Oʼzbekistonda narx siyosati va uning asosiy yoʼnalishlari reja

1. Narx tushunchasi va uning moxiyati
Narx bozor kategoriyasi bulib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan munosabatlarni anglatadi. Narx nazariy jixatdan olganda tovar kiymatining puldagi ifodasi, kiymatining bozordagi kurinishidir.
Narx bamisoli barometr kabi bozor xolatini kursatib turadi, narx pasayib ketsa, tovar bozori kasodlikka yulikkan buladi, tovar nafsiz bulib, uni boshka tovar bilan almashtirish yoki uning sifatini tubdan yaxshilash zarurligi pul tarkibiga kuyiladi. Narxning iktisodiy mazmunini uning funktsiyalari kursatib beradi. Narx nimaga tegishli bulishidan kathiy nazar (tovar, xizmat) beshta asosiy funktsiyani bajaradi:
1. bozor muvozanatini tahminlash funktsiyasi
2. xisob-kitob, ulchov funktsiyasi
3. iktisodiy regulyator funktsiyasi
4. rakobat vositasi funktsiyasi
5. ijtimoiy ximoya funktsiyasi
Bozor iktisodiyoti sharoitida narxning kuyidagi turlari mavjud:
1. demping narx
2. nufuzli narx
3. milliy narx
4. arzonlashtirilgan narx
5. jaxon narxi
6. yashirin narx
7. erkin narx
8. standart narx
9. kontrakt (ulgurji) narx
10. chakana narx
11. uzgaruvchan narx
12. limit narx
13. muvozanat narx
Bozor narxining asosiy xususiyatlari ularning doimo uzgarib turish kobiliyatidir. Narxlar xech kachon sababsiz uzgarmaydi. Yukori narxlar esa yukori sifatli, yangi istehmol kobiliyatiga ega bulgan tovarlarga urnatiladi. Narx darajasiga tovarning rakobatbardoshligi va bozordagi urni boglikdir.
Narx belgilash maksadlari: bozor ulushini kupaytirish, kiska vakt ichida eng kup foyda olish, yukori foyda normasini uzok muddat saklab kolishdan iborat.
Birlamchi narxni aniklashga vakt buyicha narx darajasini anik xisoblash tahsir kiladi. Bu xisoblash bozor segmentiga, tovarning yashash davriga, talab va taklifning potentsial mikdoriga boglik buladi. Marketingda tovar siyosati ijtimoiy tovar ishlab chikarishning barcha boskichlari, yangi ishlab chikarishning, taksimlashning, almashuv va istehmolchining uziga xos xususiyatlarini xisobga olgan xolda yuritiladi.
Narx bajaradigan bahzi bir vazifalarni kurib utamiz: avvalo narxlar ishlab chikarish va istehmoldagi uzgarishlardan xabar beradi.Narxlar fakat istehmoldagina emas, balki ishlab chikarishdagi uzgarishlardan xam darak beradi. Narxlarning boshka muxim vazifasi – ishlab chikaruvchilar va istehmolchilarni ragbatlantirishdir. Narxlar mexanizmi ishlab chikarilayotgan maxsulot mikdorini kupaytirishgina emas, balki ishlab chikarishning eng tejamli usullarini ishlashni xam ragbatlantiradi.
Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas boglik. Bu daromadlarnig taksimlanishiir. Tovar ishlab chikarish sharoitida xujalik faoliyati ishtirokchilari oladigan daromadlar ular uz shaxsiy yoki ishlab chikarish istehmollarini kuplab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning narxlariga bevosita boglik buladi.
Narxlarning turtinchi vazifasi aloxida korxonalarga va xujalik soxalariga ishlab chikarish omillarini taksimlashdir.
Narx bilan istehmolchilar urtasida juda chambarchas alokadorlik mavjudki, uni iktisodiy tamoyillar: talab konuni, talabning narx ravonligi, bozor segmentatsiyasi bilan izoxlash mumikn. Talab konuni istehmolchilar odatda kimmat narxlarga karaganda arzon narxlarda kuprok tovarlar sotib olishini ifodalaydi. Ammo xar kanday tovar xam «narx-mikdor» alokadorligiga tugri kelavermaydi. Ayrim maxsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda yukorirok narxlar kuprok tovar oboroti xajmini tahminlaydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim segmentlariga muljalalngan – bular kimmatbaxo avtomobillar, kemalar, zeb-ziynat buyumlari, muyna va boshkalar.Ikki narx segmenti yakkol kuzga tashlanadi: «narx» xaridori va «sifat» xaridori bor. Kupincha xaridorlar sifatga nisbatan ishonch bildirib, ortikcha pul sarflaydilar. Yukorirok narxlar guyo ularga sifatga nisbatan ishonch bildirib, bu ayniksa noxush okibatlarga olib kelishi mumkin bulgan maxsulotlar xaridida kup kuzatiladi.
Narx ravonligi istehmolchilarning xarid kilinadigan tovarlar mikdori nuktai nazaridan narx uzgarishlariga uta sezuvchanligini belgilaydi. Amalda talab ravonligini uch kurinishi, yahni ravon talab, noravon talab xamda yakka (unitar) talabga bulish mumkin.Bozor ravon talab vaziyatida narxlardagi uzgarishlarga uta sezuvchan buladi.Bozor noravon talab vaziyatida narxlardagi uzgarishlarga yetarli darajada sezgirlik kursatmaydi. Yakka ravonlik vaziyatida sotuvchilar kup bulgan, ularning bir maxsulot urnini ikkinchisining maxsuloti bosa oladigan joylarda kuzga tashlanadi. Kupgina kishlok xujaligi maxsulotlariga talab yakka ravonligi aks ettiradi. SHunday kilib, narxlardagi uzgarishlar talab va taklifga muvofik kutarilib-pasayib turadi, maxsulot ishlab chikaruvchilar xoxishi bilan narx belgilanmaydi. Azaldan talab darajasi narxlarning eng yukori chegarasini kursatadi, yahni bu chegaradan yukorida tovar ayirboshlash umuman mumkin bulmaydi. Ammo istehmolchilar maxsulotni xayolidagi yagona kathiy narxda izlaydi. Marketologning vazifasi xam bozor belgilaydigan chegaralar doirasida makbul narxlarni topish xisoblanadi. Kupgina firmalar bozorlardagi turli narxlarni tadkik etish va tekshirish, urinbosar tovarlar narxi darajasini rakiblar narxni urganish yuli bilan statistik taxlil kilish usuli, grafik ekspert baxolovchi usullaridan foydalanib, talab uzgarishini ulchashni utkazishga intiladi. Mahlumki, xarajatlar ishlab chikarish xajmining kupayishi yoki kamayishi bilan boglik xolda uzgarish-uzgarmasligia karab doimiy, sharli-doimiy, uzgaruvchan turlarga bulinadi. Doimiy xarajatlar chikarilgan maxsulot xajmiga karab uzgarmaydi. Bu xarajatlar tarkibiga kurilma va asbob-uskunalar amortizatsiyasi, mulk soligi (daromad soligi), kushimcha xarajatlar va boshka chikim turlari kiradi. Uzgaruvchan xarajatlar ishlab chikarish xajmiga boglik xolda uzgarib boradi, unga xom-ashyo, materiallar, ish xaki va boshkalar kiradi. SHartli-doimiy xarajatlar boshkarish bilan boglik ayrim xarajatlar, yordamchi materiallar olishga ketadigan chikimlar va boshkalar kiradi. Tulik xarajatlar jami doimiy va uzgaruvchan xarajatlar yigindisidan tashkil topadi. SHuningdek, ishlab chikarishning chegaralangan (marjinalg’) xarajatlar xam xisoblanadi. Bu xarajatlar ishlab chikarish xajmi kupaygan (kamaygan) xollarda bir maxsulot birligiga tulik xarajatlarning kupayishi (kamayishi)ni ifoda etadi. SHunday kilib, firma xarajatlari tarkibi, dinamikasi, mikdori narx uchun minimal darajani tashkil etadi, chunki bu xarajatlarlardan pastrok narx xech kanday foyda bermaydi. Korxona narxni belgilar ekan, xarajatlarning jami manzarasi kurib chikiladigan, zarar kurmasligini tahminlaydigan taxlil usulidan foydalanadi. Bunday taxlil narxlarni belgilashda foydali vosita xisoblanadi. Ammo tor ishlab chikarish ixtisoslashuvi sharoitida, uzgaruvchan xarajatlarni oson xisoblash mumkin bulgan paytlarda uni kullash yaxshi natija beradi. Zarar kurmaslikni taxlil etishda asosiy ehtibor maxsulot sotish xajmi nuktasiga, tulik daromad tulik xarajatlarga teng bulgan, yahni na foyda na zarar bulmagan nuktaga karatiladi.Marketologlar bir kator xar xil narxlarni tadkik etadilar, sungra xar bir narx uchun zaruriy xajmlar kiyoslanadi.Rakobat narx siyosatida muxim barometr bulib xizmat kiladi. Korxonalarning narx siyosati narx belgilash maksadlari va uslublariga boglik bulgan turt bozor tipini ajratish mumkin: sof rakobat, monopolistik rakobat, oligopolistik rakobat sof monopoliya .Asosan narxni uzgartirish yuli bilan talabga tahsir kursatish rakobatning narx bilan boglik usullarini yaratadi. Narx bilan boglik bulmagan rakobat usullarida firmalar uz maxsulotining uziga xos xislatlariga zur beradi, maxsulot sotish, tovarlar xarkati, reklama, maxsulotni joylash, servis kabi marketing kismlariga katta ehtibor beradi.
Bozorda narx uchta gurux omil natijasida shakllanadi:
1.Talab omillari (bozorda uxshash tovarlar mavjudligi va ularga bulgan narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga yunaltirilgan narx)
2.Xarajat omillari (ishlab chikarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda).
3.Rakobat omillari (tarmokdagi firmalar soni, aynan uxshash import tovarlari,rakobatchilar tovarlariga bulgan narxni bilish.
Asosiy narxni belgilash uslubi kuyidagilardan iborat:
-narxlashtirish masalasi kuyiladi,
-talabi aniklanadi,
-xarajatlari baxolanadi,
-rakobatchilar tovari va narx taxlil kilinadi,
-narxni shakllantirish uslubi tanlanadi,
-oxirgi natijaviy narx urnatiladi.
Firma talab chizmasiga asoslanib, xarajatlarning mikdorini belgilab, rakiblar narxlarini urganib, uz maxsulotlariga narx belgilashga kirishadi. Bunda narx belgilashning turli usullaridan foydalanish mumkin.
Kupincha korxonalar maxsulot sotish narxini aniklashda sodda formulalardan
foydalanadi. Formulalarga kura narx belgilash narx belgilashning boshka jami usullari kabi, birinchi navbatda ehtiborni foydaga karatadi, talabni xisobga olmaydi.
«Urtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili buyicha narx belgilash tovarning tannarxiga muayyan ustama kuyishdan iborat bulib, narx belgilashning eng oddiy usuli xisoblanadi. Ustama narx mikdori tovar turiga karab, juda keng chegaralarda tebranib turadi. SHuningdek, tovarning ishlab chikaruvchidan pirovard natijada istehmolchiga yetib borishga karab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo kuyadigan ustama narxlar yakunini ifodalaydi.
«Kuzlangan foyda normasi» olishni tahminlaydigan narx belgilash usulini kullaydigan ishlab chikaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan kaytim foiz olishga intmiladilar. Bu usul urtacha solishtirma xarajatlarni xisoblashga asoslanadi.
Narxni chegaraviy xarajatlar buyicha belgilash usulini kullash bilan firma maxsulotning kushimcha xajmi birligini bu maxsulotni ishlab chikarishning aloxida kiymatiga sotadi, bu xolda xarajatlarning fakat bir kismi koplanadi, foyda amalga oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishni tuxtatish xavfi ostida kolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saklab kolishni xozlagan sharoitlarda naf keltirishi mumkin. Savdoda dukonlarga xaridorlarning kelishini kupaytirish uchun sotuvchilar ayrim tovarlarni tulik xarajatlaridan pastrok baxolab, «jalb etuvchi» narxlar yaratadilar. Xaridorlar kupayadi, ular arzon narxdagi tovrlar bilan birga bunga kushimcha ravishda narxi mehyorda bulgan tovarlarni xam xarid kiladilar.
Bozor tez uzgarib boradi va shunga kura xar bir maxsulot xam uz yashash davrini xam utaydi. SHu vakt davomida firmalar doimo narxlarga uzgartirishlar kiritadi.
Yangi maxsulotga narx belgilash eng jiddiy boskichlardan biridir.Yangi maxsulotni ishlab chikarish bilan boglik xarajatlar bozordagi talab darajasi, rakiblar xarakati xali yetarli darajada mahlum emas.
Narx belgilashning kiyinligi, muayyan darajada maxsulotning yangiligi darajasiga xam boglik. Bu daraja esa uchga bulinadi:
-eng yangi maxsulot
-texnikaviy ilgor maxsulot
-original bulmagan (yangi taklidiy) va urinbosar maxsulotlar.
Bozor talabi xali nomahlum, shu sababli noeb maxsulotga narx belgilashda asosiy masala «Kaymogini olish» yeki «Kirib olish» siesatini kabul kilishdan iboratdir.
Bunda mutaxassislar narxga nisbatan asosiy istehmolchilarning munosabati darajasini belgilaydilar, shuningdek, rakiblar bozorga kay darajada tezlik bilan kirib kelishi mumkinligini urganadilar. Uziga uxshash urinbosarlari bulgan yangi maxsulot taklidiy yoki moslashtirilgan maxsulot tarzida tasnif etiladi. Bunday xollarda narx siyosati ilgarigi taktikasini davom ettiradi va narx darajasi mukobil tovarlar urtasida mavjud bulgan sifat va mikdorga karab uzgaradi.
Maxsulotning bozorga kirib kelishi va usishi boskichidan tuyinish boskichiga xarakati darajasiga karab, narxlarni puxta boshkarish narx marketingni strategiyasini
amalga oshirishning kaliti xisoblanadi. Tuyinish boskichida narxlarni kutarish odatda talabning kupayishi emas, balki ishlab chikarish xarajatlarining kiymatini ortishi okibatidir. SHu sababli maxsulotning turiga karab ye erkin narxlar kuyiladi yeki tovardlar sotish xajmini kupaytirish uchun narxlar pasaytiriladi.
Yukolib ketayotgan maxsulotlarga narx belgilash.