Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги

Тема Банк системасы т6синиги 81м элементлери (саат лекция)
Банк тизими 81р 3андай т6рдеги экономиканы4 орайлы3 тизимин пайда 3ылы7шы болып есапланады. Банк тизими 7а3тыншалы3 бос тур2ан пул 3аржыларын аккумляция 3ылы7 функциясын 1мелге асырады. Банк тизимини4 3анаатландырарлы исинен экономиканы м1млекеттеги экономикалы3 5си7 байланысы болады.
Банк дизими т6синиги биринши н17бетте Банк 81м дизим т6риндеги пайдалы д6зилмелерди пайда 3ылы7шы т6синиклерди аны3ла7ы талап етеди.
Банк не? Деген сора7 алдыннан 3арал2анда 1пи7айы есапланады, бира3 ол 1пи7айы т6синиктен ибарат емес. *алы3 арасында банк бул-пул омбори деген т6синик пенен ж6реди. *а3ый3атында да болса банкти4 халы3 хожалы2ында2ы толы3 орнын к5рсети7 м6мкин емес. Бира3 ж1неде ке4ирек м1нисте банк т6синигин били7 ушын т6синикти4 т6рли 3арасларын 6йрени7 талап етиледи.
%збекстан Республикасы нызамларына тийкарланып банк коммерциялы3 орын болып, физикалы3 81м 8у3ы3ый т1реплерди4 бос тур2ан пул 3аржыларын жалып ети7 81м оларды 5з атынан т5ле7лилик, м6деттлилик, 3айтып бери7 ш1рти тийкарында жайластыры7 оперцияларын 81м бас3а операцияларды орынлайды.
Айырым 1дебиятларда банк-бцл к1рхана ддеп 81м т6синик бериледи. М1лимки лоса керек банк яхлит алын2ан к1рхана сыпатында ислеп шы2ары7 процессин 1мелге асырмайды. Коммерциялы3 банклерди4 ис-81рекетин к1рхана ислерине усы т1рептен у3састы7 м6мкин, коммерциялы3 банклери 81м к1рханалары 5з ислерин, 5з д1раматын к5бейттири7ге 81м усы тийкарда бириншиден, 5з тийкарлары-акциионерлерди4 пайдасын, екиншиден 5з клиентлерини4 м1плерин са3лап 3алы7ын т1мийнле7ден ибарат.
Коммерциялв3 банклерди бизи4 пикиримизше й1пи7айы к1рхана емес, арна7лы к1рхана деп 3ара7 з1р6р. Себеби, коммерциялы3 банклерди4 ссуда капиталы 81рекетин 1мелге асырады 81м усы тийкарда 5з акционерлерине, пайшылар2а пайда алы7ы т1мийнленеди.
Коммерциялы3 банклери банк дизимини4 з1р6р бу7ыны болып, кредит ресурсларыны4 тийкар2ы б5леги усы банклерде жыйналады 81м бул банклер 8у3ы3ый физикалы3 т1реплерге 5з хызметлерин к5рсетеди.
Банклер -товар -пул хожалы2ыны4 ажыралмас атрибуты болып есапланады. Тарийхтан булар избе-из ра7ажланып келди. Соны4 ушын 3ымбат ба8алы пул формасыны4 айналысыны4 басланы7ы банк исини4 басланы7ы деп есапла7, 81мде банк ислерини4 ра7ажланы7ында2ы жетерли бар3улла экономикада2ы товар-пул 3атнасы3ларыны4 ра7ажланы7 д1режесине с1йкес келген.
Банклер -финанслы3 базарды4 пайдалы тизимини4 бир б5леги бол2аникредит 3урылысы болып, физикалы3 81м юридикалы3 т1реплерди4 7а3тыншалы3 бос тур2ан пул 3аржыларын жыйна7, ж1мленген 3аржыларды 5з атынан 3айтарып бери7лилик, м6детлилик тийкарында бери7 81мде клиентлерди4 тапсыры7ына к5ре, т5ле7лерди 1мелге асыры7 7азыйпаларын 1мелге асырады.
Бул банкти4 31деми белгилери болып, олар тийкарында тарийхан банклерди4 31липлеси7индеги 6ш тийкар2ы ба2дар 5зинде к5ринеди. М1лим бир ш1ртлер тийкарында усы ба2дарлар2а ширкетлерди4 5злерине тапсыпрыл2ан пул 3аржыларын са3лап бери7ши т1мийнле7 ислерине, ссудкурлик кредитлерди, кейин оларды4 коммерциялы3 кредите айланы7ы, алмастыры7 мекемелерди4 есап-китап 81м валюта менен ислерине м6мкпн. *а3ый3атында да болса со42ы ба2дар бул к1рханалар2а ат бери7 ушын тийкар болып хызмет етти.
К5плеген м1млекетлерди4 нызамлы актилеринде банк т6синиги- жам2армаларды 3абыл 3ылы7шы, есап-киьапларды 1мелге асыры7 81м 3ыс3ы м6ддетли кредитлер бери7ши к1рханалар. Бира3 банкти4 бирден=-бир улы7ма 3абыл 3ылын2ан т6синиги пайда емес. М1селен, Францияда qoir-жылдан баслап кредит пайда ш5лкемлестири7шилери арасында пары3лар киритилген болып, кредит олар т5мендегилерден ибарат. Кредит ш5лке5млестири7шилер еки топар2а б5линген, биринши топар кредит ш5лкемлестири7шилерине талап етип ал2ан2а депозитлерди 81м еки жыл2а шекем м6ддетли депозитлерди 3абыл 3ылы7 8у3ы3ына ийе бол2ан, 81мде бул 8у3ы3тан азат кредит ш5лкемлестири7шилери.
Уллы Британия 86кимети qouo жылдан банклер 81м бас3а кредит ш5лкемлестири7шилери 81мде лицензиялы депозит ш5лкемлестири7ши пары3ла72а я2ный оларды 5з-ара ажыраты72а 81рекет 3ылды. Лекин е4 бассынанбаслап институтларды барлы3 м6мкин бол2ан шекле7лерди 1мелге асыры72а 81рекет 3ылды. qoiy жылдан болса бул дизимнен 8а3ый3атында да 7азы кеши7лелерине ту7ры келди, себеби бул дизим н1тижесиз б1лким кредит тизими 81м финанслы3 базарлар 6стинен Орайлы3 банк 3ада2ала7лары 1мелге асыры7дан исенимсиз, тийкарсыз 81мде 3олайсызлы3лар алып келди.
%збекстанда коммерциялы3 банклерди жараты7 81м ис к5рсети7 %збекстан Республикасыны4 qooy-жыл wt-апрельда 3абыл 3ылын2ан «Банклер 81м банк ислери 8а33ында» 2ы нызам2а тийкарланып ис алып барылады. Усы нызам2а тийкарланып банк-бул коммерциялы3 к1рхана болып, банк ислери деп есапланату2ын т5мендеги ислер т6рлерин 1мелге асырату2ын юридикалы3 т1реплер.
-юридикалы3 81м физикалы3 т1реплерден аманатлар 3абыл 3ылы7 81мде 3абыл 3ылын2ан 3аржылардан т17екел 3ылып кредит бери7 яки инвестицияла7 ушын пайдаланы7
- т5ле7лерди 1мелге асыры7
Банкти4 аны3 пайда бол2ан санасы жо3. Банк ислери яки бул му2дарда ра7ажланы7ы Италияда, Грецияда, Мысрда 81м бам3а м1млекетлерде жа4а д17ирге шкекем дизимнен 5ткен. Бирлемши банклер те4гелери саты7, сатып алы7, алмастыры7, м6ддетли келгенге м1жб6риятларды 1мелге есап3а алы7, ипотека 81м ломбард операцияларын, д1лалатнамаларын д6зи7 81мде бас3а операцияларды 1мелге асыр2ан. кейиншелик болса 5з клиентлерини4 3араларына тийкарлапнып кредитор есап-китаплар 81м бас3а операцияларды 1мелге асыры7 басланады.
Ислеп шы2ары7 81м айланысты4 5си7и 3атнасы3ларында барлы3 м1млекетлерде банклерди 18мийети к5терилди. Жо3арыда к5рип 5тилген функциялар2а жа4алы3ларп, м1селен процент келтирету2ын капиталды бас3аоы7 функциялары 3осылды.
Сондай етип банклер-бул кредитти4 ра7ажланы7ы натийжеси. Соны4 ушын кредит банкке 3ара2анда тийкар болып есапланады.
Банклерди4 тийкар2ы ма3сети пул 3аржыларын кредиторлардан 3арыз алы7шылар2ап 81м саты7шылардан 3арыйдарлар2а 5ткези7де 3урал етип пайдаланы7. Банклер менен бир 3атарда, базарларда пул 3аржыларын 5ткизи7ши бас3а финанслы3 81м кредит-финанслы3 ш5лкемлер инвестициялы3 фондлар, брокерлер, демир фирмалары ва т.б орынла7лары м6мкин. бира3 банклер финаслы3 базар субъекти сыпатында бас3а субъектлерден т5мендеги белгилери менен ажыралып турады.
Бириншиден, банклер ушын 3арыз м1жб6риятлапры еки т1реплеме алмастырылы7ы харектерли боп есапланады. Олар 5злерини4 м1жб6риятларын 31липлестиреди 81м жалып етилген 3арыз м1жб6риятларына, 3ымбат ба8алы 3а2азлар2а жайластырады~
Екиншиден банклер 5злерине юридикалы3 81м физикалы3 т1реплер алдында2ы белгиленген сумма бойынша ш1ртсиз м1жб6риятларды алады.
Соны н1зерде туты7 керек, б6гинги к6нде аны3 алын2ан банк ш5лкемлери 1мелиятында барлы3 санап 5тилген банк операциялары 1мелге асырылмайды яки пайда емес.
Жо3арыда к5рип 5тилгенлерге тийкарлап айты7 м6мкин, банклерди нормал ислер к5рсети7и 81м жаса7ы ушын аны3 тийкар2ы ислери топламы пайда болады.
Бундай операциялар2а т5мендегилер киреди`

• 
  депозитлерди 3абыл ети7
  
• 
  пул т5ле7лери 81м есап-китапларды 1мелге асыры7~
  
• 
  кредитлерди бери7
  

Банк мазмунын толы3 оны4 функцияларын ашып береди.
Коммерциялы3 банклерди4 экономикалы3 роли оны4 ислери шегарасыны4 ке4 болы7ына алып келеди.
Коммерциялы3 банклер т5мендегилерди орынлайды`
-7а3тынша бос тур2ан пул 3аржыларын жыйна7 81м оларды капитал2а айландыры7Ё

• 
  к1рхана, ш5лкемлер 81м халы3ты кредитле7~
  
• 
  айланыс3а кредит пулларды шы2ары7~
  
• 
  халы3 хожалы2ында есап-китаплар 81м т5ле7лерди 1мелге асыры7~
  
• 
  финанс-валюта базарында ислеп к5рсети7~
  
• 
  экономикалы3 -финанслы3 хабарлар бери7 81м м1сл181т хызметлерин к5рсети7
  

Банкти4 бирлемши 81м тийкар2ы функциясы болып, 7а3тыншалы3 бос пул 3аржыларын аккумляция ети7, жыйна7 функциясы есапланады. Аккумляуияны4 5зине с1йкес т1реплерин есап3а алы7 з1р6р. Банклер бос пул 3аржыларын жыйна7 81м оларды капитал2а айлантыры7 функциясын орынлана турып пайда бос пул д1реметлары 81м жам2армаларын жыйнайды. Себеби банклер 5злерини4 б1лким бас3аларды4 да 7а3тыншалы3 бос пул 3аржыларын жыйнайды. Ж1мленген пцл 3аржылары банклерди4 5злерини4 пайласына емес, б1лким бас3аларды4 да пайдасы ушын пайдаланылады. Жам2ары7шы 5з пулларын банкке исенип тапсыр2аны ушын м1лим процент есабында д1ремет алады. Ж1мленету2ын 81м 3айта б5листирилтеу2ын пулларды4 м6лк 8у3ы3ы бирлемши кредиторда са3ланып 3алады. Бос пул 3аржыдары есабынан ссуда капиталы фонды пайда болад ы82м бул процент халы3 хожалы2ы тарма3ларынын кредитле7 ушын ислетиледи.