Oʻzbekistonning oʻziga xos istiqlol va taraqqiyot yoʻLI. Rеjа

Birinchidan, shuni uqtirish lozimki, o‘zbek xalqi o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga ega bo‘ldi, xalq davlat hokimiyatining birdan-bir sohibi, egasi, xo‘jayini bo‘lib qoldi.
Ikkinchidan, O‘zbekiston mustaqilligi respublikada adolatli, demokratik, insonparvar jamiyat qurish uchun yo‘l ochib berdi, o‘z milliy davlatchiligini barpo qilishga imkoniyat yaratdi.
Uchinchidan, mustaqillik tufayli O‘zbekiston xalqaro miqyosda o‘zini tanitish, ayni chog‘da xalqaro huquq me’yorlari asosida jahondagi barcha davlatlar bilan teng hamkorlik qilish imkoniyatini qo‘lga kiritdi. Jahon xaritasida O‘zbekiston yangi, yosh mustaqil davlat sifatida o‘z o‘rniga ega bo‘ldi.
To‘rtinchidan, iqtisodiyotda tub o‘zgarishlar qilish uchun imkoniyat yaratildi. Ya’ni jahon amaliyoti isbotlagan bozor iqtisodiyotiga o‘tish uchun sharoit barpo etdi. Mulkka munosabat tubdan o‘zgarib, jamiyatda yangi mulkdorlar sinfini shakllantirish uchun imkon ochildi.
Beshinchidan, mustaqillik xalqning ma’naviy uyg‘onishi uchun to‘la imkoniyat yaratdi. Yurt tarixi, qadimiy madaniyat tiklana boshladi. Xalqning azaliy urf-odatlari, ma’naviy qadriyatlari unga qaytarib berildi. Dinga munosabat mutlaqo ijobiy tomonga o‘zgardi.
Shunday qilib, qo‘lga kiritilgan mustaqillik o‘zbek xalqi tari­xida tamoman yangi davrni boshlab berdi, milliy dunyoqarashda yangicha tafakkur shakllana bordi. Xalq yengil nafas olish imkoniyatiga ega bo‘ldi. U endi kelajakka ishonch bilan qaray boshladi. O‘z yurtining to‘la xo‘jayini ekanligini, o‘z taqdirini o‘zi belgilash imkoniyatini qo‘lga kiritganligini his qila boshladi.
Har bir suveren davlatning huquqiy asoslaridan biri – uning asosiy Qonuni – Konstitutsiyasi hisoblanadi.
Tarixiy rivojlanish ko‘rsatganidek, har qaysi jamiyat kelajakni ko‘zlab yashaydi va uning poydevorini imkon qadar mustahkamroq qurishga harakat qiladi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda mustaqillik yillarida davlatimiz, jamiyatimiz erishgan buyuk yutuq – O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bo‘ldi.
Darhaqiqat, Konstitutsiya tushunchasida davlatni boshqarish, mamlakat yaxlitligini ta’minlash, uning mustaqil davlat sifatida e’tirof etilishining asosi ijtimoiy hayotning barcha yo‘nalishlarini rivojlantirish yo‘l-yo‘riqlari to‘la mujassamlangan.
Turkistonda inqilobdan keyingi yillarda jahon tajribalariga muvofiq tarzda Konstitutsiyalar ishlab chiqildi. Jumladan, Turkiston ASSRning 1918, 1920-yillarda, Xorazm va Buxoro Xalq Respubli­kalarining 1920-1921-yil, shuningdek, O‘zbekiston SSRning 1927, 1937, 1978-yillarda qabul qilingan Konstitutsiyalari shaklan respublikaning Asosiy qonunlari edi. Lekin ular mazmun-mohiyatiga ko‘ra haqiqiy mustaqil davlatning Asosiy Qonuni emas edi. To‘g‘rirog‘i ular avval RSFSR, keyinchalik SSSR Konstitutsiyalarining milliy respublikalar sharoitiga muvo­fiqlashtirib ko‘chirilgan, hayotiy kuchga ega bo‘lmagan nusxasi edi. Shu nuqtayi nazardan ko‘rsatib o‘tilgan Asosiy Qonunlarni O‘zbekiston davlati mustaqilligini huquqiy asoslovchi Konstitutsiya deb qarab bo‘lmasdi.
O‘zbekistonning yangi Konstitutsiyasini yaratish g‘oyasi 1990-yil 20-iyunda «Mustaqillik deklaratsiyasi»ning qabul qilinishi bilan bevosita bog‘liq. Mazkur Deklaratsiya qabul qilingan Oliy Kengashning ikkinchi sessiyasida bu hujjatdagi muhim tamoyillar asosida davlat­ning yangi Konstitutsiyasi ishlab chiqilishi lozim, degan xulosaga kelindi. Sessiya Prezident I. A. Karimov raisligida 64 kishidan iborat Konstitutsiya komissiyasini tuzish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Uning tarkibiga depu­tatlar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va viloyatlar­ning vakillari, davlat hamda jamoat tashki­lotlarining, korxonalar, xo‘jaliklarning rahbarlari, taniqli huquq­shunoslar, olimlar va mutaxassislar kirdi. Oliy Kengashning o‘ninchi sessiyasida Komissiya tarkibi qisman yangilandi.
Shuni alohida aytish kerakki, O‘zbekistonda konstitutsiyaviy aha­miyatga molik islohotlar Konstitutsiyaviy komissiya tuzilishidan ancha avvalroq boshlangan edi. Ma’lumki, 1990-yil 24-martida respublika Oliy Kengashining birinchi sessiya­si muhim tarixiy qaror qabul qi­lib, O‘zbekiston Prezidenti lavozimini ta’sis etgan edi. Prezidentlik bosh­qaruvining joriy etilishi sovetlar hukmron bo‘lgan davlat boshqaruv shakliga barham berib, amalda davlatimizning prezidentlik respublikasi shakliga o‘tishini anglatardi. Prezident­lik institutining kiritilishi davlat hokimiyati vakolatlarining yangicha taqsimlanishini taqozo etar edi. Shu munosabat bilan ijroiya-boshqaruv hokimiyatining tizimi takomillashtirildi.
1990-yil 1-noyabrda «O‘zbekiston SSRda ijroiya va boshqaruv hokimiyatining tuzilishini takomillashtirish hamda O‘zbekiston SSR Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida» qonun qabul qilindi. Mazkur qonunga muvofiq, Prezident­lik hokimiyati bilan Respublika Ministrlar Soveti qo‘shilib, O‘zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasiga aylanti­rildi. Ijroiya hokimiyat Prezident qo‘lida birlashtirildi. U ham hukumat rahbari, ham davlat boshlig‘i vazifasini zimmasiga oldi. Navbatdagi konstitutsiyaviy islohot qadami viloyatlar, shaharlar va tumanlarda davlat hokimiyatining vakillik hamda ijroiya idoralariga rahbarlik qiluvchi hokimlar lavozimini ta’sis etishdan iborat bo‘ldi.
Ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotimizda hayotiy ehtiyoj tarzida ro‘y berayotgan real o‘zgarishlar o‘z navbatida siyosiy va huquqiy tafakkurni shakllantirib bordi. Konstitutsiya loyihasi ustida bevosita ishlashni faollashtirishga vaziyat yetilgach, Konstitutsiyaviy komissiya 1991-yil 12-aprelda I.A.Karimov raisligida o‘zining birinchi majlisiga to‘plandi. Konstitutsiya loyihasini yaratish bilan bog‘liq barcha tashkiliy va ijodiy jarayonni muvofiqlashtirib borish uchun Konstitutsiyaviy komissiya a’zolari hamda yetakchi mutaxassislar va olimlardan iborat 32 kishilik ishchi guruhi tashkil etildi. Uning tarkibiga qonun chiqaruvchi ido­ra, bir necha qo‘mitalarning raislari, vazirliklar, sud, prokuratura idora­larining rahbarlari, Respublika Prezidenti devoni va Oliy Kengashning mas’ul xodimlari kirdi. Shuningdek, Konstitutsiya loyihasi mo‘l­jallanayotgan bo‘limlarini tayyorlash uchun 6 ta kichik guruhlar tashkil etildi. Kichik guruhlar tarkibiga 50 nafar ilmiy xodim va mutaxassis jalb qilindi.
Konstitutsiyaviy komissiya Raisi ishchi guruh oldiga quyidagi vazifalarni qo‘ydi:
– konstitutsiyaviy rivojlanishning jahon tajribasi o‘rganib chiqilsin,
– boshqa mamlakatlarning inson huquqlari borasida, demokratiya va qonunchilik sohasida qo‘lga kiritgan yutuqlari hisobga olinsin,
– keng xalq ommasi diliga yaqin va tushunarli bo‘lgan siyosiy-yuridik hujjatlar yaratilsin.
Mazkur topshiriqqa muvofiq, AQSH, Fransiya, Kanada, Germa­niya, Shvetsiya, Yaponiya, Italiya, Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya, Turkiya, Eron, Hindiston, Pokiston, Misr, Vengriya, Bolgariya, Litva davlatlarining konstitutsiyalari chuqur o‘rganildi, qiyosiy tahlil etildi. Shuningdek, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligiga kiruvchi Rossiya Federatsiyasi, Belorus, Ukraina, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Turkma­niston respublikalarining Asosiy qonunlari hamda konstitutsiya loyihalari diqqat bilan ko‘rib chiqildi.
Yuqorida keltirilgan manbalarni tahlil etish asosida xorijiy davlatlar konstitutsiyalari mazmuni va tuzilishini tavsiflovchi kattagina hajmli qiyosiy jadval tayyorlandi. Ushbu tahliliy jadvalni jahon konstitut­siyashunosligi tajribasi namunalari umumlashmasi sifatida Respublikamiz Prezidenti o‘rganib chiqdi.
Yana shuni ham aytish kerakki, o‘zbek xalqi ajdodlarining davlat­chilikni mustahkamlash yo‘lidagi g‘oya va fikrlari ham bo‘lajak Asosiy Qonunga ta­yanch manba qilib olindi. Jumladan, Amur Temurning «Temur tuzuk­lari»dagi davlatni idora qilishga doir muhim qoidalari ham e’tiborga olindi.
Xususan, Amur Temur umrining oxirida farzandlariga shunday vasiyat qilgan: «millatning dardlariga darmon bo‘lmoq vazifangizdir. Zaiflarni ko‘ring, yo‘qsullarni boylar zulmiga tashlamang, adolat va ozodlik dasturingiz, rahbaringiz o‘lsun...». Bu fikrlar o‘sha davrda davlat yuritishning asosi bo‘lib xizmat qilgan. Turonzamin xoqoni uchun asosiy g‘oya hisoblangan adolat va ozodlik bugungi kunda ijtimoiy adolatni himoya qilishda asosiy mezon hisoblanmoqda.
Shu tariqa O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi lo­yihasini yaratish salmoqli nazariy, konseptual zaminga tayandi. Konstitutsiyaviy komissiya Raisining topshirig‘i bilan 1991-yil boshlaridayoq bo‘lg‘usi konstitut­siyaning g‘oyaviy mag‘zi, ya’ni konsepsiyasi ustida ish boshlab yuborildi. Natijada uchta muqobil konsepsiya yaratildi. Respublika Fanlar Aka­demiyasi Falsafa va huquq institutining konsepsiyasi, Siyosatshunoslik va boshqaruv institutining konsepsiyasi va Prezident devoni yuridik bo‘limi tayyorlagan konsepsiya. Ishchi guruh majlisida uchinchi konsepsiya asos uchun qabul qilindi. U qolgan ikki konsep­siyaning diqqatga sazovor g‘oyalari bilan boyitilib, umumlashgan, puxta, yagona g‘oyaviy asos shakliga keltirildi. Konstitutsiyaviy komissiya va uning Raisi tomonidan ma’qullangan ana shu konsepsiya asosida bo‘lajak Konstitutsiya loyihasini yaratishga kirishildi.
Loyihaning dastlabki varianti 1991-yil oktabr-noyabrigacha tayyorlab bo‘lindi. U muqaddima, olti bo‘limga bo‘lingan 158 moddadan iborat edi. Ushbu loyiha yuzaga kelayotgan paytda mamlakatimiz tarixida tub burilish yuz berdi. 1991-yil 31-avgustda O‘zbekiston Respublikasi o‘zining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy Qonunni va O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida Oliy Kengash Bayonotini qabul qildi. Bu bilan respublika parlamenti mustaqil O‘zbe­kiston Respublikasi, suveren davlat qaror topganligini butun dunyoga e’lon qildi. Qonunda xalq hokimiyatchiligi, demokratik davlatchilik, inson huquqlari muqaddasligi, qonun ustuvorligi, hokimi­yat bo‘linishi, mamlakatning hududiy yaxlitligi kabi muhim prinsiplar mustahkamlandi. Ushbu ilg‘or demokratik g‘oya va prinsiplar Konstitutsiya loyihasi mazmuniga ham singdirildi. Shunga qaramasdan dastlabki loyiha hali mukammallik darajasidan ancha yiroq edi. Yanada jiddiyroq va talabchanlik bilan ishlash lozim edi.
1992-yil bahorida loyihaning 149-moddadan iborat ikkinchi varianti ishlab chiqildi. Mamlakat Prezidenti ishtirokida Konstitutsiyaviy komissiyaning navbatdagi majlisi bo‘lib o‘tdi. Majlisda Konstitutsiya loyihasi ustida olib borilgan ishlar to‘g‘risidagi axborot tinglandi. Ta’kidlanishicha, ishchi guruh O‘zbekiston xalq deputatlari, mehnat jamoalari rahbarlari, olimlar va mutaxassislar bilan hamkorlikda loyihaning beshinchi ko‘rinishini tayyorladi. Unda o‘zbek xalqining tarixiy, milliy va ma’naviy xususiyatlarini imkon qadar to‘laroq aks ettirishga harakat qilindi. Majlisda Konstitutsiya loyihasini uzil-kesil ishlab chiqish uchun 25 kishidan iborat ishchi guruh (komissiya) tuzishga qaror qilindi va uning zimmasiga quyidagi vazifalar yuklandi:
– huquqiy demokratik davlat barpo etish tajribasini har tomonlama umumlashtirish va uni Konstitutsiya loyihasida hisobga olish;
– O‘zbekistonning demografik va ijtimoiy-siyosiy turmush tarzi, uning taraqqiyoti tajribasini hamda deputatlarning, turli ijtimoiy guruhlarning milliy-madaniy markazlarning mulohazalari va takliflarini umumlashtirish;
– Konstitutsiyaviy komissiya a’zolaridan tushgan takliflarni ko‘rib chiqish va loyihaga tegishli o‘zgarishlar kiritish.

• 
  O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining loyihasi puxta ishlovlardan so‘ng Konstitutsiyaviy komissiya qarori bilan 1992-yil 26-sentabrda umumxalq muhokamasi uchun matbuotda e’lon qilindi.
  
• 
  Mustaqil davlatimizning har bir fuqarosi, butun xalq ommasi Konstitutsiya loyihasini katta qiziqish va ozod Vatan uchun cheksiz iftixor tuyg‘ulari bilan kutib oldi. Bu o‘z-o‘zidan tushunarli holat. Zero, davlatimizning kelajagi, xalqimizning taqdiri ko‘p jihatdan Konstitutsiyamiz qanday bo‘lishiga bog‘liq. Aniqrog‘i har qanday davlatning Konstitutsiyasi unda yashovchi xalqning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatini aks ettiradi.
  

Konstitutsiya loyihasining umumxalq muhokamasi nihoyatda keng ko‘lamli bo‘lib, yuksak ijodiy ko‘tarinkilik va ishchanlik kayfiyatida o‘tdi. U jamiyatimizda chinakam demokratiya qaror topishining yorqin namoyishi bo‘ldi. Loyihaning qizg‘in hamda manfaatli muhokamasi xalqimizning o‘zi Mustaqil O‘zbekiston Asosiy Qonunining bevosita ijodkori bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Umumxalq muhokamasi uch oy davom etdi. Shu davrda O‘zbekiston Respublikasi davlat-huquqiy tajribasida muhim bir yangilik bo‘ldi. Uning mazmuni shundaki, Konstitutsiya komissiyasi dastlab belgilagan ikki yarim oylik muddat mobaynida (1992-yil 26-sentabrdan boshlab) loyiha mehnatkashlar takliflari asosida qayta tuzatilib, 1992-yil 21-noyabrda muhokamani davom ettirish uchun yana ikkinchi marotaba matbuotda e’lon qilindi. Shunday qilib, huquqiy pretsendent ro‘y berdi – umumxalq muhokamasi ikki bosqichda amalga oshirildi. Bu hol muhokama ishtirokchilarini siyosiy jihatdan faollashtiruvchi qudratli turtki bo‘ldi. Uning maqsadi fuqarolarga ularning muhokamadagi jonbozligi mahsuli va samaralarini aniq ko‘rsatishdan iborat edi.
Umumxalq muhokamasi davomida jami 6 mingdan ortiq taklif va mulohazalar bildirildi. Faqatgina Konstitusion komissiyaga mingdan ziyod xatlar tushdi. Ularda loyihaning ixcham, lo‘nda, chuqur ma’noli va barchaga tushunarliligiga yordam beruvchi mulohazalar bildirildi. Taklif va mulohazalar Konstitutsiya loyihasining hamma moddalariga daxldor bo‘lib, matnning deyarli yarmiga tuzatishlar qilindi. Loyihadagi 127 moddadan 60 tasiga tuzatish va aniqliklar kiritildi. Dastlabki variantdan 4 ta modda chiqarilib, matnga bir necha yangi modda kiritildi.
Taklif va mulohazalarning aksariyati fuqarolar huquqi va burchlari, shaxs daxlsizligi, dinning jamiyatdagi o‘rni va roli, iqtisodiy huquqlar, jumladan, mulk huquqi, bozor munosabatlari va tadbirkorlikni rivojlantirish, huquqiy tartibot va qonuniy­likning konstitutsiyaviy asoslarini mustah­kamlashga qaratilgan moddalar, boblar va bo‘limlarga taalluqli bo‘ldi.
Masalan, Konstitutsiya loyihasining «Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari» degan bo‘limi bo‘yicha 1978 ta taklif va mulohazalar tushgan. Shulardan Shaxsiy huquqlar va erkinliklar, Siyosiy huquqlar, Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar, Inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlari, fuqarolarning burchlari degan VII–XI boblaridagi 29 ta modda yuzasidan 1656 ta taklif va mulohaza bildirilgan. Bular ichida qizg‘in muhokama va munozaraga sabab bo‘lgan o‘n bitta moddani ya’ni insonning yashash huquqi, fuqaroning aybsizlik prezump­siyasi, shaxs daxlsizligi, fikr, so‘z va e’tiqod erkinligi, har kimning istalgan axborotni olishi va uni tarqatish huquqi, din erkinligi va diniy tashkilot­larning siyosiy maqomi, fuqarolarning mitinglar, yig‘ilishlar va namoyishlar shaklida faollik ko‘rsatish huquqi, mulkdor bo‘lish va mulkni meros qoldirish huquqi, mehnat qilish va ishsizlikdan muhofaza etilish huquqi, bilim olish huquqi, fuqarolarning atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish majburiyati, Vatanni himoya qilish va harbiy xizmatni o‘tash majburiyati kabi masalalarni alohida ko‘rsatib o‘tish mumkin.

• 
  Mazkur dolzarb masalalar bo‘yicha tushgan takliflar soni 1050 ta bo‘lib, ular Konstitutsiyaviy komissiya nomiga kelgan takliflarning salkam 20% ini tashkil etdi. Bu raqam VII–XI boblardagi moddalarga oid takliflar miqdoriga nisbatan esa 63% tashkil qiladi.
  
• 
  Shunday qilib, Konstitutsiya loyihasining umumxalq muhokamasi O‘zbekiston xalqining irodasini bevosita aniqlash, shuningdek, muhokama davomida to‘plangan boy materialni har tomonlama va chuqur o‘rganib, umumlashtirib, uni yaxlit davlat irodasi tarzida Asosiy Qonunda ifodalash imkonini berdi. Konstitutsiya xalqimizning siyosiy donoligi va tafakkuri mahsuli bo‘ldi.
  
• 
  Umumxalq muhokamasi davom etayotgan davrda ham Konstitutsiya komissiyasi Raisi loyihani takomillashtirishga katta e’tibor qaratdi. Fuqarolar va mehnat jamoalaridan tushayotgan taklif-mulohazalar jamlanib, Rais e’tiboriga havola etib turildi. Mamlakat Prezidenti Kons­titutsiya loyihasi ustida ishlar ekan, uning ortida millionlab fuqaro­larning taqdiri turganligini qayta-qayta ta’kidladi.
  
• 
  Prezident ishlagan loyihalar nusxasidan ayrimlarini misol tariqasida keltiramiz:
  
• 
  Loyihaning 1-moddasida «O‘zbekiston – demokratik respublika» deb yozilgan edi. Prezident bunga aniqlik kiritib, «suveren» so‘zini qo‘shib qo‘ygan. Natijada bu modda «O‘zbekiston – suveren demokratik respublika» tarzida bo‘ldi. Ma’lumki, suverenitet – har qanday davlatning muhim belgisidir. Konstitutsiyada bu jihatga urg‘u berilishi O‘zbekiston uchun alohida ahamiyatga ega. Chunki, O‘zbekiston endi ilgarigidek ittifoq davlatining tarkibida emas. Ikkinchi tarafdan, uning Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligiga qo‘shilganligi mustaqil­likni va davlat suverenitetini yo‘qotdi, degan ma’noni anglatmaydi. Bu MDH shakllanayotgan va uning atrofida turli qarama-qarshi mulohazalar bildirilayotgan bir paytda katta siyosiy ahamiyatga ega edi.
  
• 
  Dastlabki loyihaning 7-moddasi, 2-qismi quyidagicha edi: «O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati Konstitutsiya... vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi». Prezident nihoyatda muhim tuzatish kiritdi. Ya’ni, respublikada davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlab... amalga oshiriladi. Bu bilan Konstitutsiyaning «Xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbayidir» (7-m., 1-qism) degan qoidasi bilan yuqorida keltirilgan qoidasi o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlik kuchaydi.
  
• 
  Loyihaning 17-moddasi, 2-qismida quyidagi me’yor mustahkam­langan edi: «respublika o‘zining suveren huquqlarini boshqa davlatlar bilan birgalikda amalga oshirishi sharti asosida umumiy farovonlik va xavfsizlikni ta’minlash maqsadida hamdo‘stlik va boshqa davlatlararo birikmalarga kirishi, ittifoqlar tuzishi hamda ittifoqlardan, hamdo‘stlik va boshqa davlatlararo birikmalardan chiqishi mumkin». Prezident matndan «o‘zining suveren huquqlarni boshqa davlatlar bilan birgalikda amalga oshirishi» so‘zlarini chiqarib tashladi va loyihaning quyidagi tahririni bayon qildi: «Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsiz­ligini ta’minlash maqsadida ittifoqlar tuzishi, hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va ulardan ajralib chiqishi mumkin».
  
• 
  Inson huquqlari, erkinliklari va burchlarini mustahkamlovchi qoidalar alohida diqqat-e’tiborga molik bo‘ldi. Bu masala dastavval loyihada quyidagicha edi: «O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi tabiiy, ajralmas, buzilmas huquq va erkinliklarga ega. Ular daxlsiz va hech kim sudsiz ulardan mahrum etishga va ularni cheklashga haqli emas» (19-modda). Bir qarashda hammasi xalqaro huquq mezonlariga muvofiqdek ko‘rinadi. Ammo Konstitutsiyaviy komissiya Raisi bu moddani chiqarib tashlab, uni 20-moddaning ikkinchi jumlasi oxiriga qo‘shishni taklif etdi. Natijada modda quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ldi: «...Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli emas».
  
• 
  Kiritilgan tuzatish – ijodiy tafakkur va donishmandlik mahsulidir. Uning to‘g‘riligi loyihadagi 19-modda mazmunini qo‘shimcha tahlil etganda ayon bo‘ladi. Ilgarigi ma’noga ko‘ra: shaxsning barcha tabiiy huquq va erkinliklari daxlsiz deb tanilib, ular sud muhofazasiga da’vogarlik qilar edi. Mazkur normaning yuridik jihatdan noaniq va bo‘shligi ko‘rinib turibdi. Aks holda inson va fuqaroning barcha tabiiy huquqlari to‘la ro‘yxatini qanday aniqlash mumkin? Bu noaniqlik sharoitida hamma huquq va erkinliklar sud himoyasi bilan ta’minlanishi aqlga sig‘adimi? Albatta, yo‘q.
  
• 
  Konstitutsiya loyihasidagi «fuqarolarning huquq va erkin­liklarini amalga oshirishlari ularning o‘z majburiyatlarini bajarishlaridan ajralmasdir» – degan so‘zlarni Prezident quyidagi aniq ifodalar bilan almashtirdi: «Barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan burchlarini bajaradilar» (Konstitutsiyaning 47-moddasi). Endi bu me’yor huquqiy jihatdan sodda, tushunarli, lo‘nda va aniq ko‘rinishga ega bo‘ldi.
  
• 
  Konstitutsiyaviy komissiya Raisining tashabbusi bilan loyihaga shaxsning daxlsizligi, aybsizlik prezumpsiyasi, onalik va bolalik­ning davlat tomonidan muhofaza qilinishi to‘g‘risidagi moddalar kiritildi. Konstitut­siyaviy komissiyaning 1992-yil 7-dekabrda bo‘lib o‘tgan majlisida Prezident Konstitutsiya loyihasini xotin-qizlar bilan erkaklar teng huquqli ekanligi haqidagi, shuningdek, madaniy yodgorliklar davlat tomonidan muhofaza qilinishi haqidagi moddalar bilan to‘ldirishni taklif etdi. Mazkur majlis ishtirokchilaridan biri prezidentlik boshqaruvi shaklini mustahkamlashni, «Davlat hokimiyatining tashkil etilishi» degan bo‘limni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti to‘g‘risidagi bob bilan boshlashni taklif qildi. Konstitutsiyaviy komissiya Raisi bunga e’tiroz bildirib: «Avallo Parlament haqidagi, so‘ngra Prezident haqidagi bob bayon etiladi. Konstitutsiyamizda birinchi navbatda xalq demokratiyasi ustuvorlik qilishi lozim», dedi.
  
• 
  1992-yil 8-dekabrda XII chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XI sessiyasi bo‘ldi. Unda «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qilish haqida»gi masala ko‘rildi. Bu xususda Konstitutsiya komissiyasi Raisi, Prezident I.A.Karimov ma’ruza qildi. Ushbu ma’ruzada sessiya muhokamasiga havola qilingan O‘zbekis­ton­ning asosiy Qonuni respublikada avvalgi yillarda qabul qilgan qonunlardan farqli o‘laroq, demokratik yo‘l bilan tayyorlangan bo‘lib, unda yillar davomida sinovdan o‘tgan umuminsoniy qadriyatlar o‘z aksini top­ganligi, u ko‘plab taraqqiy etgan mamlakatlarning tajri­balarini o‘ziga singdirganligi alohida uqtirildi. Shuning uchun ham mazkur Konstitutsiya har qanday yetakchi mamlakatning Konstitutsiyasi bilan bahslasha olishi mumkin», – deb ta’kidlandi.
  
• 
  Sessiyada deputatlar loyihaga 80 ga yaqin o‘zgarish, qo‘shimcha va aniqliklar kiritdilar. Jumladan, Konstitutsiyaviy, Oliy va Oliy xo‘jalik sudlarining vakolat muddati o‘n yildan besh yilgacha tushirildi. Oliy Kengash 84-moddani quyidagi yangi qism bilan to‘ldirdi: «Oliy Majlis Raisi va uning o‘rinbosarlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga har yili hisobot berib turadilar». 78-moddaning 8-bandiga esa yangi jumla qo‘shildi: «Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasining budjetini qabul qilish va uning ijrosini nazorat etish, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni joriy qilish» va hokazo.
  
• 
  Albatta, deputatlar takliflarining rad etilganlari, lo­yihaga qo‘shil­maganlari ham bo‘ldi. Masalan, deputat V.A.Kozlov Oliy Majlis ikki palatadan iborat bo‘lishini taklif etdi. Biroq, bu taklif qabul qilinmadi, tajribada sinalgan bir palatalik tizim saqlab qolindi.
  
• 
  Sababi, O‘zbekistonda hali ikki palatali parlamenti sharoit, tajriba va ko‘nikma yetarli emas edi. Shuningdek, mamlakatda xalqlar o‘rtasida barqarorlik, millatlararo munosabatlar, milliy totuvlik yo‘lga qo‘yilgani bilan ajralib turadi. Gap ko‘p pog‘onali parlament tuzishda emas, balki davlatning dono, puxta o‘ylangan milliy siyosa­tida, asrash va rivojlantirish zarur bo‘lgan xalq an’analarida edi. Shuning uchun O‘zbekistonda tuzilajak parlament bir palatali, deb lozim topildi.
  
• 
  Viloyatlarda, shaharlar va tumanlarda hokimlar va sudyalarni tayinlash emas, balki saylash to‘g‘risida ham takliflar tushdi. Sudyalarni va mahalliy hokimiyat organlarini saylash haqidagi qonun uzoq vaqt ishlab keldi, ammo bu amalda hech narsa bermadi. Konstitutsiya komissiyasi boshqa mamlakatlar tajribasiga suyangan holda o‘zga yo‘lni tanladi. Mansabdor shaxslarning shaxsiy mas’uliyatini oshirish maqsadida ularni tayinlashga va ulardan zimmalariga yuklatilgan vazifalarni bajarishni talab qilishga qodir bo‘lgan tayinlash tamoyilini maqbul ko‘rdi.
  

Sog‘lom, oqilona fikrlar aytilgan ko‘plab boshqa takliflar ham tushdi. Biroq, konstitutsiya xarakteridagi hujjatni qabul qilishda ularning barchasini inobatga olish mumkin emas edi. Shu bois ba’zi takliflar Oliy Kengashning komitetlari va komissiyalariga o‘rganib chiqish va tegishli qonun hujjatlarini ishlab chiqishda foydalanish uchun yuborildi. Xullas, ikki yil tayyorgarlik va ikki yarim oy umumxalq muhokamasidan so‘ng Konstitutsiya loyihasi sessiya tasdig‘iga havola qilindi.
Ba’zi deputatlar loyihaning 58-moddasida kasaba uyushmalariga a’zolik majburiy ravishda bo‘lishi haqidagi qoida mustahkamlansin, degan takliflarni ilgari surdilar. Ushbu fikr ham qo‘llab-quvvatlanmadi. Chunki bu jamoat birlashmalarining ixtiyoriylik asosida tuzilishi prinsipiga zid edi.
Deputat M.Yusupov 118-moddaning 3-qismida «viloyat, shahar va tuman prokurorlari tegishli ma’muriy-hududiy birlikning hokimi bilan kelishilgan holda tayinlanadilar», degan qoida yozilishini taklif etdi. Bu taklifga Oliy Kengash deputatlarining ko‘pchiligi qo‘shilmadi. Sababi amaldagi qonunchilik va tajribaga muvofiq, prokuratura organlari yakkahokimlik tamoyili asosida tuziladi va faoliyat yuritadi. Shu bois barcha bo‘g‘indagi prokurorlar Respublika Bosh Prokurori tomonidan lavozimga tayinlanadilar. Bundan tashqari, prokuratura organlari xuddi sudlar singari mahalliy hokimiyat organlari ta’siri ostida bo‘lishi mumkin emas. Boz ustiga prokuratura tegishli hududdagi hokimlar faoliyatining qonuniyligi ustidan nazoratni amalga oshiradi.

• 
  Deputatlarning bir qator taklif va mulohazalari Konstitutsiya loyihasining tahririni, uslubiy ravonligini barkamollashtirishga ko‘mak berdi.
  
• 
  Shunday qilib, suveren demokratik O‘zbekiston Respublikasining birinchi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Asosiy Qomusimiz davlat mustaqilligimizning mevasi, samarador mahsuli sifatida dunyoga keldi va hurligimiz, ozod-erkinligimiz qalqoni sifatida yashamoqda. Konstitutsiya kelajagi buyuk O‘zbekistonning qad rostlashi uchun, adolatli huquqiy davlat barpo etish uchun mustahkam huquqiy poydevor bo‘lib xizmat qilmoqda.
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Konstitutsiyaviy komissiya­ning Raisi I.A.Karimov Oliy Kengashning o‘n birinchi sessiyasida Konstitutsiya loyihasi yuzasidan so‘zlagan nutqida shunday deb ta’kidla­di: Hur O‘zbekistonimizning tarixida birinchi Konstitutsiyani qabul qilish – jumhuriyatimizning yangidan tug‘ilishidir, huquqiy mustaqilligimizga mustahkam poydevor qurishdir... Konstitutsiyamiz asosiy qonunimiz sifatida davlatni davlat qiladigan, millatni millat qiladigan qonunlarga asos bo‘lishi muqarrar... Konstitutsiya o‘zining tub mohiyati, falsafiy g‘oyasiga ko‘ra yangi hujjatdir. Unda kommu­nistik mafkura, sinfiylik, partiyaviylikdan asar ham yo‘q. Jamiki dunyoviy ne’matlar orasida eng ulug‘i – inson degan fikrni ilgari surdik va shu asosda «fuqaro – jamiyat – davlat» o‘rtasidagi o‘zaro munosabatning oqilona huquqiy yechimini topishga intildik.
  
• 
  O‘zbekiston Konstitutsiyasi oliy darajadagi qonun sifatida davlati­mizning qiyofasini, uning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy tuzumini, boshqaruvning demokratik tamoyillarini, jamiyat rivoj­lanishining strategik yo‘nalishlarini, fuqarolarning huquq va erkin­liklari kafolatlanganligini, hamda, ma’naviy qadriyatlarimiz asoslarini mustahkamlab berdi.
  
• 
  Sessiya ishtirokchilari yakdillik bilan 6 bo‘lim, 128 moddadan iborat Konstitutsiyani qabul qildilar.
  
• 
  Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasi tarixida birinchi marta xalqaro huquqning hamma tomonidan e’tirof etilgan tamoyillari va me’yorlariga, umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligiga asoslangan real, tub ma’nodagi demokratik Konstitutsiya yaratildi va kuchga kiri­tildi. Bu Konstitutsiya 1990-yil 20-iyunda qabul qilingan «Musta­qillik Dekla­ratsiya»si va «O‘zbekiston Respublikasining davlat Mustaqilligi asoslari to‘g‘risida»gi qonunda mustahkamlangan prinsiplar va g‘oyalarnio‘zi­da to‘la mujassamlashtirdi, ularni rivojlantirdi. Konstitutsiya loyihasi ishlab chiqilishi jarayonida ishchi guruhi BMTning xalqaro huquqiy hujjatlariga, ayniqsa, 1984-yil 10-dekabrda qabul qilingan Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasiga, Siyosiy va fuqarolik huquqlari to‘g‘risidagi Bitimga (1966), Xelsinkida imzolangan Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining (OBSE) yakunlovchi hujjatiga asoslanganligi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
  

Faqat milliy istiqlol, davlat mustaqilligiga erishish tufayli O‘zbe­kiston Respublikasining tamomila yangi, inson manfaatlarini, haq-huquqini himoya qiluvchi chinakam demokratik Konstitutsiyasini yaratishdek ulkan tarixiy imkoniyat vujudga keldi. O‘zbekiston Respub­likasi XII chaqiriq Oliy Kengashining 1992-yil 8-dekabrdagi o‘n birinchi sessiyasi tomonidan O‘zbekistonning birinchi Konstitutsiyasi qabul qilinishi mamlakat tarixida olamshumul voqea edi.


Fоydаlаnilgаn mаnbаlаr vа adabiyotlar
1.Erkaev A. O‘zbekiston yo‘li. Toshkent: Ma’naviyat, 2011. B.272
2..O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –Toshkent: O‘zbekiston, 2012.
3..Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug‘at// M.Abdullaev va boshqalar: to‘ldirilgan uchinchi nashda. –T.: SHarq, 2006. –B 528.