O’zbekiston va yevropa davlatlari o’rtasidagi har tomonlama hamkorlik. Reja: Kirish Asosiy qism

O‘zbekiston va Turkmanistonni asrlar davomida yaqin ma’naviy qadriyatlar
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasining qo‘shni Qirg‘iziston va Tojikiston bilan aloqalarida, bu aloqalarni mustahkamlashda asosan davlatimiz va uning rahbari I.A.Karimovning sa’y harakatlarini ko‘rishimiz mumkin. Bu qo‘shni davlatlar bilan aloqalarimiz istiqlolimizning dastlabki yillarida barqaror bo‘lgan bo‘lsa, so‘nggi yillarda Qirg‘izistondagi beqaror vaziyat, Tojikiston rahbariyatining uzoqni o‘ylamay qilayotgan harakatlari tufayli izchil rivojlana olmayapti.
So‘nggi yillarda Qirg‘izistonda davlat rahbarlarining o‘zgarib turishi, amalga oshirilishi lozim bo‘lgan islohotlarda davlatning bosh islohotchi rolini o‘ynay olmayotganligi, bu holatlar mamlakatda millatlararo nizolarni keltirib chiqarayotganligi bizning tinch yashashimizga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Ana shunday vaziyatda ham davlatimiz rahbarining oqil va odil siyosati bu ikki xalq o‘rtasidagi do‘stlik rishtalarini saqlab qolishga qilinayotgan harakatlarning ifodasidir. 2010 yilning 10-14 iyun kunlari Qirg‘iziston janubida mudhish voqealar sodir bo‘ldi. O‘sha fojeali kunlarda O‘zbekiston davlati rahbari I.A.Karimovning oqillik va vazminlik bilan ish tutishi bu fojealarning oldini olinishiga sabab bo‘ldi. O‘sha fojeali kunlarda yuz mingdan ziyod qochqinlarni boshpana, dori-darmon, oziq-ovqat va boshqa zarur mahsulotlar bilan ta’minlash kerak bo‘ldi. Bundan tashqari, mamlakatimizning aholi zich yashaydigan, ko‘p millatli Farg‘ona vodiysini xavfsizligini ta’minlash, chegaradagi vaziyatni qat’iy nazorat qilish zarur bo‘ldi. Aks holda, yanada katta ko‘lamdagi xunrezliklar ro‘y berishi mumkin edi. Qo‘shni mamlakatlar Qirg‘iziston va Tojikiston respublikalari rahbarlarining Amudaryo va Sirdaryo Markaziy Osiyo xalqlari uchun farovonlik, suv bilan ta’minlaydigan yaxlit manba ekanligini bilaturib, atayin daryolarning quyi qismida joylashgan O‘zbekiston, Qozog‘iston va Turkmaniston manfaatlariga zid muammolar paydo qilayotganliklarini ham ta’kidlab o‘tmoq lozim. Bu ikki respublika rahbarlari qo‘shni respublikalar roziligisiz Amudaryo va Sirdaryo oqimlarida mega-GESlar qurishga kirishmoqdalar. Bunday obyektlarni qurishni tartibga soladigan qat’iy xalqaro normalar mavjud bo‘lsa-da, ular ushbu daryolar yuqori qismida joylashgan mamlakatlar tomonidan inkor etilmoqda. Biroq Qirg‘iziston ham, Tojikiston ham ushbu sohaga oid biron-bir xalqaro konvensiyani imzolamagan. Ammo o‘z milliy manfaatlarini xudbinlarcha himoya qilishdan boshqa narsani tushinishni istamayotgan va o‘z iqtisodiyotini qutqarishning birdan-bir chorasi sifatida GES loyihalariga yopishib olgan mazkur ikki respublika bu loyihalarni ko‘proq qarz olish hamda tashqi investorlar yordamiga tinimsiz ko‘z tikkan holda, yarim qo‘lbola usulda amalga oshirishni o‘jarlik bilan talab qilmoqda.
Norin-Sirdaryo va Amudaryodan Vaxshni ajratib bo‘lmasligi va ular aynan transchegara suv oqimlari ekanini hisobga oladigan bo‘lsak (buning uchun xaritaga qarashning o‘zi kifoya), Qirg‘iziston Qambarota GESini O‘zbekiston va Qozog‘istonning roziligisiz qurishga mutlaqo haqli emas. Tojikistonning esa transchegara daryo oqimi bo‘ylab joylashgan nafaqat O‘zbekiston va Qozog‘iston, balki uning quyi qismidagi Turkmanistonning ham roziligisiz GES qurishga hech qanday haqqi yo‘q. Vaxsh ichki daryo ekani haqida qanchalik ko‘p gapirilmasin, u Amudaryoning asosiy irmoqlaridan biridir va shu bois mazkur holatda transchegara daryolardan foydalanish bo‘yicha barcha xalqaro prinsiplarga rioya etilishi shart.
Bugungi kunda bu ikki davlat uchun tez-tez yer qimirlash sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan zonalarda yangi GESlar qurish emas, balki, sobiq ittifoqdan meros bo‘lib qolgan Nurek (Tojikiston) To‘xtag‘ul (Qirg‘iziston) va ularning suv omborlarini tartibga solish dolzarb masala bo‘lishi lozim.
Qirg‘iziston va Tojikiston bunday ishlarni boshlashdan avval qo‘shni mamlakatlar bilan kelishmog‘i lozim. Aks holda, O‘zbekistonning Rog‘un va Qambar ota GЕSlarining ishini, agar ulardan birortasi qurilsa ham, hatto harbiy yo‘l bilan bo‘lsa-da, to‘xtatib qo‘yishga hech narsa monelik qila olmaydi. O‘zbekiston rahbariyati bunday harakatlar bilan nafaqat o‘zining o‘n millionlab aholisini, balki Qambarota loyihalari ta’sir doirasida joylashgan Qirg‘izistonning Farg‘ona vodiysidagi uch viloyati (O‘sh, Jalolobod va Botkent) va Tojikistonning bir viloyati (So‘g‘d) aholisining ham xavfsizligini ta’minlasa, u har tomonlama haq bo‘lib chiqadi.
Suv miqdori kamayib, taqchilligi ortib borayotgan bir paytda yangi to‘g‘onlarni qurish, jiddiy o‘rganib chiqmasdan turib ulardan energetika maqsadlarida foydalanish suv balansi hamda barqaror rivojlanish borasida o‘ta salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Mamlakat manfaatlariga va aholisi xavfsizligiga rioya qilish bo‘yicha O‘zbekiston ilgari surayotgan talablar to‘g‘ri va haqlidir. Har bir mamlakat, albatta, o‘z milliy manfaatlarini ko‘zlaydi, shu sababli bu boradagi birdan-bir to‘g‘ri yo‘l – tomonlarning murosaga kelishi, biri-biriga yon berishidir. O‘zbekistonning bu boradagi pozitsiyasini do‘q-po‘pisa, deb qabul qilmaslik kerak, balki uning yuzaga kelgan holatdan jiddiy tashvishlanayotganini to‘g‘ri tushinish lozim. O‘zbekiston rahbariyati qayd etilgan har ikki loyihada O‘zbekiston Respublikasi manfaatlari hisobga olinmas ekan, ham Tojikiston, ham Qirg‘izistonga qarshi hozirdanoq eng qat’iy choralarni qo‘llash haqida o‘ylashga mutlaqo haqlidir. Darhaqiqat BMT Bosh kotibi Pan Gi Mun ham eslatib o‘tganidek, jahondagi hech bir mamlakat tabiatning balo va ofatlaridan to‘liq himoyalanmagan. Birgina 2010 yilda tabiiy ofatlar oqibatida dunyoda 20 ming kishi halok bo‘lgan.
O‘zbekistonning bunday oqilona yondashuvni qo‘llab-quvvatlash lozim, chunki faqat shu yo‘l orqali tabiiy sharoitlar bilan bog‘liq xavf-xatar va tahdidlarni bartaraf etish mumkin. Sovet davrida bundan 40 yil muqaddam ishlab chiqilgan Rog‘un GESi loyihasi darhaqiqat, katta xavf tug‘diradi. Avvalo, bu loyihaning amalga oshirilishi Amudaryo suv oqimiga, shundoq ham yondosh hududlarning qishloq xo‘jaligi suv tanqisligi va kontinental iqlimidan katta zarar ko‘rayotgan bir sharoitda, ularga yanada fojeali ta’sir ko‘rsatadi. Oqibatda mintaqaning Orol dengizi qurishi ta’sirida kuchli inqirozga uchragan va zaiflashgan butun ekologik muvozanatni yanada katta halokatlarga duchor bo‘lishi mumkin. Ko‘plab ekologik falokatlar oqibatida tegishli kompaniyalarning sayyoramizni asrab-avaylash o‘rniga, uni talon-taroj qilish va vayronaga aylantirishga sabab bo‘layotgani ochilib qolayotgan hozirgi paytda xalqaro tashkilotlar va jamoatchilik hamjihat bo‘lib, O‘rta Osiyodagi barcha mamlakatlar uchun katta zarar va xavf keltiradigan mazkur loyihani qoralashi lozim. Hayot uchun eng zarur manba bo‘lgan suvga o‘z qo‘shnilariga zarar yetkazish hisobidan xo‘jayinlik qilishga hech bir davlatning haqqi yo‘q. Hech bir mamlakatning turli bahonalar bilan ulkan, xavfliligi aniq-ravshan bo‘lib turgan qandaydir inshootlarni qurishga va tabiatning kutilmagan injiqliklari hamda oldindan aytib bo‘lmaydigan holatlar nuqtai nazaridan o‘z aholisi va qo‘shni davlatlar xalqini tahdid ostida qoldirishga ham haqqi yo‘q.
Ko‘rinib turibdiki, bu masalaning ma’naviy-ahloqiy jihatlari ham mavjud. O‘rta Osiyoda yirik gidroelektrostansiyalarni barpo etishga doir loyihalarni qayta ko‘rib chiqish yoki ulardan umuman voz kechish lozim. Sababi, mazkur loyihalar, bir tomondan, sovet mafkurasining chuqur o‘ylamasdan qabul qilgan qarorlari natijasi bo‘lsa, boshqa jihatdan, foyda ketidan quvishning navbatdagi manbaidir. Bu o‘rinda butun mintaqani ekologik halokat yoqasiga keltirib qo‘yishni oqlash uchun hech narsa sabab bo‘lolmaydi. Bir so‘z bilan aytganda, ayrim davlatlarning, qanday bo‘lmasin o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun o‘n millionlab odamlarning hayotini xavf ostiga qoldirishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. O‘zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari orasida Turkmaniston bilan mustahkam do‘stlik aloqalarini alohida ta’kidlamoq lozim.
O‘zbekiston va Turkmanistonni asrlar davomida yaqin ma’naviy qadriyatlar, til, din, tarix, urf-odat va an’analarga asoslangan mustahkam do‘stlik rishtalari va yaxshi qo‘shnichilik bog‘lab turadi. Qardosh o‘zbek va turkman xalqlari bir-birining adabiyoti, madaniyati va san’atini yaqindan biladi va hurmat qiladi. Ajdodlarimizning boy merosi o‘zbek va turkman xalqlarining umumiy boyligidir. Bu omillar turli sohalardagi ikki tomonlama hamkorlikni jadal rivojlantirishdan O‘zbekiston ham, Turkmaniston ham birdek manfaatdor ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. Mamlakatlarimiz mustaqillikka erishgach, ikki davlat o‘rtasidagi an’anaviy ishonch va do‘stlikka asoslangan aloqalar yangi zamon ruhida rivojlanib bormoqda. Siyosiy, savdo-iqtisodiy va madaniy-gumanitar sohalarda hamkorlikni yanada kengaytirishni ikki mamlakat ham ustuvor vazifa sifatida belgilagan. Ikki davlat rahbarlari o‘rtasida qaror topgan samimiy va ishonchga asoslangan munosabat, turli darajadagi muntazam siyosiy muloqotlar buning yaqqol dalilidir.
1991 yildan hozirgi paytga qadar ikki mamlakat rahbarlarining 11 marta oliy darajadagi tashriflari amalga oshirildi. Turkmaniston Prezidenti O‘zbekistonga 6 marta kelgan bo‘lsa, O‘zbekiston Prezidenti 5 bor Turkmanistonga tashrif buyurgan. Mazkur tashriflar chog‘ida ikki mamlakat o‘rtasida turli sohalardagi ikki tomonlama hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan mustahkam shartnomaviy-huquqiy asos yaratildi. 2010 yilning oktyabr oyida navbatdagi oliy darajadagi tashrif amalga oshirildi – O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov Turkmaniston Prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedov taklifiga binoan, rasmiy tashrif bilan ushbu mamlakatda bo‘ldi.
Ikki mamlakat rahbarlarining muzokaralari yakunida tomonlar siyosiy, savdo-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy-gumanitar sohalarda hamkorlikni yanada kengaytirishga bo‘lgan intilishlarini tasdiqladilar va ikki do‘st davlatning erishilgan kelishuvlari samarali amalga oshishiga qaratilgan davlatlararo va hukumatlararo munosabatlari mexanizimlarini rivojlantirishga intilishini ta’kidladilar.
O‘zbekiston va Turkmaniston o‘rtasidagi keng ko‘lamli hamkorlikka oid dolzarb yo‘nalishlarni qamrab olgan davlatlararo, hukumatlararo va idoralararo darajada imzolangan 150 dan ortiq xalqaro shartnomalar ikki mamlakat munosabatlarining mustahkam huquqiy asosi bo‘lib xizmat qilmoqda.
Rasmiy Toshkent va Ashxobodning mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlash, Afg‘oniston muammosini xalqaro tuzilmalar va ushbu mamlakat bilan qo‘shni davlatlar ishtirokida hal etish bo‘yicha muzokaralar jarayonini jadallashtirish, xalqaro terrorizm va estremizm, narkotrafik, uyushgan transmilliy jinoyatchilik kabi tahdidlarga qarshi hamkorlikda kurashish masalalarida qarashlari bir-biriga yaqin va o‘xshashdir. Xalqaro tashkilotlar doirasidagi va ayniqsa BMT doirasidagi hamkorlik mamlakatlarimizning xalqaro maydondagi amaliy va samarali hamkorligiga misol bo‘la oladi.
O‘zbekiston va Turkmaniston O‘rta Osiyodagi suv-energetika sohasidagi muammolarga oid masalalar bo‘yicha ushbu muammolarni xalqaro huquqning umume’tirof etilgan norma va prinsiplari asosida, mintaqaning barcha mamlakatlari manfaatlari va roziligini inobatga olgan holda muhokama etish lozim, degan qat’iy umumiy pozitsiyani namoyon etmoqda.
Ikki tomonlama savdo-iqtisodiy hamkorlik ko‘lami ham keng. Joriy yilning fevral oyida navbatdagi, oltinchi majlisi o‘tkazilgan O‘zbekiston-Turkmaniston Hukumatlararo qo‘shma komissiyasining samarali faoliyati ushbu sohadagi hamkorlikni rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi.