Өзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы

Informatsiyaliq texnologiya - bul aniq texnikaliq ha`m programmaliq qurallardin`

birligi bolip, olar ja`rdeminde mag`liwmatlardi qayta islew menen baylanisli turmistag`i

ha`r tu`rli ma`selelerdi sheshedi.

Informatsiyaliq texnologiya degenimiz ne? En` da`slep bul sorawg`a da`l

juwap beriw mu`mkin emesligin atap o`temiz. Sebebi, informatsiya tu`sinigi informatika

iliminin` shegaralarinda aniqlanbaytug`in, en` da`slepki tu`siniklerdin` biri boladi. Bul

tu`siniktin` bir o`zgesheligi, ol barliq tarawlarda: filosofiyada, ta`biyiy ha`m gumanitar

ilimlerinde, biologiyada, meditsinada ha`m fiziologiyada, adam ha`m haywanlardin`

psixologiyasinda, sotsiologiyada, iskusstvoda, texnika ha`m ekonomikada, ku`ndelikli

turmista qollaniladi. Sonliqtan “informatsiya” tu`sinigi menen baylanisli elementlerdi

aniqlaw, berilgen konkret ilimnin` usillarina, izertlewdin` maqsetlerine yamasa

adamlardin` turmis tu`siniklerine baylanisli boladi.

Adam informatsiyani en` keminde u`sh da`rejede qayta isleydi: fiziologiyaliq (seziw

organlari ja`rdeminde), aqilg`a salip oylaw da`rejesinde, toliq tu`sinbew da`rejesinde.

Informatsiyani qayta islew protsessi og`ada quramali - ol adamnin` turmis ta`jiriybesinen,

bilimlileginen, mamanlig`inan, qandayda bir mag`liwmatlarg`a qizig`iwshilig`inan, ha`tte

temperamentinen, minez-qulqinan ha`m a`detlerinen g`a`rezli boladi. Aqirinda, ayiriqsha

ma`sele, -adamnin` jan`a informatsiyani-ilimiy yamasa ko`rkem, -islep shig`iw protsessi

boladi. Biraq biz, informatsiyanin` og`ada qiyin, bul ma`selelerine toqtamaymiz.

Biz komp`yuterlik texnologiyani u`yrene otirip, informatsiyani ta`biyatta ha`m

ja`miyette aylanip ju`rgen, qorshag`an ortaliq haqqindag`i paydali mag`liwmatlardin`

jiynag`i esabinda tu`sinemiz.

Informatsiyani jetkerip beriw ob`ektlerdin` o`z-ara baylanisli jubinin` -

informatsiyanin` dereginin` ha`m oni qabillawshinin` (tutiniwshinin`, paydalaniwshinin`)

---

4

bar bolatug`inin ko`zde tutadi. Informatsiyanin` derekleri, ba`rinende burin, ta`biyg`iy

ob`ektler: planetalar, juldizlar, adamlar, haywanlar, o`simlikler, jer maydanlari, jaylawlar,

tog`aylar h. t. b. boladi. Sonin` menen birge, ilim menen texnikanin` rawajlaniwinin`

barisinda ilimiy ta`jiriybeler, mashinalar, a`sbap-u`skeneler, texnologiyaliq protses-sler

informatsiyanin` dereklerine aylanadi. Sonday-aq, informatsiyani qabillawshi

ob`ektlerdin` de sani og`ada ko`p: adamlar, haywanlar, o`simlikler, ha`r qiyli a`sbap-

u`skeneler h. t. b. Sonliqtan bu`gingi ku`ni bul tu`siniktin` ma`nisi a`dewir ken`eydi.

Informatsiya dep, mu`mkin bolg`an barliq ob`ektler, qubilislar, protsessler haqqindag`i

mag`liwmatlardin` jiynag`ina aytiladi.

Informatsiyanin` dereklerinin` ha`m qabillawshilarinin` og`ada ha`r qiyli boliwi, oni ha`r

qiyli ko`riniste jazip ko`rsetiw mu`mkinshiligine alip keldi. Olardin` tiykarg`ilari minalar:

sha`rtli belgi, tekstli ha`m grafikaliq ko`rinisinde jazip ko`rsetiw. Sha`rtli belgi ko`rinisinde jazip

ko`rsetiw, usinday belgilerden: ha`riplerden, tsifrlardan, ha`r qiyli belgilerden h. t. b.

paydalaniwg`a tiykarlang`an. Bul informatsiyalardi an`latiwdin` en` a`piwayisi bolip, is ju`zinde

tek ha`r qiyli qubilislar haqqinda signallar (xabarlar) beriw ushin qollaniladi. Ma`selen,

ko`shedegi svetofordin` jasil sveti adam ha`m transporttin` ju`riwine ruxsat berilgenin, qizil

sveti, kersinshe, ju`riw qadag`an etilgenin xabarlaydi, al sari sveti ko`she ha`reketinin` sipatinin`

o`zgeriwinin` belgisi boladi.

Informatsiyani tekstli ko`rinisinde jazip ko`rsetiw a`dewir quramali. Bunda da,

joqaridag`i siyaqli sha`rtli belgiler paydalaniladi: ha`ripler, tsifrlar, matematikaliq

belgiler. Biraqta informatsiya tek bul belgilerdin` o`zlerinde g`ana bolip qalmastan,

olardin` jaylasiw ta`rtibinde de, bir-biri menen biriktirilip jaziliwlarinda da, bar boladi.

Ma`selen, “kesh” ha`m “shek” so`zleri birdey ha`ripler menen jaziladi, biraq ha`r qiyli

informatsiyag`a iye boladi. Sha`rtli belgilerdin` o`z-ara qatnasinin` ha`m adamnin` so`zin

sa`wlelendiriwine baylanisli, tekstli informatsiya og`ada qolayli ha`m ken` qollaniladi.

Ma`selen, informatsiyalardi jazip ko`rsetiwdin` bul usilinan paydalanip, du`n`ya ellerinde

ko`p sanli kitaplar, ja`miyetlik-siyasiy, ilimiy ha`m basqa tu`rdegi jurnallar basilip

shig`arilip, taratiladi.

Biraqta en` ko`lemlisi (siyimlisi), sonin` menen birge, en` quramalisi

informatsiyalardi grafikaliq ko`riniste jaziw boladi. Ta`biyattin` ko`rinisleri, foto-

su`wretler, sizilmalar, sxemalar, su`wretler bizin` turmisimizda u`lken a`hmiyetke iye

ha`m og`ada ko`p informatsiyalarg`a iye boladi.

Informatsiya ja`miyettin`, tirishiliktin` ha`m barliq adamlar-din` xizmetlerinin` bar

boliwinin` en` a`hmiyetli faktori (sebebi) bolip tabiladi. Informatsiyalardin` ko`lemleri

barg`an sayin tez o`sip baratir. Informatsiyalardi paydalaniw usillari da tez o`zgerip atir.

Birinshi gezekte, bul mina¬an baylanisli: egerde burinlari ashilg`an ilimiy jan`aliqlardi

o`ndiriske en`giziw ushin keminde 5-10 jil waqit talap etiletug`in bolsa, al ha`zirgi

waqitta xaliq xojalig`inin` o`siw pa`ti jan`a ilimiy ideyalardi qisqa waqit ishinde, yag`niy

tikkeley yamasa 1-2 jil ishinde paydalaniwdi talap etedi. Bunnan tisqari, xaliq xojalig`i

o`zinin` xizmetin atqariwi ushin, informatsiyalardin` tez o`sip baratirg`an ag`imlarin

qayta islewdi talap etedi. Bunin` ba`ri informatsiyaliq protsesslerdi, yag`niy

informatsiyalardi jiynaw, saqlaw, jetkerip beriw, qayta islew menen baylanisli

protsesslerdi, texnikaliq jaqtan jaqsi rawajlang`an, iri sanaatqa o`tkeriw za`ru`rligine alip

keldi. Ha`zirgi waqitlari usig`an baylanisli, xaliq xojalig`inin` bir tarawi esabinda

informatsiyaliq industriyani quriw jumislari iske asirilip atir.

Xaliq xojalig`inin` rawajlaniw ma`selelerin u`yrene atirip, biz energetikaliq ha`m

mineral bayliqlari tu`sinikleri menen tez-tez ushirasamiz. Olardin` birinshisi elimizdegi

elektr stantsiyalarinin` quwatlilig`in, al ekinshisi - jer asti qazilma bayliqlarin aniqlaydi.

---

5

Informatsiyalardi paydalaniw menen baylanisli protsesslerdi informatsiyaliq bayliqlar

(resurslar) dep ataydi.

Ha`zirgi zamang`i informatsiyaliq bayliqlar - bul ilimiy-teoriyaliq ashiliwlar, oylap

tabiliwlar, ekonomikaliq-matemati-kaliq modeller, mashinalardin` ha`m texnologiyaliq

protsesslerdin` joybarlari, jerdin` asti ha`m okeanlar haqqindag`i mag`liwmatlar h. t. b.

Bul - barliq a`sirler dawaminda adamzat ta`repinen toplang`an ruwxiy bayliq. Bul -

ha`zirgi zaman ma`mleketinin` intellektualliq (aqil-parasatliq) qudretin aniqlaytug`in

o`lshem.