O'zbekistonda turizmni rivojlantirish reja

O'ZBEKISTONDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH
REJA:

1. O`zbekistonda turizm tushunchasi

2. Xalqaro turizmni rivojlantirish
3.Turizmni rivojlantirishdagi muammolarni xal etish yo`llari
4. Zamonaviy turistik sayohatlarni tashkil etish

Xalqaro turizmda iste’molchilik tanlovini izohlash uchun chiqilayotgan bir-biridan ajratilgan qabul qiluvchi va jo‘natuvchi mamlakatlarda turistik iste’molni mujassam etuvchi omillarga qaramay, oldingi qarab borish lozim. Haqiqatga to‘g‘ri keladigan navbatdagi qadam ikki konkret mamlakatlar o‘rtasida aloqa o‘rnatishdan iborat, ulardan birida potensial turist yashaydi, boshqasida esa tashrif buyurishni mo‘ljallashadi.

Turistik manzil tanlanar ekan, u bir juft mamlakatlar bilan cheklanib qolmaydi, balki bir nechta muqobil (alternativ) variantlarni tashkil etadi. Bunday ro‘yxatlar uzundan uzun bo‘ladi (masalan, iste’molchi dam olish joyini tanlaganda qo‘yidagi mulohazalarga amal qiladi: qumlik plyaj borligi va havo harorati kunduzi 25o S dan yuqori bo‘lmasligi). Ayrim sayohatchilar o‘z safarida qandaydir u yoki bu obyektni borib ko‘rishni maqsad qilib qo‘yadilar. Bunday hollarda turistik yo‘nalish avvaldan belgilangan bo‘lib, almashtirilishi mumkin emas. Aytaylik Toj Mahalni ko‘rishni orzu qilgan sayyohlar Hindistonga Agra shahriga yo‘l oladi. Ularda boshqa variantlar yo‘q.
Jo‘natuvchi va qabul qiluvchi har bir juft mamlakatlarni ko‘rib chiqishda o‘zaro shaharlikda turistik tanlovga yangi guruh omillar ta’sir o‘tkazishi qayd etiladi. Ulardan eng asosiysi narx-navo hisoblanadi. Potensial turist o‘z mamlakati va qabul qiluvchi mamlakatdagi narx-navo darajasini taqqoslaydi. Tadqiqotlar ko‘rsatadiki, narx-navo munosabatlari ko‘p hollarda safar haqida qaror qilishda ko‘pdan-ko‘p tanlovda 60 % shart-sharoitga bog‘liq bo‘lib qoladi. Agar bu muammo bo‘lmasa 40 % ga tushadi. Bundan tashqari, turist-iste’molchi valyuta almashtirish kursini va boradigan manzili uzoqligini hisobga oladi. Bu quyida keltiriladigandan bo‘sh vaqt va pul xarakterlari o‘z aksida ifodalanadi.
Uning ehtiyojiga shuningdek qabul qiluvchi tomonning turistik mahsulotni xorijiy bozorda harakatlantirish maqsadida tashkil etiladigan reklama kompaniyasi ham ta’sir o‘tkazadi.
Sayyoh tanlovi faqat iqtisodiy omillargagina emas balki, noiqtisodiy tartiblarga ham bog‘liq: jumladan, huquq tartibotga rioya qilish, fuqaro erkinligi, erkin harakatlanish, jamiyatdagi barqarorlik darajasi, moda va boshq.
Turist xulq-atvori modelini bilish katta amaliy ahamiyatga ega. Ularni o‘rganish bozorda tovar sotishning kompleks tadqiqotlari doirasida olib boriladi.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, butun bir majmua omillar turistlarga dam olish joyini tanlashni belgilab beradi, ular orasida iqtisodiy omillar hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Ishbilarmon turistlar xulqi – atvori, modeli, dam olish va ko‘ngil xushlik uchun sayohat qiluvchi shaxslar uchun xarakterli bo‘lgan xulq-atvordan sezilarli farq qiladi.
Uskuna-jihozlarni o‘rnatish va sozlash, muzokaralar, shartnomalar tuzish uchun va boshqa har xil ishlab chiqarish zarurati yuzasidan safarlarga yuborilayotgan shaxsning didi, xohishiga bog‘liq emas. U tanlash imkoniyatidan mahrum etilgan: «borasan, tamom» va xizmat vazifasini bajarish uchun yo‘lga otlanadi. Ammo bu holatda iqtisodiy va noiqtisodiy cheklovlar safar haqida sayohatchining o‘zi qaror qabul qilgan bo‘lsa ham baribir ta’sir qiladi. Ishga aloqador safarning davomiyligi, talab qilingan xizmatlar va xizmat ko‘rsatish sifati, xuddi dam olish safari singari daromad darajasi firmalar ishining moliyaviy ko‘rsatkichlari, narx-navo omillari, valyuta almashlash kursi va boshqalar bilan belgilanadi.
Iste’molchilik tanlovining noklassik, nazariyasida asosiy tushuncha «foydalik» hisoblanadi. Bunday yondoshuv sog‘lom fikrlashga zid emas. Biroq ko‘pchilik iqtisodchilar iste’molchilik didining subyektivligi va xohish-istak hamda foydalikning o‘lchov usuli yo‘qligini ro‘kach qilishib, bu fikrga qo‘shilmaydilar. Ular daromad samarasi va samaradorlik konsepsiyasiga tayanishib, ehtiyoj qonuni asosida xulosa yasashga intiladilar. Unga ko‘ra narxning o‘zgarishi talab hajmiga qanday va necha ta’sir qilishini izohlashning ikki sababi bor. Ulardan biri narxlar o‘zgarishining real daromadlar o‘sishiga ta’sir qilishi bilan bog‘liq. Narxning pasayishi iste’molchi real daromadini ko‘paytiradi, unga katta miqdorda olgan tovarlar (xizmatlar) sotib olish imkonini beradi. Ikkinchisi tovar (xizmat) iste’molining o‘sish sababi: narx tushib ketadi, odamlar intilishi zamirida qimmatroq tovarlar (xizmatlar)ni qimmatliroq narsalarga almashtirish ko‘zga tashlanadi.
Fikrlashning ikki yo‘li ham bitta, foydalilik konsepsisiga asoslangan, boshqasi-daromad samarasi va uni boylikka aylantirish.
Turistik ehtiyoj va talab harakterli belgilarga ega: dinamizm, getrogenlik va komplekslik, elastiklik, mavsumiylik va boshq.
Zamon va makonda turistik talab to‘planishi. Turistik talab yorqin mavsumiy xarakterga ega. Yilning ma’lum davrlarida eng yuqori cho‘qqisiga chiqadi va boshqa oylarida pasayadi. Mu’tadil iqlimga ega shimoliy yarim shar mamlakatlarida iyul-avgust yozgi, yanvar – mart qishki asosiy turistik mavsumlar bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari, mavsumlararo (aprel-iyun-sentbr) va o‘lik mavsum deb ataladigan (oktabr-dekabr) davrlar ajralib turadi.
Statistik ma’lumotlarga muvofiq, Yevropada barcha turistik safarlarning yarimigachasi, ikki yozgi oylarga to‘g‘ri keladi. Mavsumlararo va o‘lik mavsumda turistik oqim susayadi va turistik xizmatlarga talab o‘zining pastki chegarasiga yetadi. Yevropada IV chorakda safarlar ulushi ularning yillik sonidan 18 % ni tashkil qiladi.
Yaponiyada ham turistik faollik shunday mavsumiy beqaror xarakterga ega. Kun chiqar mamlakat aholisi ham Yevropa mamlakatlaridagi singari yozda sayohat qilishini ma’qul ko‘rishadi. Eng ko‘p jo‘nab ketish soni avgust oyiga to‘g‘ri keladi. Ikkinchi turistik faollik qish oxirida, mart oyida kuzatiladi. Aprel oyidan iyungacha va oktbrdan fevralgacha bo‘lgan davrlar an’anaviy ravishda sayyohlik vaqti hisoblanmaydi. Yaponlarning xorijga safarga chiqish oqimi qisqaradi. Ko‘proq pasayish davri aprel va noyabr oylarida kuzatiladi. Ayrim yillarda bu tipik manzara bir qator omillar ta’sirida o‘zgarishi mumkin. Masalan, Yaponida dam olish kunlarining omadli kechishi 1996 yilda dekabr oyida uchinchi jo‘nab ketishlar to‘lqinini hosil qildi.
Turistik talabning mavsumiy xarakteri turistik industriya korxonalarida notekis yuklanishda namoyon bo‘ladi. Bu yil davomida turistik safarlar dinamikasini aniq takrorlagan holda o‘zgarib turadi.
Turistik talabning mavsumiy o‘zgarib turishi tabiiy-iqlim, iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik kabi turli omillari ta’siri bilan izohlanadi. Turistik faollikning yuqori cho‘qqisi va pasayishi ko‘pchilik sayyohlarning konservatizmi bilan izohlanadi. Odamlarda ta’tilni o‘tkazish uchun yoz eng ma’qul vaqt degan tushuncha mustahkam o‘rnashib qolgan. Bundan tashqari ko‘pgina ota-onalar yozgi dam olishni bolalari bilan birga ta’tilni o‘tkazish maqsadida ta’til muddatlarini orqaga suradilar. Turistik safarlarga yozgi talab darajasining yuqoriligi G‘arbda yana korxonalarni iyul-avgustda ta’mirlash uchun to‘xtalishi bilan bog‘liq. Chunki shu oylarda mehnat unumdorligi eng past darajaga tushib ketadi. Nihoyat modalar omillarini turistik talablar to‘planishiga ta’sir qilishini hisobga olmasdan bo‘lmaydi.
Turistik talabning mavsumiy o‘zgarishi milliy iqtisodiyotga salbiy ta’sir o‘tkazadi. U moddiy texnik bazani bekor turishga majbur qiladi, ijtimoiy sohada muammolar keltirib chiqaradi. Ko‘pincha uning oqibati shunchalik xarobalashdiki, davlatning aralashuvi talab etiladi. Turistik ma’muriyatlar va korxonalar tomonidan ishlab chiqilgan tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy chora-tadbirlar turizmda mavsumiy tig‘izlik va tushkunliklarni epga keltirishga imkon beradi.
Mavsumiylik muammosi avvalgidek muhimligicha qolayotgan bo‘lsada, turistik talab zamonda ko‘proq bir tekis taqsimlana boshladi. Bugungi kunda turistik safarlar butun yil davomida amalga oshirilayapti. Bu haqda batafsilroq navbatdagi paragrafda fikr yuritamiz va bu kabi yangi hodisalar bilan bog‘liq sayohatlar oraliqlari mohiyatini ko‘rib chiqamiz.
Turizmga daxldor boshqa o‘zgarishlarda jamoat mehnat sohasiga xotin-qizlarni keng jalb etilishini ko‘rsatish mumkin. Jahon bo‘yicha barcha hududlarda turli ishlarda band xotin-qizlar soni ortib borayapti. Ularning ko‘pchiligi o‘z mavqiyeni ko‘tarishga intiladi: omadli tadbirkorga aylanadi, davlat va tijoriy strukturalarda rahbarlik lavozimlarini egallaydi.
Hozirgi zamon jamiyatida xotin-qizlarning roli oshishi bilan bir vaqtda ularning ongida tub o‘zgarishlar ruy berayapti. Hayot o‘zgarib bormoqda, qadriyatlarini qayta baholash kechayapti. Ular kech nikohga kirishayapti, bola tug‘ishni orqaga surishmoqda, u paydo bo‘lishi bilan ishga qaytishmoqda. Xotin-qizlar moddiy mustaqillik, oilasi esa qo‘shimcha daromad olayaptilar, uning bir qismini sayohatlarga yo‘naltirmoqdalar.
O‘zgarishlar oila tarkibini ham chetlab o‘tmadi. Yolg‘iz odamlar va farzandsiz juftliklar soni ko‘paymoqda. Yirik shaharlar va aglomeratsiyalarda «yolg‘iz»lar butun aholining yarimini tashkil etadi. Moddiy mustaqillikka ega bo‘lgan bu odamlar o‘zlarini oila tashvishlari va ishlaridan xolos bo‘lishlarini istaydilar. Bu tipdagi iste’molchilar yuqori darajada ma’lumotligi bilan ajralib turishadi. Kasbiy o‘sishga intilishadi, yetarli darajada safarbar va sifatli hayot hamda shinamlik darajasiga bozorning istiqbolli maqsadli guruhi sifatida qarab kelinardi. Masalan, butun jahonga mashhur «O‘rta yer dengizi bo‘yi» Gretsiya, Ispaniya, Italiya va Tunisda yolg‘iz odamlar uchun maxsus beshta turistik qishloqlar ochilgan, u yerlarga oilaviy juftliklar qo‘yilmaydi.
Demografik muhitda kechayotgan jarayonlar turizm bozorida ikki tendensiya haqida gapirish imkonini beradi. Ulardan biri – turistik xizmatlar potensial iste’molchilari doirasining kengayayotganligidir. Turistik harakatdagi barcha yangi kategoriya shaxslar tutib olinadi. Ularda sayohat qilishga istak va imkoniyat paydo bo‘ladi. BTT ning 2020 yillarga prognozlari bo‘yicha Yer yuzi aholsining 7 % xorijiy safarlarni amalga oshiradilar. Bu ulush muntazam o‘sayapti, ammo hozircha juda kamtarona holicha qolayapti, ayniqsa Afrikada, Janubiy Osiyo va Yaqin Sharqda bu xalqaro turizm potensiali kattaligidan dalolat beradi (jadval 11).
Ikkinchi tendensiya – sayohat qiluvchi shaxslarning keksayishi, ya’ni tashrif buyuruvchilar tarkibida keksa shaxslar salmog‘ining ko‘payishidir. Bu jahonning industrial rivojlangan mamlakatlarida umumiy demografik vaziyat va ularda pensiya yoshining pasaytirilishi bilan bog‘liq holda yuzaga kelayapti.Ko‘pchilik g‘arb davlatlarida u nisbatan yuqori bo‘lmagan darajada – 60-65 yosh qilib belgilanayapti. Ammo 1980-yillar boshida jahon iqtisodiy inqirozi (krizisi) boshlanishi bilan og‘ir moliyaviy ahvolga tushib qolgan ayrim korxonalar haqli dam olishga nafaqat 60 yoshdagilarni, balki pensiya yoshiga yaqin qolganlarni ham jo‘nata boshladilar.
Bu odamlar toifasi jismonan mustahkam safarbar odamlardir. Ular amalda cheklanmagan bo‘sh vaqtga ega. Ilgari «senyorlar» past xarid qobiliyatiga ega deb hisoblab kelinardi. Bugungi kunda ularning moddiy ahvoli yaxshi tomonga o‘zgardi va ular safarga yaxshigina pul sarflashga tayyordirlar. Zamonaviy «Senyorlar»da keksayishga yangi psixologik munosabat paydo bo‘ldi. Buning sharofati bilan bu kategoriya shaxslarda o‘z turistik didlari va maqbulliklari shakllandi.
Bir qarashda keksa kishilar turizmi g‘alati ko‘rinadi, chunki nafaqa (pensi)ga chiqish haqli dam olishni ta’minlaydi. Ammo biroq aholining turli yoshdagi guruhlari ehtiyojini chuqur o‘rganish bunday muammo nafaqat mavjudligi, balki juda o‘tkir bo‘lib turganini ko‘rsatadi. Aholining band qismi uchun turizm dam olish, kundalik tashvishlardan xoli bo‘lish, o‘zining ish qobiliyatini tiklash bo‘lsa, ulardan farqli ravishda nafaqaxur (pensioner)lar uchun turistik safar faol turmush tarzi shaklidir.
Hozirgi zamon yoshi o‘tgan kishilar turistik talablari ularning 20, xatto 10 yillar avvalgi tengdoshlrinikidan keskin farq qiladi. Ular shu yoshda bo‘lgan ota-onalariga qaraganda harakatchanroqdir. Bu odamlarda sayru sayohatlarga moyillik ular nafaqaga (pensiya)ga chiqmaslaridan ancha oldin shakllangan. Yevropada turistik faoliyat qizg‘in boshlanganda, ular 30 yoshda edilar. Ularning ko‘pchiligi o‘shandayoq sayohatlarda faol ishtiroq etishni ko‘ngillariga tugib qo‘yishgandi. O‘shandan buyon turizm ularning butun hayotlari davomida turmush tarzining ajralmas qismi bo‘lib qoldi.
Hozirgi davrda keksa turistlar tajribali va yuksak didli sayohatchilar, turizm ular uchun nafaqat kundalik hayot tashvishlaridan xolos bo‘lish vositasi, balki olamni bilish, uning dinamikasi va ko‘pqirraligini belgilovchi omilga aylangan. Hayotga qiziqishlari so‘nmagan odamlar ko‘pincha qaltis sarguzashtlar qidirib safarlarga otlanadilar: Alp tog‘larida chang‘ida uchadilar, Kolorado asov daryolarida suzadilar. Afrika sahrolarini kezib chiqadilar. Ular turli turistik tashkilotlar va firmalar xizmatlaridan foydalanib guruh bo‘lib safarlarga chiqishini ma’qul kuradilar. Keksa turistlar orasida avtobuslar va kemalardan foydalanishib sayohat qilishga talab va qiziqish juda katta.
Shuni ta’kidlash joizki, keksa, jismoniy zaif kishilar ham chetda qolishmaydi. Ular ham o‘z imkoniyatlari qat’iy cheklanganiga qaramasdan, sayohat qilishni va yangi taassurotlar olishni istashadi. Aholining bu toifasidagilar uchun dam olish «to‘rtinchi yoshdagilar» uchun dasturi doirasida tashkil etiladi. Uni amalga oshirish bilan maxsus tashkilot – nafaqa (pension) klublar va assotsiatsiyalar, shuningdek Daniyadagi «Daynedj Assotsieshn», Niderlaniyadagi «Senye Vakanti Plan» yoki Shvetsiyadagi «Sveridjes Pensionarsforbind» kabi turistik kompaniyalar shug‘ullanishadi.
Keksa kishilarning turistik ehtiyojlari kengayishi turg‘un xarakter kasb etmoqda. Yuqori o‘sish sur’ati bilan turizm bozori segmentida ajralib turadigan bu holat kelajak istiqbolda ham saqlanadi. Yetakchi turistik firmalar bu tendensiyani hisobga olishgan holda keksa yoshdagi potensial mijozlar bilan ishlashning yangi shakllarini izlab topadilar, o‘z faoliyatlarini qayga kuradilar.
Hozirgi zamon turistik talab va ehtiyoj modifikatsiyasi ijtimoiy – iqtisodiy omillar ta’siri ostida sodir bo‘ladi. Turistik bozorga ayniqsa 80 - yillar boshidagi jahon iqtisodiy inqirozi kuchli ta’sir qildi. U aholining xarid qobiliyati keskin tushib ketishi bilan kechdi. Ishsizlar armiyasi ko‘paydi. Inqiroz eng avvalgi jamiyatning o‘rta qatlami – turistik xizmatlarning asosiy iste’molchilariga daxl qildi.
Iqtisodiy konyukturaning yomonlashuvi ijtimoiy sohada o‘zgarishlarga olib keladi. Bu birinchi navbatda turistik talablar xarakteriga ta’sir etdi. Ta’til davri uzaytirildi, ish haftasi qisqartirildi va egiluvchan ish grafigiga o‘tkazildi. Mehnat bozorida ro‘y bergan bu nomutanosiblikni tartibga solishga qaratilgan chora-tadbirlar bir vaqtning o‘zida aholining bo‘sh vaqti fondi ko‘payishiga olib keldi. Inqiroz odamlarni o‘zi dam olishini tashkil etishning yangi shakllarini qidirishga majbur etdi.
Bo‘sh vaqt hajmi ko‘payishi bilan aholining rekratsion xulq-atvorida umumiqtisodiy vaziyat o‘tkirlashishi soyasida ikki bosh tendensiya ko‘zga tashlanadi: ta’til davri bo‘lindi va qisqa safarlar o‘sdi. 1980 – yillar boshlarida Avstriya va Buyukbritaniyada 20 % dan ziyod aholi dam olishga yoz va qish oylarida jo‘nab ketadilar. 10 % aholi esa yiliga uch marta va undan ko‘proq sayohatlarga jo‘naydilar. Xuddi shunday manzara Germaniya, Italiya, Shveytsariya va Yevropaning boshqa rivojlangan mamlakatlarida ham kuzatildi.
Shunga yaqin natijalar 1990-yillar oxirida Yaponiyada chiqish turizmi tadqiq etib ko‘rilganda ham kuzatiladi. Yaponlarning xorijga sayohatlari chastotaligi 1,6 safarni tashkil etadi. Yuqori turistik faollikni katta yoshdagi erkaklar va turmushga chiqmagan xotin-qizlar namoyon qilishdi. 8 kungacha bo‘lgan qisqa muddatli sayohatlar ko‘proq ommaviy tus oldi (barcha jo‘nab ketishlarning 60%). Turistik safarlar kamroq davom etadigan, ammo tez-tez bo‘ladigan bo‘ldi, g‘arb adabiyotlarida bu hodisa «Oraliq bilan sayohat» degan nom oldi.
Bunday sayohatlarni tashkil etish favqulodda foydali ish bo‘lib chiqdi va turistik firmalar o‘z tomonlaridan muntazam ravishda ularga iste’mol talabini rag‘batlantira boshladilar. Turistik bozor yangi segmentini kengaytirishda kompaniyalarning manfaatdorligi shu bilan izohlanadiki, qisqa muddatli tashrif buyuruvchilar oadatdagi turistlarga qaraganda bir kunlik hisob-kitob bo‘yicha yuqori xarajatlar qiladilar. Bundan tashqari, «Oraliq bilan sayohat» ga butun yil davomida talab susaymaydi, aprel, sentabr – oktabr va noyabr oylarida yanada jonlanadi. Bu turistik sohada eng o‘tkir muammolardan biri - transport va mehmonxonalar ishidagi mavsumiy notekisligini bartaraf etishga yordam beradi.
Yevropada dam olish va bayram kunlari yo‘nalishlari juda mashhurdir. Ular ko‘rgazmalar, spektakllar, muzeylar, galereyalar, asori-atiqalar do‘konlari, sport musobaqalari va boshqa ko‘ngil ochar tomoshalarga tashrif buyurishni o‘z ichiga qamrab oladi. Odamlar bundan kam bo‘lmagan zavq olish uchun milliy parklarda uik – endular o‘tkazishadi yoki festivallar, karnovallar, turli degustatsiyalarda ishtirok etish uchun uncha uzoq bo‘lmagan yo‘lga otlandilar. Asosiy transport turi bo‘lib shaxsiy avtomobillar xizmat qiladi.
G‘arbiy Yevropa bozoriga turistlar yetkazib beruvchi bosh davlatlar bo‘lib, Germaniya va Buyukbritaniya hisoblanadi. Ularning birgalikdagi bozor ulushlari safarlarning 50 % ni tashkil etadi. Uzoq davom etmaydigan sayyohatlarning kattagina qismi Fransiya, Niderlandiya va Bnlgiyada amalga oshiriladi.
Qisqa muddatli tashriflar soni bo‘yicha Yevropa davlatlari o‘rtasida birinchi o‘rinni Fransiya egallaydi. Yaqin turizmni rivojlantira turib, u Germaniya Belgiya, Buyukbritaniya, Italiya va Ispaniyadan tashrif buyuruvchilarni qabul qiladi. Bir necha kun davomida turistlar Parij va Fransiyaning boshqa shaharlari bilan tanishadilar: Marsel o‘zining okeanagrafik turlari bilan mashhur. Belfort harbiy baza o‘rnidagi qadimiy noyob obidalari bilan tashrif buyuruvchilarni jalb
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. O’zbekiston Respublikasining "Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida", gi qonun. Toshkent 1992 yil.

2. O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’grisida"gi qonuni. Toshkent 1997 yil
3. R.A. Abdumalikov, T. Xoldorov "Turizm". Toshkent "O’kituvchi" 1988 yil
4. Hasaniy M., S. Karimov "Navoyi davri tabobati" . Toshkent "Ibn Sino" nomli nashriyot 1991 yil 126-bet.
5. M.A. Verba, SM. Golisin, V.M. Kulikov, Ye.G. Ryabov "Maktabda turizm" Toshkent "O’qituvchi" 1990 yil.