Өзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы

           Sistemali  blok. Sistema blogi a`dette jalpaq (disktop) yamasa tikke (town)

ko`rinisinde islenip shig`ilip, og`an komp`yuterdin` tiykarg`i bo`limleri sistema blogina

jaylasqan boladi. Bul bo`limler to`mendegilerden ibarat:

1) Mikroprotsessor - komp`yuterdi basqaradi ha`m barliq esaplaw jumislarin

orinlaydi. Ol tu`rli a`mellerdi tez orinlaw mu`mkinshiligine iye bolip, onin` tezligi

sekundina 100 million a`melge shekem ha`m onnanda ko`p boliwi mu`mkin.

Mikroprotsessor programmalardin` orinlaniwin ta`miyinleydi ha`m komp`yuterdin`

basqa qurilmalari jumisin basqaradi.

IBM PC komp`yuterlerinde a`dette Intel firmasinin` ha`m og`an sa`ykeslengen basqa

firmalardin` mikroprotsessorlari ornatiladi. Bul tu`rdegi komp`yuterler mikroprotsessor

tu`rleri menen ajiralip turadi.

Mikroprotsessorlardin` Intel - 8088, 80286, 80386SX, 80386, 80486, Pentium I-IV

qusa¬an tu`rleri bar. Ha`zirgi waqitta Intel - 8088, 80286, 80386, 80486

mikroprotsessorlardin` o`ndiriske shi¬ariliwi toqtatildi, sebebi olar ha`zirgi zaman

talaplarina juwap bermeydi, olardin` tezligi jaramsiz. 1993 jildan baslap Intel firmasi

Pentium mikroprotsessorlarin islep shig`armaqta. Ha`zirgi waqitta Pentium-4

mikroprotsessorlari shi¬arilmaqta. Olardin` a`mellerdi orinlaw jiyiligi 1000 MGts ten

artip ketti ha`m operativ yadi 500 Mbayttan asip ketpekte.

2) Operativ yad - protsessor ushin za`ru`r bolg`an programmalar ha`m

mag`liwmatlardi saqlaydi. Komp`yuter o`shiriliwi menen operativ yadtag`i

---

17

mag`liwmatlar o`shiriledi. Mag`liwmatlar turaqli yadtan operativ yadqa ko`shiriledi ha`m

aling`an na`tiyjeler za`ru`r jag`dayda diskke qayta jaziladi. A`dette Intel -80486

mikroprotsessorinda - 16 Mbayt ko`lemde, Pentium II de 32 Mbayt, Pentium IV te 256-

512 Mbaytqa shekem operativ yadqa iye bolmaºta.

Sonin` menen jeke komp`yuterler operativ yadtan basqada yadlarg`a iye bolip, olar

turaqli yad, kesh yad, vidio yad dep ataladi.

Turaqli yad- komp`yuterlerdin` barliq ma¬liwmatlari (berilgenleri) usi yadta

saqlanadi. Misali, BIOS (Basic Input- Output Sistem) sistemasi usi yadta saqlanadi, al

komp`yuter ha`r sapar iske qosil¬anda bul sistema operativ yadqa ko`shiriledi. Turaqli

yadtan tek oqiw mumkin, sonliqtan oni ROM (Read Only Memory- tek oqiw ushin) dep

ataydi. Bul yad jeke komp`yuterlerdin` qurilmalarinin` jumis islewin tekseriw, operatsion

sistemanin` baslan¬ish ju`kleniwin ta`miynlew, qurilmalar¬a xizmet ko`rsetiwdin`

tiykar¬i funktsiyalarin orinlaw ushin paydalaniladi.

Kesh yadi - komp`yuterdin` islew tezligin asiriw ushin isletiledi. Ol operativ yad

ha`m mikroprotsessor arasinda jaylasqan bolip, onin` ja`rdeminde a`mellerdi orinlaw

operativ yad ta`repinen orinlanatug`in a`mellerge salistirg`anda anag`urlim tez orinlanadi.

Sonliqtan komp`yuter yadinin` ko`birek isletiletug`in bo`liminin` nusqasi kesh yadta

saqlanip turadi. Mikroprotsessordin` yadqa qatnasi, da`slep kesh yadtan kerekli

bag`darlama ha`m berilgenlerdi qidiriwdan baslanadi. Berilenlerdi kesh yadtan qidiriw

waqti operativ yadqa salistir¬anda birqansha kemirek (az) boladi. Sonliqtan kesh yad

penen islesiw waqti az boladi.

Vidio yadi - monitor ekraninda vidio ma¬liwmatlardi saqlap turiw ushin

paydalanadi. Vidio ko`rinisler komp`yuter yadinda ko`p orindi iyeleytu¬in bolg`anliqtan,

onin` ko`lemi qansha ko`p bolsa sonsha jaqsi boladi.

3) Qatti disk (vinchester) - programma ha`m mag`liwmatlardi barqulla saqlaw ushin

qollaniladi. Onda operatsion sistema programmalari, du`zetiwshi programmalar,

programmalastiriw sistemalari, a`meliy programmalar, mag`liwmatlar h. t. b. saqlanadi.

Qatti disktin` ko`lemi ha`r qiyli boladi: IBM PC XT de - 20 Mbayt, IBM PC AT de - 40

Mbayt, 80386 SX, 80386 DX, 80486 SX mikroprotsessorli komp`yuterlerde 110-120

Mbaytqa shekem, 80486 DX ta 120-540 Mbayt ha`m 640, 850 Mbaytqa shekem boladi.

Ha`zirgi shi¬ip atirg`an Pentium komp`yuterleri 1-4 Gbaytli ko`lemge iye. Qatti disklerdi

za`ru`r ja¬daylarda u`lken ko`lemdegi tu`rlerine almaslaw mu`mkin.

4) Elektron sxemalar (yamasa kontrollerler) - komp`yuterge kiriwshi (monitor,

klaviatura h. t. b. ) tu`rli qurilmalar jumisin basqaradi. Kiriw-shig`iw portlari arqali

protsessor sirtqi qurilmalar menen mag`liwmat almasiwlari ju`rgiziledi. Ishki qurilmalar

menen mag`liwmat almasiw ushin arnawli portlar ha`m uliwma portlar bar. Uliwma

portlarg`a printer, tishqan, jalg`aniwi mu`mkin. Uliwma portlar 2 tu`rli boladi: a) parallel

tu`ri - LPT1 den - LPT4 ke shekem belgilenedi; b) izbe-iz tu`ri - SOM1 den - SOM3 ke

shekem belgilenedi. Parallel portlar izbe-iz portlarg`a salistirg`anda kiriw-shig`iwdi

tezirek orinlaydi.

5). Shinalar - Komp`yuterde ha`rbir qurilmanin` jumisin basqariwshi elektron

sxemalar bar bolip, olar adapterler dep ataladi. Barliq adapterlerdin` mikroprotsessor

ha`m yad arqali mag`liwmatlardi almaslawi arnawli magistral jollar arqali ju`rgiziledi.

Usi magistral jollar shinalar dep ataladi. Solay etip shinalar komp`yuter qurilmalarin

o`zara baylanistiratu¬in arnawli elektron simlar bolip tabiladi.

6). Sistema platasi - komp`yuterdin` tiykarg`i platasi bolip, onda BIOS,

mikroprotsessor, operativ yad, kesh yadi, shinalar jaylastirilg`an boladi. Sonin` menen

---

18

birge, onda bazibir qurilmalar, jumisti basqariwshi elektron sxemalar, klaviatura, disk

qurilmalari adapterleri jaylasadi.