O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

Ku’kirttin’ ta’biyattag’ı aylanısı 
Jer qatlamında ku’kirttin’ organikalıq emes birikpelerinen u’sh 
tu’rli birikpeleri bar: H
2
SO
4
, H
2
S ( h’a’m onın’ duzları) h’a’m erkin S. 
Joqarıda aytıp o’tilgenindey, ku’kirtli vodorod an’sat oksidlenip, ku’kirtti bo’lip shıg’aradı. 
Bul protsess h’awada, a’sirese bakteriyalardın’ ayırım tu’rleri ta’sirinde tez o’tedi. 
2 H
2
S + O
2
 = 2 H
2
O + S + 531 kDj 
Payda bolıp atırg’an ku’kirt ku’kirtli bakteriyalar quramında toplanadı h’a’m onın’ mug’darı 
olardın’ ulıwma massasının’ 95 % in quraydı.Bul bakteriyalar h’aywanlar h’a’m o’simlikler 
ushın zıyanlı ku’kirtli vodorodtı o’ltiriwge o’z ta’sirin ko’rsetetug’ın bolg’anlıqtan, bul 
bakteriyalar tiri ta’biyatta u’lkene a’h’miyetke iye boladı.   
 
 
su’wret. 22. S
2
O
8
2– 
ionının’ 
qurılısı. 

 
97
Joqarıdag’ı reaktsiyanın’ basqa tu’rleri vulkan gazlarında o’tedi h’a’m bo’linip shıg’ıp H
2
S 
bo’linip shıg’ıp atırg’an SO
2
 menen bir waqıtta reaktsiyag’a  kirisedi: 
2 H
2
S + SO
2
 = 2 H
2
O + 3 S 
Erkin ku’kirttin’ alınıwı kislorodtın’ bolıw yamasa bolmawına baylanıslı.Hawada kislorod 
artıq mug’darda bolsa ku’qirt a’ste aqırın ku’kirt kislotasına aylanadı: 
 2 S + 3 O
2
 + 2 H
2
O = 2 H
2
SO
4
 + 1049 kDj 
Bul ekzotermik reaktsiya boyınsha ku’kirtli bakteriyalar organizminde jıynalıp qalg’an ku’kirtte 
oksidlenedi. 
Ku’kirt okislengende da’slep ku’kirtli kislota payda bolıwı kerek edi. Ta’biyatta bolsa ku’kirt 
kislotası alınadı. Bul kelip shıqqan qarsılıq to’mendegishe o’tip atrıg’an eki reaktsiyanın’ 
ekinshisi tez o’tetug’ını menen tu’sindiriledi 
2 S + 2 O
2
 + 2 H
 2
O  = 2 H
2
SO
3
  + 656 kDj  i 
2 H
2
SO
3
 + O
2
 = 2 H
2
SO
4
 +  393 kDj 
Sonlıqtan, aralıq o’nim (H
2
SO
3
) jıynalmaydı. 
Erkin tu’rinde H
2
SO
4
 og’ada az ushıraydı. A’dette, ol payda bolıwdan topıraqtag’ı yamasa 
suwdag’ı ku’shsiz kislota duzları menen ta’sirlesip, to’mendegi reaktsiya boyınsha olardı 
tarqatadı. Mısalı,  
 CaCO
3
 + H
2
SO
4
 = CaSO
4
 + CO
2
↑ + H
2
O 
Bunda payda bolg’an sulfatlardın’ ko’pshiligi da’rya suwları menen alıp ketiledi h’a’m 
ten’izlerde toplanıp  qurıg’anda h’a’r qıylı ku’kirt kislotalı minerallar payda etedi (tiykarınan 
gips — CaSO
4
·2H
2
O). 
Jer qatlamının’ geologiyalıq jıljıwınan sulfatlar jerdin’ teren’ine tu’sip ketiwi mu’mkin. Olar 
bel jerde joqarı temperatura bolg’anda organikalıq zatlar menen reaktsiyalasadı . Mısalı, 
CaSO
4
 + CH
4
 
→ CaS + CO
2
 + 2 H
2
O 
→ CaCO
3
 + H
2
S + H
2
O. 
Payda bolıp atırg’an ku’kirtli vodorod jer u’stine gaz tu’rinde shıg’adı. Ku’kirtli vodorodtın’ 
bunday derekleri Pyatigors, Matseste, Tbiliside bar.Bul dereklerdin’ suwı meditsinada ko’plegen 
awırıwlardı emlewde qollanıladı (teri kesellikleri, revmatizm h’.t.b.). 
 
Periodlıq sistemanın’ besinshi gruppası 
Neytral atomnın’ elektronlıq qurılısı boyınsha qarap atırg’an gruppa eki gruppag’a bo’liniwi 
mu’mkin. Olardın’ birewinde azot, fosfor, mıshyak h’a’m onın’ analogları, ekinshisinde — 
vanadiy h’a’m onın’ analogları jaylaskan. 
N
−Bi atomlar o’zlerinin’ sırtında bes elektronı bolg’anlıqtan olardı segizge shekem 
toltırıwg’a tırısadı. Olardın’ metall emeslik qa’siyetleri altınshı h’a’m jetinshi gruppa 
elementlerine qarag’anda ku’shsiz. Olardın’ kislorodlı birikpelerinin’ turaqlılıg’ı altı h’a’m 
jetinshi gruppag’a salıstırg’anda u’lken.  
Xrom podgruppası elementleri sıyaqlı vanadiy h’a’m onın’ analogları  sırtqı qabatında eki 
elektronı bolıwı menen xarakterlenedi.  Ekinshi ta’repten, vanadiy h’a’m onın’ analoglarının’ 
joqarı valentli tuwındıları qa’siyetleri boyınsha fosfor birikpelerine uqsaydı. 
Azot 
Jer qatlamında azottın’ mug’darı 0,03%. Onın’ ko’pshilik bo’legi ( shama menen 4·10
15
 t) 
atmosferada boladı.Azottın’ quramalı organikalıq birikpeleri barlıq tiri organizmlerdin’ quramına 
kiredi.Bul organizmlerdin’ o’liwi na’tiyjesinde a’piwayıraq azot birikpeleri payda boladı. 
Usının’ na’tiyjesinde azot birikpeleri toplanıp qaladı. Mısalı, Chilide NaNO
3
 toplanıwı usıg’an 
tiykarlang’an. 
Azot birinshi ma’rte taza zat retinde 1772  jılı alındı.Ta’biyg’ıy azot eki izotoptın’  — 
14
N 
(99,63%) h’a’m 
15
N (0,37%) aralaspasınan turadı. 
Azot atomının’ tiykarg’ı jag’daydag’ı  sırtqı elektron qabatının’ du’zilisi 2s
2
2p
3
 h’a’m u’sh 
valentli. 

 
98
Erkin tu’rinde azot atmosfera quramında bolg’anlıqtan, onın’ alınıwı h’awadag’ı kislorod 
h’a’m baska gazlardan ayırıp alıwg’a tiykarlang’an. Texnikada azot arnawlı a’sbaplar 
ja’rdeminde suyıq h’awadan alınadı. Bunda azot penen birgelikte kislorod h’a’m inert gazlarda 
alınadı. Laboratoriyada azot to’mendegi reaktsiya boyınsha alınadı: 
NH
4
NO
2
 = 2 H
2
O + N
2
 + 334 kDj, 
NaNO
2
 + NH
4
Cl 
⇔ NaCl + NH
4
NO
2
  
(NH
4
)
2
Cr
2
O
7  
→  N
2
 + Cr
2
O
3
 + 4H
2
O 
 En’ taza azot natriy azidin 300 
°S da tarqatıp  alınadı: 
2 NaN
3
 = 2 Na + 3 N
2
. 
Qa’dimgi jag’dayda azot ren’siz, iyissiz gaz. Suwda az eriydi — shama menen 2 ko’lemlik %. 
Azot molekulası eki atomlı h’a’m ju’da’ joqarı temperaturada da atomlarg’a tarqalmaydı. 
N
2
 molekulasında azot atomı arasında u’sh baylanıs boladı. Dissotsiatsiyalanıw energiyası 
945 kDj/mol. 
Erkin h’alında azot ximiyalıq jaqtan og’ada inert. Qa’dimgi jag’dayda ol metallar (Liden 
basqa) h’a’m metall emesler menen reaktsii kirispeydi. Qızdırg’anda ol ko’pshilik metallar 
menen birigip nitridlerdi (mısalı, Mg
3
N
2 
)payda etedi. 
Erkin h’alındag’ı azot tiykarınan suwıtıw h’a’m inert atmosfera payda etiw ushın qollanıladı. 
Azot ushın xarakterli valentlik jag’dayları –3, 0, +3 i +5.  
Azotı ko’pshilik birikpeleri mineral to’ginler sıpatında yamasa partlawshı zatlar alıwda 
qollanıladı. 
Ammiak.
 Hawadag’ı erkin azottı birikpe tu’rine o’tkeriw  tiykarınan  ammiaktı sintezlew 
menen a’melge asırıladı: 
N
2
 + 3 H
2
 
⇔ 2 NH
3
 + 92 kDj. 
 
Ammiaktı tuwrıdan-tuwrı elementlerden alıwdan basqa, h’awadag’ı azotı biriktirip alıw ushın 
1905 j. islep shıg’ılg’an  
tsianamidlik usıl ken’ qollanıladı.  
SaS
2
 + N
2
 = CaCN
2
 + C + 293 kDj . 
Bunday usıl menen alıng’an kaltsiy tsianamidi (Sa=N–C
≡N) ku’l ren’ untaq zat bolıp tabıladı. 
Qızg’an suw puwların (yag’nıy 100 
°Stan joqarıda qızdırılg’an) jibergende ol ammiak payda etip 
tarqaladı: 
SaSN
2
 + 3 H
2
O = CaCO
3
 + 2 NH
3
 + 222 kDj. 
Laboratoriya jag’dayında NH
3
 qattı NH
4
Cl dı KONtın’ toyıng’an eritpesi menen qayta islep 
alınadı. Ajıralıp atırg’an gazdı qattı KON bar ıdıs arqalı o’tkiziw yamasa taza tayarlang’an 
kaltsiy oksidi menen keptiriwge boladı. Keptiriw ushın H
2
SO
4
 yamasa CaCl
2
 qollanıwg’a 
bolmaydı, sebebi ammiak olar menen birikpe payda etedi. 
NH
3
 molekulası u’shmu’yeshli piramida qurılısına iye. N
−N baylanısının’ elektronları 
vodorodtan azotqa qaray jıljıg’an, sonlıqtan ammiak molekulası ku’shli polyarlıqqa iye. 
Ammiak ren’siz, o’tkir iyisli gaz. Basqa gazlarg’a qarag’anda suwda eriwshen’ligi jaqsı: bir 
ko’lem suw 0 
°S da 1200, al 20 °S — da 700 ko’lem ammiaktı NH
3 
sin’iredi. Satıwdag’ı 
kontsentrlengen eritpenin’ tıg’ızlıg’ı 0,91 g/sm
3
 h’a’m 25 massalıq % NH
3
 . 
Ammiaktı  qızdırılg’an CuO erkin azotqa shekem oksidleydi. Ammiaktın’ ozon menen 
okisleniwi NH
4
NO
3 
tın’ payda bolıwına alıp keledi.  
Suyıq ammiak ko’pshilik organikalıq h’a’m organikalıq emes birikpeler ushın jaqsı eritkish bolıp 
tabıladı. Mısalı, suyıq ammiakta elementar ku’kirt jaqsı eriydi, onın’ o’tkir eritpesi qızıl ren’ge 
iye boladı [h’a’m +18 
°S den to’mende S(NH
3
)
2 
solvat boladı]. Suyıq ammiakta sonday-aq, 
ko’pshilik nitratlar(h’a’m KMnO
4
)jaqsı eriydi. Kerisinshe, oksidler, ftoridler, sulfatlar h’a’m 
karbonatlar erimeydi. 
Duzlardın’ suyıq ammiakta h’a’m suwda eriwshen’ligi h’a’r qıylı bolıwınan paydalanıp, 
ionlıq almasıw reaktsiyaların o’tkeriwge boladı.Mısalı, to’mendegi tepe-ten’lik: 
2 AgNO
3
 + BaBr
2
 
⇔ 2 AgBr + Ba(NO
3
)
2
 
suwlı ortalıqta on’g’a (AgBr erimewi sebepli), al ammiaklı ortalıqta — shepke ( VaVr
2
) jıljıydı. 
Suyıq ammiaktın’ o’zgesheligi onın’ aktiv metallardı eritiwi bolıp tabıladı.  

 
99
2 Na + 2 NH
3
 = 2 NaNH
2
 + H
2
↑. 
 Ammiakta erigen metall valentlik elektronların ajıratıp shıg’ıwg’a uqıplı bolg’anlıqtan, o’zine 
ta’n qısıp shıg’arıw reaktsiyaların o’tkeriw mu’mkinshiliklerin beredi. Mısalı, KSl dın’ suyıq 
ammiakta eriwshen’liginen h’a’m SaSl
2
,dın’ erimesliginen paydalanıp kaliydı kaltsiy menen 
qısıp shıg’arıwg’a boladı: 
2 KSl + Ca 
→ CaCl
2
 + 2 K. 
Ag’ashqa sin’dirilgen  suyıq ammiak onın’ iyiliwshen’ligin arttıradı. 
 Ammiaktın’ suwda eriwshen’ligi jıllılıq bo’lip shıg’arıw menen o’tedi.  
Ammiak ushın u’sh tiptegi reaktsiyalar xarakterli: birigiw, vodorodtın’ almasıwı h’a’m 
okisleniw. 
Ammiak ushın en’ xarakterli birigiw reaktsiyası bolıp tabıladı. Ammiaktı ko’pshilik duzlarg’a 
ta’sir ettirgende quramı SaSl
2
·8NH
3
, CuSO
4
·4NH
3
 kristall ammiakatlar alınadı h’a’m olar 
kristallogidratlarg’a uqsas boladı. 
Ammiaktı suwda eritkende ammoniy gidroksidi payda boladı: 
NH
3
 + H
2
O 
⇔ NH
4
OH 
Bul birikpede ammoniy radikalı (NH
4
) bir valentli metall rolin atqaradı. Sonlıqtan, NH
4
OH dı 
elektrolitlik disotsiatsiatsiyalaw to’mendegishe o’tedi: 
NH
4
OH 
⇔ NH
4
•
 + OH’ 
Kislotanı qosıw joqarıdag’ı tepe-ten’liktin’ on’g’a jıljıwına  h’a’m na’tiyjede ammoniy 
duzlarının’ payda bolıwına alıp keledi. Kislotanı qosıw joqarıda keltirilgen tepe-ten’liktin’ 
on’g’a jıljıwına yag’nıy ammoniy duzlarının’ payda bolıwına alıp keledi: 
NH
4
OH + HCl = H
2
O + NH
4
Cl 
Bunın’ duzları ammiaktın’ kislotalar menen ta’sirlesiwinen alınadı. Mısalı, gaz ta’rizli NH
3
 
h’a’m HCl dan to’mendegi duzda alamız: 
NH
3
 + HCl = NH
4
Cl + 176 kDj. 
Ammoniy ionı (NH
4
+
) sıyaqlı, onın’ ko’pshilik duzları da ren’siz. Olardın’ barlıg’ı suwda 
jaqsı eriydi. Ammoniy duzları o’ndiriste u’lken a’h’miyetke iye h’a’m laboratoriyada ken’ 
qollanıladı. 
Ammoniy xloridi
 (“nashatır”) joqarı temperaturada metall oksidleri menen metall betin 
tazalap reaktsiyag’a kirisedi. Usı qa’siyetine tiykarlanıp, ol metallardı kepserlewde qollanıladı. 
Elektrotexnikada NH
4
Cl  “qurg’aq” galvanik elementlerdi tayarlawda, al meditsinada ol qaqırıq 
aydawshı sıpatında ishkiziledi.  
NH
4
Cl dın’ metall oksidleri menen reaktsiyası eki basqıshta o’tiwi mu’mkin: 
4 MeO + 2 NH
4
Cl = 4 H
2
O + N
2
 + MeCl
2
 + 3 Me  h’a’m 
MeO + 2 NH
4
Cl = MeCl
2
 + 2 NH
3
 + H
2
O.  
Ammoniy nitrat
 (ammiachnaya selitra, NH
4
NO
3
) quramalı azotlı to’ginler tiykarı bolıp 
tabıladı h’a’m ayırım qoparılg’ısh zatlar tayarlawda qollanıladı. NH
4
NO
3
  tın’ qoparılıs payda 
etiwi to’mendegi reaktsiya boyınsha o’tedi: 
2 NH
4
NO
3
 = 4 H
2
O + N
2
 + O
2
 + 238 kDj. 
Praktikada qollanılatug’ın ammonal ammoniy nitratı (72%), untaq  alyuminiy (25%) h’a’m 
ko’mir (3%)aralaspasınan turadı. NH
4
ClO
4
 penen birgelikte qattı reaktiv janılg’ıları quramına 
kiredi. NH
4
NO
3
 untag’ın suw menen (1:1 massalıq qatınasta) aralastırg’anda  –13 
°S shekem 
temperaturanı payda etedi.  
Qattı reaktiv janılg’ısı 75% NH
4
ClO
4
, 22%  janıwshı polimer h’a’m 3% ayırıqsha 
qosımtalardan turadı. Janılg’ı qatınaspag’anda ammoniy perxloratının’ tarqalıwı to’mendegi 
reaktsiya boyınsha o’tedi: 
4 NH
4
ClO
4
 = 6 H
2
O + 4 HCl + 2 N
2
 + 5 O
2
 + 656 kDj. 
Ammoniy sulfatı 
(NH
4
)
2
SO
4
 xalıq xojalıg’ında azotlı to’gin retinde qollanıladı.  
Ammoniy gidrokarbonatı
 (NH
4
HCO
3
) nan pisiriwde qollanıladı. Bul onın’ qızdırg’anda 
to’mendegishe tarqalıwına tiykarlang’an: 
NH
4
HCO
3
 = NH
3
 + H
2
O + CO
2
  
Ammoniy sulfidi 
(NH
4
)
2
S- tiykarınan analitik ximiyada qollanıladı. 

 
100
Ammoniy duzlarının’ termikalıq turaqlılıg’ı to’mendegi qatar boyınsha kemeyedi: 
HI
−HBr−HCl−HF−HSH−HOH. 
Ammoniy xloridi to’mendegishe alınadı: 
(NH
4
)
2
SO
4
 + 2 NaCl = Na
2
SO
4
 + 2 NH
3
↑ + 2 HCl↑  
2 NH
3
 + 2 HCl = 2 NH
4
Cl. 
Erkin h’alındag’ı ammoniy radikalın (NH
4
) ajıratıp alıw tabısqa alıp kelmedi, sebebi ol payda 
bolıw momentinde ammiak h’am vodorodqa tarqalıp ketedi: 
2 NH
4
· = 2 NH
3
 + H
2
. 
Ju’da’ to’men temperaturada tarqalıw tezliginin’ a’ste bolıwı sebepli bul radikal erkin h’alında 
bolıwı mu’mkin. Eger, NH
4
I dı metall natriydin’ ammiaktag’ı ko’kshil eritpesine ta’sir ettirgende 
ol to’mendegi reaktsiyanın’ ju’riwi sebepli ren’sizlenedi: 
Na + NH
4
I = NaI + NH
4
· 
Bul jerde vodorodtın’ shıg’ıwı bayqalmag’anlıqtan h’a’m payda bolıp atırg’an ren’siz suyıklıq 
iodtı an’sat biriktirip aladı: 
2 NH
4
· + I
2 
= 2 NH
4
I, 
Bunın’ vodorodtı ajıratıp tarqalıwı  –40 
°Stan joqarıda bayqaladı. Erkin ammoniy Uran h’a’m 
Neptun planetalarının’ tiykarg’ı quramı bolıp tabıladı degen boljawlar bar. 
Ammoniy duzlarına ku’shli siltilerdi ta’sir ettirgende to’mendegi reaktsiya boyınsha ammiak 
bo’linip shıg’adı: 
NH
4
Cl + NaOH = NaCl + NH
4
OH = NaCl + NH
3
↑ + H
2
O. 
Bul usıl menen laboratoriyada ammiak alıwg’a h’a’m eritpedegi NH
4
+
 ashıwg’a boladı. Ammiak 
orın basıw reaktsiyasına qarag’anda birigiw reaktsiyasına an’satıraq kirisedi. Biraq, joqarı 
temperaturada ondag’ı vodorod metall atomına orın almasadı.Mısalı: 
2 Al + 2 NH
3
 = 2 AlN + 3 H
2
↑ + 389 kDj. 
Metallardı ammiak atmosferasında ku’ydirip nitridler alınadı. Nitridler qattı zatlar, qızdırıwg’a 
shıdamlı. Aktiv metallardın’ nitridleri suw menen ammiak bo’lip shıg’arıp reaktsiyag’a kirisedi: 
Mg
3
N
2
 + 6 H
2
O = 3 Mg(OH)
2
 + 2 NH
3
↑. 
Az aktivlilikke iye metallardın’ nitridleri suw menen tarqalmaydı. 
Nitridler metallarg’a temperaturada tuwrıdan-tuwrı azot ta’sir ettirip alınadı. Marganets 1200 
°S dan joqarı temperaturada azot atmosferasında janadı h’a’m nitrid Mn
3
N
2 
payda etedi. Ammiak 
tek metallar menen g’ana emes, al oksidler h’a’m galogenidler menen de ta’sirlesedi: 
3 Su
2
O + 2 NH
3 
= 3 H
2
O + 2 Cu
3
N  yamasa 
CrCl
3 
+ NH
3
 = 3 HCl + CrN. 
Nitridler o’zgermeli sostavqa iye boladı. Mısalı: Mn
3
N
2
, Mn
5
N
2
, CrN, MoN, WN, Mn
6
N
5
, 
Mn
2
N, Mn
4
N, Re
3
N, Re
2
N, Cr
2
N, Mo
3
N, Mo
2
N, W
2
N. 
Metall emeslerdin’ nitridli tuwındıları ku’kirtte h’a’r qıylı. Olardın’ a’h’miyetlisi quramı 
S
4
N
4
, ku’kirt nitridi dep ataladı. Ol ku’kirttin’ suyıq ammiak penen ta’sirlesiwinen payda boladı: 
16 NH
3
 + 10 S 
⇔ 6 (NH
4
)
2
S + S
4
N
4
. 
Bul qaytımlı reaktsiyag’a AgI qosılg’anda ten’-salmaqlılıq on’g’a jıljıydı: 
(NH
4
)
2
S + 2 AgI = Ag
2
S
↓ + 2 NH
4
I. 
Ku’kirt nitridi taza h’alında qon’ır-sarı kristall, suwda erimeydi, biraq onın’ menen 
ta’sirleskende a’ste aqırın tarqaladı: 
2 S
4
N
4
 + 15 H
2
O = 2 (NH
4
)
2
S
3
O
6
 + (NH
4
)
2
S
2
O
3
 + 2 NH
3
.  
Kontsentrlengen iodlı vodorod kislotası menen ol H
2
S h’a’m NH
3
 qa shekem qa’lpine keledi: 
S
4
N
4
 + 20 HI = 4 H
2
S + 4 NH
3
 + 10 I
2
. 
Ammiak molekulasındag’ı eki atom vodorodtın’ orın almasıwınan imidler, al bir vodorodtın’ 
orın almasıwınan metall — amidleri  alınadı. Qurg’aq NH
3
  tı  qızg’an natriy metallı arqalı 
jibergende natriy amidi payda boladı: 
Na + 2 NH
3
 = 2 NaNH
2
 + H
2
 + 146 kDj 
Suw menen ol da’rh’al tarqalıp ketedi: 
NaNH
2
 + H
2
O = NH
3
 + NaOH. 
Natriy amidi organikalıq sintezde qollanıladı. 

 
101
Metallardın’ imidleri az u’yrenilgen. Aktiv metallardın’ imidleri olardın’ amidlerin a’stelik 
penen qızdırıp alınadı 
2 LiNH
2
 = NH
3
↑ + Li
2
NH, 
al ayırım metallardın’ imidleri (mısalı,Ge, Sn) — suyıq ammiaktag’ı reaktsiya ja’rdeminde 
alınadı. Metall imidlerin qızdırg’anda nitridlerge tarqaladı. 
Azot galogenidleri.
 Metall menen tuwındılarınan basqa ammiaktın’ vodorodı galogenge orın 
almasqan birikpeleri belgili. Og’an xlorlı azot (NCl
3
)mısal bola aladı.Ol suwda erimeydi, biraq 
onın menen a’ste aqırın NH
3
 h’a’m HOClg’a tarqaladı. Onı maysıman tamshılar tu’rinde xlorg’a 
ammoniy xloridinin’ kontsentrlengen eritpesin ta’sir ettirip alınadı: 
NH
4
Cl + 3 CI
2
 = 4 HCl + NCl
3
. 
90 
°S dan joqarı temperaturada xlorlı azot koparılıs payda etip elementlerge tarqaladı: 
2 NCl
3
 = N
2
 + 3 Cl
2
 + 460 kDj. 
Usıg’an uqsas bromlı tuwındı ammiak eritpesinin’ artıqsha brom menen ta’sirlesiwinen 
alınadı. NBr
3
·6NH
3
 toyg’ın qızıl ren’li zat.Azottın’ iodlı birikpesi gaz ta’rizli ammiaktı KBr·IBr 
quramlı qos duzg’a ta’sir ettirip alınadı: 
3 (KBr·IBr) + 4 NH
3
 = 3 KVr + 3 NH
4
Br + NI
3
.  
NI
3 
-qara ren’li, qurg’aq h’alında ju’da’ qoparılg’ısh. 
Azottın’ basqa galogenidli birikpelerinen o’zgeshelenip, ftorlı azot (NF
3
) qoparıl-g’ısh emes. Ol 
to’mendegishe alınadı: 
4 NH
3
 + 3 F
2
 = 3 NH
4
F + NF
3
. 
Ftorlı azot ren’siz gaz, qızdırıwg’a h’a’m h’a’r qıylı ximiyalıq ta’sirlerge shıdamlı. Ol elektr 
ushqını bolg’anda suw menen to’mendegishe ta’sirlesedi: 
2 NF
3 
+ 3 H
2
O =  6 HF + N
2
O
3
.  
Vodorod penen ta’sirleskende qoparılıs payda etip reaktsiyalasadı h’a’m HF, N
2 
o’nimleri payda 
boladı. 
Ammiaktag’ı vodorodtın’ galogenge tolıq emes orın almasıwınan  xloramin (NH
2
Cl) 
alınadı.Onı to’mendegishe alıwg’a boladı. 
2 NH
3
 + Cl
2
 = NH
4
Cl + NH
2
Cl, 
Eritpede NH
2
Cl to’mendegishe gidrolizge ushıraydı.  
NH
2
Cl + H
2
O 
⇔ NH
3
 + HOCl,  
Ammiaktag’ı bir vodorod atomının’ gidroksil gruppasına orın almasıwınan  gidroksilamin 
(NH
2
OH) payda boladı. Ol azot kislotasın elektrolizlegende (sınap yamasa qorg’asınlı katod 
penen) HNO
3
 nın’ to’mendegishe qa’lpine-keliwi na’tiyjesinde payda boladı: 
HNO
3
 + 6 H 
→ 2 H
2
O + NH
2
OH. 
Gidroksilamin ren’siz kristall. Ku’shli qa’lpine-keltiriwshi retinde qollanıladı(N
2
 yamasa N
2
Og’a 
shekem oksidlenedi). 
Ammiak ushın oksidleniw reaktsiyası az xarakterli. Ol h’awada janbaydı, biraq kislorod 
atmosferasında jang’anda azot h’a’m suw puwların payda etedi: 
4 NH
3
 + 3 O
2
 = 6 H
2
O + 2 N
2
 + 1267 kDj. 
Xlor h’a’m brom ammiak penen ku’shli reaktsiyalasadı: 
2 NH
3
 + 3 G
2
 = 6 NG + N
2
 
Ammiaktın’ ko’pshilik waqıtları okisleniw o’nimi gidrazin (N
2
H
4
) bolıp tabıladı: 
2 NH
3
 + NaOCl = H
2
O + N
2
H
4
 + NaCl.   
Ammiaktan o’zgeshelenip gidrazin endotermik birikpe bolıp tabıladı: 
N
2
H
4
 + O
2
 = 2 H
2
O + N
2
 + 581 kDj. 
Gidrazinnin’ usı qa’siyetine tiykarlanıp ol reaktiv janılg’ı retinde qollanıladı. Natriy metallı 
menen gidrazin to’mendegishe reatsiyalasadı: 
2 Na + 2 N
2
H
4
 = 2 NaN
2
H
3
 + H
2
.   
Payda bolg’an natriy gidrazinidi qoparılg’ısh sarı ren’li zat.  
Gidrazinnin’ azotlı kislota menen ta’sirlesiwinen azotlı vodorod kislotası alınadı: 
N
2
H
4
 + HNO
2
 = 2 H
2
O + HN
3
 

 
102
(H–N=N
≡N)-ren’siz, ushıwshan’ suyıqlıq, o’tkir iyisli. Kislota h’a’m onın’ duzların  natriy 
azidinen paydalanıp alg’an qolaylı: 
NaNH
2
 + N
2
O = H
2
O + NaN
3
. 
Ku’shi boyınsha azotlı vodorod kislotası sirke kislotasına jaqın. HN
3 
sıyaqlı ayırım azidler 
qızdırg’anda yamasa soqqıda jarılıp ketedi. Usı sebepli qorg’asın azidi [Pb(N
3
)
2
] detonator 
retinde qollanıladı, ol basqa zatlardın’ da’rh’al qoparılıwına alıp keledi.  
Qızdırg’anda HN
3
  300 
°S tan joqarıda ku’shli tarqaladı: 
2 HN
3
 = H
2
 + 3 N
2
 + 589 kDj. 
Suw qatınasında azotlı vodorod kislotası to’mendegishe tarqaladı  
HN
3
 + H
2
O = N
2
 + NH
2
OH 
HN
3
 qa’lpine-keltiriwshilik qa’siyetke iye emes, biraq ayırım ku’shli oksidlewshiler menen 
reaktsiyalasadı. Nitrit kislota HN
3
 tı to’mendegi reaktsiya boyınsha oksidleydi: 
HNO
2
 + HN
3
 = N
2
 + N
2
O + H
2
O. 
Bul reaktsiya azidlerdi anıqlawda qollanıladı. 
HN
3
, duzları ren’siz. 
 
Ftorazid (FN
3
) HN
3
 h’a’m F
2
 lardın’ azot togında o’z-ara ta’sirlesiwinen payda boladı. 
4 HN
3
 + 2 F
2
 = NH
4
F + N
2
 + 3 FN
3
. 
Bul jasıl ren’li gaz, a’ste tarqalıp, N
2
F
2
 — diftordiazin payda etedi: 
2 FN
3
 = 2 N
2
 + N
2
F
2
. 
Xlorazid (ClN
3
)- azotlı vodorod kislotasına gipoxlorit kislota ta’sir ettirip alınadı: 
ClOH + HN
3
 
⇔ H
2
O + ClN
3
.  
Sarı ren’li iodazid kristalları gu’mis azidine iod ta’sir ettirip alınadı: 
I
2
 + AgN
3
 = AgI + IN
3
.  
Barlıq galogenazidler partlag’ısh.  
 ClN
3
 (xlor on’ zaryadlang’an) ayırım metallardın’ xloridleri menen aralas azidoxloridlerdi 
payda etedi(bul jerde xlor on’ zaryadlanadı). Mısalı,  
WCl
6
 + ClN
3
 = Cl
2
 + WCl
5
N
3
. 
Bul azidxloridinin’ tarqalıwı na’tiyjede nitridxlorid payda boladı: 
Cl
5
WN
3
 = N
2
 + Cl
3
WN + Cl
2
. 
HN
3
 tarqalıw  o’nimlerinin’ birinde diimid (H–N=N–H) payda bolıwı bayqalg’an: 
HN
3
 
→ N
2
 + NH i NH
3
 + NH 
→ N
2
 + N
2
H
2
. 
Biraq, bul zat erkin tu’rinde ajıratıp alınbag’an.