O’zbekiston tijorat banklarida valyuta operatsiyalarini rivojlantirish yo’llari
Birinchidan, spekulyantlar real bozordagi kutilayotgan narxlarni oldindan to’g’ri taxmin qilib berishlari mumkin. Ikkinchidan
Download 0.51 Mb. Pdf ko'rish
|
bmi last 16.06
|
Birinchidan, spekulyantlar real bozordagi kutilayotgan narxlarni oldindan
to’g’ri taxmin qilib berishlari mumkin. Ikkinchidan, spekulyatsiya valyuta kursining tebranishini ma’lum darajada chegaralab turadi. Uchinchidan, spekulyatsiya xedjerlar zimmasidagi riskni o’z zimmasiga oladi. 30 Valyuta bozorlarining asosiy ishtirokchilari sifatida birinchi navbatda mijozlariga valyuta oldi-sottisini amalga oshiradigan tijorat va investitsion banklarini keltirish lozim. Ikkinchisi, bu Markaziy bank bo’lib u boshqa markaziy banklar bilan operatsiyalarni amalga oshiradi. Uchinchi asosiy guruh ishtirokchilari – savdo sektori bo’lib, unda asosan tovar yoki xizmatlarni chet elga/dan sotish/sotib olish operatsiyalarini amalga oshiruvchi tashkilotlar kiradi. Va oxirgi guruh bu kapital sektori bo’lib, unda asosan investorlar va spekulyantlar ishtirok etadi. Derivativlar va muddatli bitimlar bozorining infrastrukturasi dillerlik va brokerlik funksiyalarini bajaruvchi ko’p sonli tashkilotlardan tarkib topadi. Ushbu bozorda ishtirok etuvchilar soni juda ham ko’p bo’lib, ushbu bozor ishtirokchilarga cheklanmagan miqdordagi xedjirlash va spekulyativ operatsiyalar imkoniyatini beradi. Bozor ishtirokchilari sifatida investitsion va tijorat banklar, institutsional investorlar, notijorat tashkilotlari va jismoniy shaxslar maydonga chiqadi. Derivativlarni va muddatli bitimlarni amalga oshirishda qarzdorlar va emitentlar quyidagi muammolarga duch kelishadi: - kontragentning muddatli bitim bo’yicha majburiyatlarni bajara olmay qolish ehtimoli, ya’ni kredit riski; - negativ bozor sharoitida kontragent topib bo’lmasligi; - yuqori kredit reytingiga ega bo’lmagan kompaniyalarning muddatli bozorga kirishining cheklanganligi; Derivativlar va muddatli bitimlar asosan quyidagi funksiyalarni amalga oshiradi: - valyuta kursining salbiy o’zgarishidan sug’urtalaydi. - yuqori daromadli spekulyativ operatsiyalar uchun cheklanmagan imkoniyat beradi. - tranzaksiya xarajatlarini kamaytiradi. 30 JM Keyns “Pul haqida risola. Pulning amaliy nazariyasi”. - yangi turdagi daromadli instrumentlar yaratish imkoniyatini beradi va ular kapital bozorida uzoq muddatli qarz instrumentlari elementlarini o’z ichiga oladi. Xalqaro bank amaliyotida valyuta risklarini baholashning uch usuli mavjud: 1. Pozitsion usul; 2. Qayta baholash usuli; 3. Ehtimoliy yo’qotishlarni aniqlash usuli. Xalqaro bank amaliyotida valyuta riskini baholashda pozitsion usul keng qo’llaniladi. Hozirgi davrda tijorat banklari amaliyotida pozitsiyalarning ikki turi qo’llaniladi: ochiq va yopiq valyuta pozitsiyalari. Yopiq valyuta pozitsiyasi deganda ma’lum bir valyutadagi talab va majburiyatlarning summalari o’zaro mos kelishi tushiniladi. Bunday sharoitda valyuta riski yuzaga kelmaydi. Agar talab va majburiyatlar summasi bir-biriga mos kelmasa tijorat bankining o’sha valyutadagi pozitsiyasi ochiq deb hisoblanadi. Shuningdek, tijorat bankining ochiq valyuta pozitsiyasi ikki shakli mavjud: - Qisqa valyuta pozitsiyasi; - Uzun valyuta pozitsiyasi. Qisqa valyuta pozitsiyasi deganda alohida xorijiy valyutadagi shunday ochiq valyuta pozitsiyasi tushuniladiki, bunda shu valyutadagi passivlar va balangsdan tashqari majburiyatlar, miqdoriy jihatdan, ushbu valyutadagi aktivlar va balansdan tashqari talablardan oshadi. Uzun valyuta pozitsiyasida esa, alohida xorijiy valyutadagi aktivlar va balansdan tashqari talablar miqdoriy jihatdan ushbu valyutadagi passivlar va balansdan tashqari majburiyatlardan oshadi. Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklarining ochiq valyuta pozitsiyalarigi nisbatan Markaziy bank tomonidan limitlar belgilashning ikki rejimi mavjud: 1. Barcha tijorat banklari uchun umumiy rejim. 2. Ayrim tijorat banklari uchun imtiyozli rejim. Ayni paytda, xalqaro amaliytda umumiy rejim keng qo’llaniladi, zero imtiyozli rejimda valyuta bozoridagi banklararo raqobat muhitiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Tijorat banklarida valyuta riskini baholashning ikkinchi usuli qayta baholashda xorijiy valyutalardagi bank aktivlari va passavlarini qayta baholash yo’li bilan aniqlanadi. Tijorat banklarida valyuta risklarini baholashning uchinchi usuli valyuta riski natijasida ehtimoliy yo’qotishlarni aniqlash usulida ijro muddati etib kelmagan forvard shartnomalaridagi ehtimoliy yo’qotishlarni baholash uchun qo’llaniladi, shuningdek bu usul yordamida fyuchers va opsionlar bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni baholash mumkin. XX asr oxirida G’arbning moliyaviy bozorlari jadallik bilan rivojlanish va takomillashuvi jarayonida o’ziga xos bitim hisoblanuvchi yangi moliyaviy valyuta derivativlarini muomolaga kiritishdi. Moliyaviy bozorni mazkur vositalarining mohiyati iqtisodiy adabiyotlarda etarlicha turlarga ajratilmasdan hamda huqiqiy mohiyati qonunchilikda va yuridik adabiyotlarda bugungi kunda etarli tarzda o’z ifodasini topmasdan kelmoqda. O’z navbatida, mazkur holat doimo nizolarni kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda va shu orqali bozor munosabatlari tizimining barqaror rivojlanishiga rahna solmoqda. Moliyaviy barqarorlikka nisbatan potensial xavfning mavjudligi muddatli vositalarning iqtisodiy va huquqiy tabiatini belgilashga doir uslub va usullarni aniqlab olishni taqazo etadi. Zamonaviy derivativlar iqtisodiyoti ancha e’tiborga molik ko’rsatkichlarga ega. Shuning bilan birgalikda zamonaviy bozor iqtisodiyotining mazkur vositasining barcha ustunlik jihatlariga hamda jahon iqtisodiyotidagi salmoqli ulushiga qaramasdan, aksariyat olimlar va tahlilchilar jahon moliyaviy inqirozini potensial yuqori ehtimolligini aynan hosila moliyaviy vositalari bilan bog’lashmoqda. Mazkur sohadagi asosiy muammolar bo’lib, milliy va chet el huquqiy doktrinalarida, tegishli ravishda qonunchiligida muddatli bitimlar, “derivativlar” va hosilaviy vositalar nazariyasiga doir masalalarning etarli tarzda ishlanmaganligi hisoblanadi. Umumiy tarzda baholaganda “derivativ”-qiymati uni ta’minlaydigan “asosiy aktivning” bahosi bilan belgilanadigan moliyaviy vositadir. Xalqaro Svoplar va Derivativlar Assotsiatsiyasi (XSDA - International Swaps and Derivatives Assosiation - ISDA) yangi moliyaviy vositani aynan shunday tarzda nomladi 31 . Xalqaro Valyuta Fondining ishlab chiqqan ta’rifiga ko’ra “derivativlar” bilan bog’liq bitimlar bosqichma-bosqich bitimning qismi emas, balki alohida bitimlar sifatida qaralishi lozim 36 . Shuningdek, XVF ning ta’rifiga ko’raderivativlar – bu moliyaviy bitim bo’lib, uning qiymati asosidagi tovar narxi yoki qimmatli qog’oz, foiz stavkasi, valyuta kursidan kelib chiqadi. Buyuk Britaniyaning Moliyaviy Xizmatlar Boshqarmasi (FSA – Financial Services Authority) o’zining “Definations handbook” kitobida derivativlarga quyidagicha ta’rif berilgan: “Derivative: A contract for differences, a future or an option”. Ya’ni, derivativ: farqlar uchun bitimlar, fyuchers yoki opsionlardir. Bunda hech qanday forvard yoki svop bitimlari haqida fikr keltirilmagan.Bu qisqartma formadir. Shuningdek, batafsil forma mavjud. Bunda hech qanday forvard yoki svop bitimlari haqida fikr keltirilmagan.Bu qisqartma formadir. Shuningdek, batafsil forma mavjud. Masalan, Yevropaning 2019 yildagi “Moliyaviy vositalar bozori to’g’risida”gi Yo’riqnomasida (European Directive on Markets in Financial Instruments 2019/39/EC — MiFiD) boshqa yillardagidan farqi Yo’riq nomadan farqli ravishda – unda faqat derivativlarning to’rt (fyucherslar, forvardlar, svoplar, opsionlar) turi keltirilgan bo’lsa keyingisida ularning 10 ta turi keltirilgan. 32 1. Transferable securities. Ya’ni, o’tkaziluvchan qimmatli qog’ozlar. 2. Money Market Instruments. Ya’ni, pul bozori instrumentlari, bu erda haqli savol tug’iladi, repo (REPO – agreement of repurchase) bitimlari, ya’ni svop 31 Jahon bankining global bank ma’lumotlari. Manba: https://www.worldbank.com 36 Jahon banki global bank ma’lumotlari. Manba: https://www.worldbank.com . 32 European Directive on Markets in Financial Instruments 2019/39Manba:/EC — MiFiD bitimlarining analoglari ham derivativ hisoblanadimi? Umuman olganda svoplar ham derivativlar sinfiga kiradimi? 3. Units in collective investment undertakings.Ya’ni, investitsion fondlardagi paylar – qimmatli qog’ozlar. 4. Options, futures, swaps, forward rate agreements and other derivative contracts relating to securities, currencies, rates or yields, or other derivatives, financial measures which may be settled physically or in cash. Bunda, moliyaviy derivativlarning murakkab ko’rinishlari (opsionlar, fyucherslar, svoplar, forvard stavka kelishuvlari va boshqa qimmatli qog’ozlarga valyutalarga, foiz stavkalariga bog’liq derivativlar) keltirilgan, ammo to’g’ridan-to’g’ri forvard bitimi keltirilmagan. 5. Options, futures, swaps, forward rate agreements and other derivative contracts relating to commodities that must be settled in cash or may be settled in cash at the option of one of the parties (otherwise than by reason of a default or other termination event). Bu erda, tovar (xom-ashyo) derivativlarining ko’rinishlari (opsionlar, fyucherslar, svoplar, forvard stavka kelishuvi va boshqa tovar (xomashyo) bilan bog’liq derivativlarning naqd holati o’zgarmas bo’lgan turlari) keltirilgan. Ammo, tovarlardagi forvard stavka kelishuvi (forward rate agreement (FRA))da ular nimani nazarda tutganliklari noaniq, zero nazariya bo’yicha forvard stavka kelishuvi bu foiz stavkalarining o’zgarishidan himoyalanish uchun tuziladigan bitimdir, ya’ni sof moliyaviy bitimdir. 6. Options, futures, swaps, and any other derivative contact relating to commodities that can be physically settled provided that they are traded on a regulated market and/or an MTF. Bunda ham, tartibga solingan birjalarda savdosi amalga oshiriladigan tovar (xom-ashyo) derivativlari (opsion, fyuchers, svop) keltirilgan. 7. Options, futures, swaps, forward and any other derivative contact relating to commodities, that can be physically settled not otherwise mentioned in C.6 and not being for commercial purposes, which have the characteristics of other derivative financial instruments, having regard to whether, inter alia, they are cleared and settled through recognized clearing houses or are subject to regular margin calls. Bunda, 6 qismda ko’zda tutilmagan tovar derivativlari (kliring uylari tomonidan kafolatlangan va moliyaviy derivativlarning ayrim xususiyatlarini o’zida jamlagan tovar opsioni, fyuchersi, forvardi, svoplari) keltirilgan. Bu qismda forvard bitimi keltirilgan. 8. Derivative instruments for the transfer of credit risk. Ya’ni, kredit derivativlari alohida qismda ko’rsatilgan. 9. Financial contracts for differences. Bunda farqlar uchun moliyaviy bitimlarni derivativ deb aytib o’tilmagan bo’lsada, yuqorida keltirganimizdek, Britaniyada bunday bitimlar derivativ sanaladi. Bunda derivativlarning yangi ko’rinishlari, iqlim va inflyatsiya yoki rasmiy iqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha opsion, fyuchers, svop va forvard stavka kelishuvlari keltirilgan. Umuman olganda Yevropa yo’riqnomasi bilan tanishib chiqqandan keyin quyidagi xulosalarni keltirish mumkin: Birinchidan, oldingi yo’riqnomada qanday instrumentlar derivativlarning qaysi sinfiga kiritilishi aniqlashtirilmagan. Ikkinchidan, standart unifikatsiyalashtirilgan umumiy atamalarni rad etish bozor ishtirokchilarida ikkilanishlarni keltirib chiqaradi. Uchinchidan, yo’riqnomada huquqiy amaliyotda uchraydigan “va boshqa derivativlar” (any other derivatives) tushunchasi ayrim turdagi derivativlar qaysi turga kirishini aniqlashtirmagan. Forvard bitimlari 1 yilgacha bo’lgan muddatda tuziladi va ular standart muddatlarda 1,2,3 oyli muddatlarga bo’linadi. 6 oylik va 1 yillik forvard bitimlari to’g’ri sanalar orqali valyutalashtiriladi. Masalan, agar bugun 15 may bo’lsa (spot kurs esa 17 may belgilanadi) va bitim autrayt bilan 2 oy muddatga tuzilsa unda mijozga valyutani belgilangan kursda valyutani etkazib berish aniq 17 iyulda amalga oshiriladi (ammo bu kun bayram va dam olish kuni bo’lmasligi kerak). Agar forvard bitimi oyning oxirgi kuni qoidasiga ko’ra (end of month rule) amalga oshirilca, masalan, bitim 2 oy muddatga 26 fevralda 28 fevraldagi spot kursi bo’yicha tuzildi. Demak, bitim 28 aprelda emas 30 aprelda amalga oshiriladi. Agar forvard bitimi 1 oygacha bo’lgan muddatga tuzilsa bu bitim qisqa muddatli forvard bitimi deyiladi hamda valyuta risklarini oldini olishda qulay vosita bo’lib hisoblanadi.. Agar bitim mijoz ehtiyojiga ko’ra bank tomonidan standart muddatga to’g’ri kelmaydigan muddatga tuzilsa, masalan 40 kun muddatga tuzilsa, bunday bitim “singan kun ” (broken dates) bitimi deb yuritiladi. Download 0.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|