risida”gi Farmonini imzolangandan so’ng O’zbekiston Respublikasi 
rezidentlari jismoniy shaxslardan valyuta ayirboshlash shahobchalarida valyuta 
erkin ravishda sotib olina boshlandi.Ushbu qaror mamlakat iqtisodiyotidagi muhim 
qarorlardan biri bo’lib valyuta tizimidagi katta o’zgarishlarga sabab bo’lgan 
bo’lsada, valyuta ayirboshlash sohasida hal qilinishi kerak bo’lgan bir nechta 
muammolar mavjud.Ulardan quyidagilarni keltirishimiz mumkin. 
1.Jismoniy shaxslar tijorat banklaridan chet el valyutasini sotib olishlari uchun 
bankda xalqaro plastik kartochkalarni ochishlari kerak. Bu esa ma’lum bir 
harajatlarni hamda vaqtning yo’qolishiga sabab bo’ladi. 
2.Banklarimizning ko’pchiligida chet el banklarining xalqaro plastik 
kartochkalari tushadigan terminallarining mavjud emasligi yoki ularning faoliyati 
to’liq yo’lga qo’yilmaganligi.Bu esa chet el fuqorolarining O’zbekiston banklaridan 
chat el valyutasini naqdlashtirish jarayonini cheklab qo’yadi. 

---

3.Xalqaro standartlarga mos keladigan qonunchilik negizining mavjud 
emasligi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, mamlakatimizda muddatli valyuta 
operatsiyalarni mohiyatini noto’g’ri talqin qilinishi bilan bog’lanadi. 
4. 
Hozirgi kunda respublikamizdagi real tovarlar bozorlarida, valyuta va 
qimmatli qog’ozlar bozorida etarli tarzda raqobatning mavjud emasligi. 
5. 
Mamlakatimizda faoliyat yurituvchi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va 
tadbirkorlar jahon bozorlarida amalga oshiriladigan muddatli bitimlar haqida deyarli 
ma’lumotga ega emas. 
6. 
Yirik korxona va tashkilotlar hamda ayrim banklar kapitalida 
davlatning bilvosita va bevosita rolining mavjudligi. 
7. 
Birjada amalga oshiriladigan muddatli valyuta bitimilarini amalga 
oshirilishini kafolatlovchi institutning (kliring palatasi) mavjud emasligi. 
Birjadan tashqari bozordagi muddatli valyuta bitim (valyuta forvard)larini 
tashkil qilishda asosiy tashkilotchi sifatida banklar o’rtaga chiqmoqda. Muddatli 
valyuta operatsiyalarini tashkil etish zaruriyati va ularni tashkil etish bo’yicha 
keltirilgan muammolar muddatli valyuta operatsiyalarini tashkil etish bo’yicha 
quyidagi yo’nalishlarni ishlab chiqishni taqazo etadi. 
1.Xalqaro talab va andozalarga mos keladigan qonuniy asosni yaratish 
yo’nalishi. Ushbu yo’nalish bo’yicha mamlakatdagi valyuta bo’yicha qonunchilik 
hujjatlari unifikatsiyalanishi zarur deb o’ylaymiz, shuningdek, mamlakat huquqiy 
tushunchalar tizimiga muddatli moliyaviy bitimlar tushunchalariga etarlicha 
to’xtalmoq kerak va ularning mohiyatina qarab derivativlar bozorini ham tashkil 
etish darkor deb hisoblaymiz. Yuqorida keltirganimizdek, jahon mamlakatlari 
huquqiy tizimida ham derivativlar va muddatli bitimlar tushunchalari bo’yicha 
o’zgarishlar yuzaga kelganligini e’tiborga olgan holda mamlakat huquqiy 
normalarida ham o’zgartirishlar kiritish lozim. Muddatli bitimlar bo’yicha qonun 
hujjati yaratish ham maqsadga muvofiqdir. 
2.Mamlakat moliya bozorida raqobatni rivojlantirish uchun moliyaviy 
institutlar turlarini oshirish yo’nalishi. Masalan, investitsion banklar va moliyaviy 

---

fyuchers korxonalarini tashkil etilishini rag’batlantirish uchun ular faoliyatiga doir 
imtiyozlar berilishi lozim. Shuningdek, korxonalar reyting tizimi tashkil etilishi 
kerak. 
3.Birjadan tashqari bozor muddatli valyuta bitimlari bozorini rivojlantirish 
yo’nalishi. Bunda, banklar o’rtasida valyuta ayirboshlash svopi va birjadan tashqari 
opsion bozorini rivojlantirish zarur. Shuningdek, hozirgi paytda tor doirada amalga 
oshirilayotgan valyuta forvard bitimlari ko’lamini kengaytirish, unga eksport import 
tashkilotlarini ham jalb etish darkor. 
4.Valyuta 
birjasi 
faoliyat doirasini kengaytirish yo’nalishi.Bunda, 
eksportimport korxonalar reyting tizimi natijalariga ko’ra spot va muddatli bitimlar 
bozoriga kira olishi ta’minlanishi kerak. Shuningdek, import mahsulotlari savdosi 
bilan shug’ullanuvchi tashkilotlarga hatto xususiy tadbirkorlarga ham bozorga kirish 
imkoniyatini berish orqali qora bozor faoliyatini cheklash. Ushbu yo’nalish doirasida 
birjadagi muddatli bitimlar (fyuchers va opsion) amalga oshirilishini kafolatlash 
mexanizmini tashkil etish. 
5.Kadrlar siyosati yo’nalishi. Moliya bozori ko’plab tahliliy yondashuvlar va 
chuqur ilmiy salohiyat hamda ilmiy asoslangan matematik hisoblashlarni talab 
qiladi. Ushbu soha xodimlarini va talabalarni chet davlat universitetlarida mavjud 
bo’lgan masofaviy o’qitish tizimida o’qitish. 
Mijozlar bilan amalaga oshiriladigan valyuta operatsiyalarida ham bir qator 
muammolar mavjud. Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish jarayonida banklar 
tomonidan faqatgina hujjatlashtirilgan akkreditiv va inkassodan usullarida 
foydalanish. Boshqa hisob-kitob usulari O’zbekiston amaliyotida qo’llanilishi 
chegaralangan. Xalqaro amaliyotda bank o’tkazmasi, akkreditivning boshqa 
shakllari, chek va veksellardan ham foydalaniladi. Bu usullarning joriy etilishi 
valyuta operatsiyalarini takomillashtirishga xizmat qilgan bo’lar edi. 
Chet el valyutasini sotib olish va sotish operatsiyalarida ham ularni hisobga 
olish bo’yicha ba’zi muammolar mavjud. Jumladan valyutani birjadan sotib olish 
jarayoniing uzoq davom etishi, kurs farqini yuzaga kelishi oqibatida buxgalteriya 

---

hisobida qayta baholash ishlarini qiyinlashishiga olib keladi. Valyuta konversion 
bo’limlarida valyuta sotish va sotib olish operatsiyalari ham to’la shakllanmagan. 
Bunga sabab: valyutalarni bir xilligi –faqat AQSh dollari, valyuta sotish va sotib 
olishdagi cheklovlar, qora bozor va bank kursi orasidagi farqlar hisoblanadi. Hozirgi 
kunda respublikamiz vakolatli banklarida valyuta operatsiyalarini bajaruvchi diling 
boshqarmalari faoliyatida quyidagi kamchilik va muammolar mavjud: 
1. 
Jahonning yetakchi valyutalariga nisbatan koeffitsientlar qo’llash 
bo’yicha xalqaro qoidalarga rioya qilmaslik. 
2. 
Respublika banklarining xorij banklari bilan bo’lgan bir 
tomonlamakorrespondent 
aloqalari. 
Agar 
bizda 
xorijiy 
banklar 
«Nostro»korrespondent 
raqamlarini 
ochganlarida, 
mahalliy 
banklarning 
xarajatlarikamayib, 
«Nostro» 
raqamlaridagi 
valyuta 
qoldiqlarining 
barqarorligigaerishgan 
bo’lar 
edik. 
Ya’ni 
xorijiy 
banklar 
bilan 
ikkitomonlamakorrespondent aloqalarining mavjudligi, import qiymatining 
to’loviniamalga oshirish «Nostro» raqamidagi qoldiqlarning o’zgarmasligiga olib 
kelaredi (bunda biz mijozning joriy hisob raqamini debetlab, bizning 
bankdagixorijiy bankning «Vostro» korrespondent raqamini kreditlaymiz). Hozirgi 
vaqtda esa respublikamiz banklarining bir tomonlama korrespondent aloqalari 
tufayli import bo’yicha to’lovning bajarilishidagi mablag’’lar xarakati 
quyidagichadir: mijozning valyuta hisob - raqami debetlanib, mahalliy tijorat 
banklarining «Nostro» korrespondent raqami kreditlanadi. 
3. 
Respublikamiz tijorat banklarida forvard, fyuchers, opsion va svop 
operatsiyalari kabi muddatli valyuta operatsiyalarining rivojlanmaganligi. Xalqaro 
valyuta bozorining almashuv operatsiyalarida muddatli operatsiyalar ulushining 
ko’payishi esa bozor ishtirokchilari daromadining oshishiga olib kelar edi. Valyuta 
operatsiyalarini o’tkazishdagi bu kamchiliklarning asosiy sababi so’mning boshqa 
valyutalarga almashmasligidir.Shu omil valyuta bozorlaridagi banklar operatsiyalari 
hajmiga xam ta’sir etadi. O’zbekiston Respublikasi milliy valyutasining tashqi 
konvertirlanishini ta’minlash masalasi xaqida fikr yuritilganda, so’z faqat so’mning 

---

qisman tashqi konvertirlanishi xususida boradi. Buning sababi shundaki, so’mning 
to’liq konvertirlanishi uzoq kelajakka daxldor bo’lgan vazifa bo’lib, uning uchun 
zarur bo’lgan shart-sharoitlar mamlakatda mavjud emas. Chunki, so’mni xalqaro 
to’lov vositasi sifatida xalqaro valyuta bozorlarida kotirovka qilinishi uchun zarur 
bo’lgan sharoitlar mavjud emas. 
Bu sabablar esa quyidagilar: birinchidan, o’tish jarayonida mamlakatni 
ekzogen xarakterdagi shokdan sug’urtalash (masalan, O’zbekiston uchun paxtaga 
bo’lgan bahoning pasayishi yoki Polsha uchun neft bahosining oshishi); ikkinchidan 
spekulyativ hujumlar bo’lganida almashuv kursini xorijiy valyutani sotish yo’li bilan 
barqarorlashtirish qobiliyatiga ega bo’lish va nihoyat, soliqlar miqdorini 
oshirmasdan aholi, korxona va banklarga vaqtincha yordam berish. 
XVFning to’la konvertatsiyani talab etuvchi VIII-moddasi Ispaniya, Portugaliya, 
Gretsiya, Isroil, Turkiya, Pokiston, Hindiston, Koreya, Filippin va Tailand kabi 
mamlakatlar tomonidan faqat bir necha yillar avval qabul qilingan.
33
O’zbekiston 
Respublikasi hukumati Xalqaro Valyuta Fondi nizomi VIII-moddasining 2-bo’lim 
A-bandi, 3-4 bo’limlari bo’yicha belgilangan majburiyatlarni qabul qildi. Ushbu 
majburiyatlar so’mni to’lov balansining joriy operatsiyalari bo’yicha xoriiy 
valyutalarga erkin almashtirilishini o’z ichiga oladi. VIII-moddaning 2-bo’lim 
Abandiga muvofiq, mamlakat hukumati joriy operatsiyalar bo’yicha valyutaviy 
cheklashlarni joriy qilishga haqli emas. Ushbu moddaning 3-bo’limiga muvofiq, 
O’zbekiston hukumati diskriminatsion valyuta siyosatini amalga oshirishga haqli 
emas. Nihoyat, 4-bo’limiga muvofiq, boshqa davlatlartomonidan taqdim etilgan 
so’mlar o’sha mamlakatning milliy valyutasiga yoki SDRga konvertatsiya qilib 
berishi lozim. SDR Xalqaro Valyuta Fondi tomonidan emissiya qilinadigan xalqaro 
hisob birligi bo’lib, “jalb qilishning maxsus huquqi” degan ma’noni 
anglatadi.O’zbekiston hukumati 4-bo’lim majburiyatlarini o’z zimmasiga olmagan. 
Bundan tashqari, xorijiy davlatlarning fuqarolari va yuridik shaxslari tomonidan 
33
Francois Haas. “The Markets in Financial Instruments Directive: Banking on Market and 
SupervisoryEfficiency”Manba: IMF Working papers series. 2021 y. 

---

ishlab topilgan so’mlar faqat joriy operatsiyalardan ishlab topilgan bo’lishi kerak. 
Bu borada tashlangan qadamning o’zi hamda hukumat va Markaziy bank tomonidan 
so’mning almashuvchanligiga asta-sekin o’tish to’g’risidagi qarorining qabul 
qilinishi, O’zbekiston iqtisodiy imkoniyatlarining chuqurtahliliga asoslangan holda 
bozor iqtisodiyotining oliy standartlariga intilayotganidan dalolat beradi. 
O’zbekiston tijorat banklarida valyuta oldi sotdisida faqat spot operatsiyalar 
qo’llaniladi. Muddatli operatsiyalar esa shakllanmagan. Bularga forvard 
operatsiyalari, fyuchers va opsion operatsiyalarini keltirishmiz mumkin. Oxirgi 
yillarda svop operatsiyalarini amalga oshirish tartibi ishlab chiqilgan bo’lib bu tartib 
O’zbekiston tijorat banklarida valyutai operatsiyalarni rivojlanishida muhim 
hisoblanadi.Tijorat banklari valyuta operatsiyalarida yuzaga kelgan muammolar 
qisqa muddatli bo’lib kelgusida O’zbekiston valyuta bozorining rivojlanishi hamda 
valyuta operatsiyalarida erkinliklarni oshishi natijasida ular ham takomillashadi. 
Bularni rivojlantirishda muhim masalardan biri kadrlar ilmiy va amaliy salohiyatini 
bank, valyuta bozori va valyuta operatsiyalarini rivojlantirish hisoblanadi.