O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
|
1 O’ZBEKSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BİLİMLENDİRİW MİNİSTRLİGİ BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLİK UNİVERSİTETİ UZAQBERGENOVA Z.D. Organikalıq emes ximiya NO’KİS – 2008 JIL 2 Kirisiw Reje: 1. Ximiya pa’ninin’ rawajlanıw basqıshları. 2. Ximiya so’zinin’ ma’nisi 3. Ximiya pa’ninin’ a’h’miyeti Ximiya – bul ximiyalık elementlerdi, olardan payda bolg’an birikpelerdin’ qa’siyetlerin, quramın, zatlardın’ bir-birine o’zgerisin u’yrenetug’ın pa’n. Ximiya so’zi bir neshe ma’nisti bildiredi: mısalı, ximiya-arabsha “qara”degendi an’latadı; bul so’z Nil da’ryasının’ boyındag’ı qara topıraqlı jerlerde ximiyanın’ rawajlanıwınan kelip shıqqan; ekinshisi, ximiya so’zi yunonsha–qımbat bah’alı metallardı islep shıg’arıw degendi, al qıtaysha-“altın” degendi an’latadı. Ha’r qıylı ximiyalıq qubılıslar adamzattın’ rawajlanıwı menen payda bolg’an. Adamlar burınnan ottan paydalanıp bilgen, altın, gu’mis, sınap sıyaqlı elementlerdi, as duzı sıyaqlı quramalı zatlardı jaqsı bilgen. A’meliy ximiya da’slep Misr, Mesopotamiya, Hindistan, Qıtay ma’mleketlerinen rawajlanıp baslag’an. Bizin’ a’sirimizge shekemgi V-a’sir aldın jasag’an Levkipp h’a’m Demokrit barlıq zatlar ko’zge ko’rinbeytug’ın mayda bo’lekshelerden-atomlardan turadı degen pikirdi rawajlandırg’an. Olardın’ pikirinshe, atomlar o’z-ara bir-birinen bos faza menen ajıralıp turadı. Misrlardın’ a’meliy ximiyası h’a’m Yunon alımlarının’ filosofiyalıq ko’z-karasları tiykarında Aleksandriyada da’slepki kitapxanalar payda boldı. VII a’sirde arablar Misrdı basıp alg’annan son’, bul kitapxanalar arablardın’ qolına o’tti. Arablar ximiya so’zi aldına “al” qosımtasın qosıp alximiyanı rawajlandırdı. Demek, IV a’sirden XVI a’sirge shekem alximiya da’wiri rawajlanıp bardı. Alximiklerdin’ maqseti, qartayg’an adamlardı jasartıwshı eliksirdi, temir sıyaqlı arzan metallardı altın sıyaqlı qımbat bah’alı metallarg’a aylandırıwshı “filosofiyalıq tastı” izlep tabıwdan ibarat edi.Alximiyanın’ bunday h’a’lsiz ta’repleri menen birgelikte, ximiyanın’ rawajlanıwına u’lken u’les qosqan paydalı ta’repleri de boldı. Bul a’sirde zatlardı tazalaw usılları, filtrlew, puwlandırıw, sublimatlaw sıyaqlı a’meliy usıllar tabıldı: azot, ku’kirt, fosfor, xlorid kislotaları ashıldı. U’shinshi da’wir-bul ximiyalıq bilimlerdin’ birlesiw da’wiri bolıp tabıladı.Bul da’wir XVI-XVIII a’sirlerdi o’z ishine aladı. Bul da’wirde ximiyada yatroximiya, pnevmatik ximiya, flogiston teoriyası, Lomonosovtın’ massanın’ saqlanıw nızamı ashıldı. Yatroximiya-bul meditsina ximiyası bolıp, onın’ tiykarın salıwshı Paratselstin’ pikirinshe, ximiyanın’ wazıypası da’ri-darmaq islep shıg’arıwdan ibarat. 1661 jılı angliya 3 ilimpazı R. Boyl alximiklerdi kritikalay otırıp, element tu’sinigine derlik durıs tu’sinik berdi. 1700 jılı Shtal ta’repinen flogiston teoriyası rawajlandı. Bul teoriyag’a tiykarlana otırıp h’a’r qanday janıwg’a qa’biletli zat quramında flogiston bolıp, ol zat jang’anda onın’ quramınan ushıp ketedi.(Flogiston-janıwshı degendi an’latadı). Sonlıqtan zat jang’anda yamasa oksidlengende onın’ massası kemeyip ketedi degen pikirdi alg’a su’rdi. Flogiston teoriyasının’ ta’repdarları pnevmatikler dep ataldı. Pnevmatikler ju’da’ ko’plegen gazlardı ashıwg’a muwapıq boldı. 1756 jılı rus ilimpazı Lomonosov flogiston teoriyasının’ durıs emesligin da’lillep berdi. Ol jabıq ıdısta o’tkerilgen ta’jiriybeleri na’tiyjesinde zattın’ massasının’ o’zgermey qalıwın ko’rsetti h’a’m ol metall jang’anda awırlıg’ının’ artıwına sebep metalldın’ h’awa menen birigiwinen dep da’lillep berdi.Lomonosovtın’ ta’jiriybelerine tiykarlana otırıp Lavuaze kislorod teoriyasın rawajlandırdı h’a’m massanın’ saqlanıw nızamın ta’riyplep berdi. To’rtinshi da’wir –mug’darlıq nızamlar da’wiri bolıp tabıladı. Bul da’wir XVII –XIX a’sirlerdi o’z ishine aladı. Bul da’wirde Prust ta’repinen sostavtın’ turaqlılıq nızamı, Avogadronın’ molekulyar teoriyası, Butlerovtın’ organikalıq birikpelerdin’ qurılıs teoriyası, Mendeleevtin’ ximiyalıq elementlerdin’ da’wirlik nızamı, atom, molekula, ekvivalent tu’siniklerinin’ ma’nisi ashıp berildi. Besinshi da’wir-ximiyanın’ h’a’zirgi zaman da’wiri bolıp, bul da’wir XIX a’sirdin’ 60 jıllarınan baslanıp h’a’zirgi ku’nge shekem dawam etpekte. Bul da’wirde ximiyalıq elementlerdin’ da’wirlik sisteması, stereoximiya teoriyaları, atomnın’ qurılıs teoriyası, ximiyalıq baylanıs h’a’m valentlilik tu’sinikleri ashıp berildi.Ximiyanın’ ko’plegen tarawları: fizikalıq ximiya, bioximiya, geoximiya, kosmoximiya, analitik ximiya, yadroximiya, elektroximiya, koordinatsion ximiya h’a’m t. b. ken’ pa’t penen rawajlandı. O’zbekistanda ximiyanın’ keyingi jıllardag’ı rawajlanıwı 5 da’wirdi o’z ishine aladı. 1-shi da’wir, bul revolyutsiyag’a shekemgi da’wir bolıp, ol 1920 jılg’a shekem dawam etken. Bul da’wir ishinde yag’nıy 1870 jılı Teyx basshılıg’ında Tashkentte birinshi ximiya laboratoriyası ashıldı. 2-shi da’wir, 1920 jıldan 1933 jılg’a shekemgi aralıqtı o’z ishine aladı. 3-shi da’wir, 1933 jıldan 1941 jılg’a shekem dawam etken. 4-shi da’wir, 1941-1945 jıllardı o’z ishine aladı. Bul da’wirde ko’plegen ximiyalıq zavodlar, ximiyalıq institutlar ashıldı. 5-shi da’wir, 1945 jıldan baslap usı ku’nge shekem dawam etpekte. Solay etip, ximiyanın’ tiykarg’ı wazıypası aldınnan belgilengen qa’siyetke iye bolg’an zatlar alıw h’a’m sanaatta islep shıg’arıwdı jedellestiriwden, shıg’ındısız texnologiya jaratıwdan ibarat. 4 Ximiyanın’ turmıstag’ı, xalıq xojalıg’ındag’ı a’h’miyeti og’ada u’lken. Ximiya sanaatı sintetik kauchuk, plastmassalar, sintetikalıq talshıqlar, sintetikalıq janılg’ı, boyawlar, da’ri- darmaqlar h’a’m basqada ko’plegen zatlardı islep shıg’aradı. Awıl xojalıg’ında mineral to’ginler, o’simliklerdi qorg’awshı ximiyalıq preparatlar, h’aywanlar awqatına qosılatug’ın ximiyalıq zatlar h’a’m azıq awqat konservantları, ko’pshilik polimer materiallar ken’ ko’lemde qollanbaqta. Qorshag’an ortalıqtı qorg’aw, ag’ın suwlardı tazalaw, suw h’a’m h’awanın’ tazalıg’ın qadag’alaw, shıg’ındısız texnologiya do’retiw h’a’m basqada ma’selelerdi sheshiwde ximiya pa’ni h’a’m sanaatının’ a’h’miyeti u’lken. Sorawlar 1. Ximiya pa’ni neni u’yretedi? 2. Ximiya so’zinin’ ma’nisi qanday? 3. Ximiyanın’ rawajlanıw etapları? 4. Ximiya pa’ninin’ O’zbekstanda rawajlanıw etapları? 5. Ximiya pa’ninin’ a’h’miyeti? Lektsiya 2 Atom-molekulyar ta’liymat. Ximiyanın’ tiykarg’ı nızamları. Reje: 1. Atom molekulyar ta’liymattın’ Lomonosov ta’repinen ta’riypleniwi. 2. Atom-molekulyar ta’liymattın’ Dalton ta’repinen ta’riypleniwi. 3. Atom-molekulyar ta’liymattın’ h’a’zirgi zaman ta’riypi. 4. Atom-molekulyar ta’liymat tiykarında ximiyanın’ tiykarg’ı tu’siniklerinin’ ta’riypleniwi. Atomlıq h’a’m molekulyar massalardı tabıw usılları. 5. Ximiyanın’ tiykarg’ı nızamları; a) massanın’ saqlanıw nızamı; b) quramnın’ turaqlılıq nızamı; v) eselik qatınas nızamı; g) ekvivalentler nızamı; d) Avogadro nızamı; e) ko’lemlik qatınas nızamı; j) Sharl, Gey-Lyussak h’a’m Boyl-Mariottın’ gaz nızamları; z) Daltonnın’ partsial basımlar nızamı. 5 Atom-molekulyar ta’liymat 1741 jılı rus ilimpazı M.V. Lomonosov ta’repinen ashıldı. Ol to’mendegishe ta’riyplenedi: 1) barlıq zatlar “korpuskulalar”dan(h’a’zirgi termini “molekula”) ibarat. 2) “korpuskula”lar (yag’nıy molekulalar) “element”lerden (atomlardan) turadı. “Elementler” yag’nıy “atomlar” toqtawsız h’a’rekette boladı. 3) “korpuskula”lar u’zliksiz h’a’rekette boladı. 4) “element”ler anıq massa h’a’m o’lshemge iye. 5) A’piwayı zatlardın’ “korpukulaları” bir qıylı elementlerden, quramalı zatlardın’ “korpuskulaları” h’a’r qıylı atomlardan turadı. M.V.Lomonosovtan yarım a’sir son’, ingliz alımı J.Dalton ximiya h’a’m fizika tarawında jıynalg’an tekseriw na’tiyjelerini atomistik ta’liymat tiykarında talqılap, 1808 jılı atomistik ta’liymattı to’mendegishe ta’riypledi: a) zatlar ju’da’ kishi bo’leksheler-atomlardan du’zilgen, atom ja’ne de kishigirek bo’lekshelerge bo’line almaydı: b) h’a’r qanday ximiyalıq element tek o’zine ta’n a’piwayı atomlardan du’zilgen bolıp, bul atomlar basqa element atomlarınan parıklanadı, h’a’r bir elementtin’ atomı o’zine ta’n massa h’a’m o’lshemge iye: v) ximiyalıq reaktsiya waqtında h’a’r qıylı elementlerdin’ a’piwayı atomları o’z-ara anıq h’a’m o’zgermes pu’tin sanlar qatınasında birigip, quramalı atomlardı payda etedi: g) tek g’ana basqa-basqa qa’siyetlerge iye bolg’an atomlar o’z-ara birige aladı, bir elementtin’ atomları h’esh qashan o’z-ara ximiyalıq reaktsiyaga kirispeydi. Olar bir-birinen iyterilisedi. Dalton atomistik ta’liymatqa tiykarlanıp, ximiyanın’ tiykarg’ı nızamların bayanlap berdi. Ol ximiyalıq element bir qıylı qa’siyetler menen xarakterlenetug’ın atomlar tu’ri dep, “ximiyalıq element” tu’sinigine durıs anıqlama berdi. Budan tısqarı ol “atomlıq massa” tu’sinigin kirgizdi h’a’m vodorodtın’ atom sha’rtli tu’rde birge ten’ dep qabıl etti. Dalton ta’liymatında kemshilikler bar ekenligi usı waqıtta-aq ma’lim boldı. Dalton ta’liymatı atomlardın’ ja’ne de bo’liniwin, a’piwayı zatlardın’ molekulaları bolıwın biykarladı. Bulardan tısqarı Dalton quramalı zatlardın’ du’zilisin talqılawda qa’tege jol qoyıp, bir elementtin’ bir atomı ekinshi elementtin’ tek g’ana bir atomı menen birigedi dep tu’sindirdi. Usıg’an tiykarlanıp Dalton suwdın’ formulasın HO, ammiaktikin NH tu’rinde ko’rsetti. Ha’zirgi zaman atom-molekulyar ta’liymatı tiykarında ximiyanın’ tiykarg’ı tu’sinikleri molekula, atom h’a’m ximiyalıq element tu’siniklerinin’ ma’nisi ashıp berildi: yadrosının’ on’ zaryadı bir qıylı bolg’an atomlardın’ belgili bir tu’ri ximiyalıq element dep ataladı yamasa protonlar sanı bir qıylı bolg’an atomlar du’rkimi ximiyalıq element dep ataladı. 6 Molekula-degenimiz zattın’ ximiyalık qa’siyetlerin o’zinde saqlaytug’ın en’ kishi bo’lekshesi. Molekulalar atomlardan turadı. Atom degenimiz a’piwayı h’a’m quramalı zatlar quramına kiriwshi ximiyalıq elementtin’ en’ kishi bo’lekshesi, yamasa atom–bul on’ zaryadlang’an yadro h’a’m teris zaryadlang’an elektronnan turatug’ın elektroneytral bo’lekshe. Atomlardın’ h’aqıyqıy yag’nıy absolyut massaları ju’da’ kishi ma’niske iye. Mısalı, vodorod atomının’ massası 1,67 ⋅10 -24 g , kislorodtiki 2,67 ⋅ 10 -23 g, uglerodtiki 1,993 ⋅10 -23 g h’.t.b. Bunday og’ada kishi ma’niske iye sanlar menen esaplawlar alıp barıw og’ada qolaysız, sonlıqtan da’wirlik sistemada elementlerdin’ salıstırmalı atomlıq massası keltirilgen. 1961 jıldan baslap massanın’ atom birligi (m.a.b) sıpatında uglerod izotopı 12 S nın’ atom massasının’ 1/12 bo’legi qabıl etilgen. Elementtin’ atom massası degende sol elementtin’ absolyut masasının’ uglerod atomının’ absolyut massasının’ 1/12 u’lesine qatınası tu’siniledi. Qattı jag’dayındag’ı elementlerdin’ atom massaların anıqlawda Dyulong-Pti qag’ıydasınan paydalanamız.Dyulong-Pti qag’ıydası to’mendegishe ta’riyplenedi: Elementtin’ atom massasının’ sol elementtin’ salıstırmalı ıssılıq sıyımlılıg’ına ko’beymesi o’zgermes mug’dar bolıp, shama menen 26 J g’a ten’. A ⋅S=26 1 g zattı 1 0 S ısıtıw ushın kerek bolg’an ıssılıq mug’darı sol zattın’ ıssılıq sıyımlılıg’ı dep ataladı. Bul usıl menen vismut, gu’mis h’a’m basqa bir neshe elementlerdin’ atom massaları anıqlang’an. Biraq, bul usıl 15-20 0 S temperaturada g’ana qollanıladı. Elementlerdin’ atom massaların izomorfizm qag’ıydası tiykarında anıqlaw Mitcherlix ta’repinen tabıldı. Bir-birine uqsas zatlar bir qıylı formada kristallanıwı nızamı to’mendegishe ta’riyplenedi: Eger bir qıylı sandag’ı mug’dar qatınastag’ı atomlar bir-biri menen bir tu’rde birikse, sostav bo’lekleri qanday elementlerden ibarat bolıwına qaramastan, olar bir qıylı formadag’ı kristallar payda etedi. Mısalı, BaSO 4 , SrSO 4 , PbSO 4 lerdin’ kristalları o’z-ara izomorf. Salıstırmalı atomlıq massalardın’ jıynag’ı salıstırmalı molekulalıq massanı beredi. Gaz ta’rizli zatlardın’ molekulalıq massaların anıqlawda to’mendegi usıllardan paydalanamız: 1. Avogadro nızamınan kelip shıg’atug’ın u’shinshi juwmaq tiykarında anıqlaw. Bir qıylı jag’dayda ten’dey ko’lemde alıng’an eki gaz massaları arasındag’ı qatınas sol gazlardın’ molekulyar massaları arasındag’ı qatınasqa ten’. g 1 : g 2 = M 1 :M 2 g 1 :g 2 = D 7 M 1 = D ⋅ M 2 Demek, qanday da bir gazdın’ molekulyar massası, sol gazdın’ ekinshi bir gazge salıstırg’andag’ı tıg’ızlıg’ın ekinshi gaz molekulyar massasına ko’beymesine ten’. Ko’binshe gazlardın’ tıg’ızlıg’ı vodorodqa yamasa h’awag’a salıstırıp tabıladı. M= 2 ⋅D(N 2 ) M= 29 ⋅ D(h’awa) 2. Gazlardın’ molekulyar massasın diffuziya tezligi tiykarında anıqlaw. Bunın’ ushın molekulyar massası belgili gaz benen, molekulyar massası belgisiz gaz ten’ ko’lemde alınıp, olardın’ h’a’r qaysısının’ bir qıylı kapillyar tesiksheden o’tiw waqtı anıqlanıp, to’mendegi formula tiykarında belgisiz gazdın’ molekulyar massası anıqlanadı. 2 1 2 2 1 2 t t M M = Bul usıl gazlardın’ molekulyar massasın anıqlawdın’ effuziometriya usılı dep ataladı. 3. Meyer usılı boyınsha sostav bo’leklerge ajıralmay qaynaytugın suyıqlıqlardın’ molekulyar massası anıqlanadı. (B-h) ⋅V = RT M g bul jerde, g- suyıqlıqtın’ massası, V-zat puwları qısıp shıg’arg’an h’awanın’ ko’lemi, T- h’awa jıynalg’an ıdıstag’ı temperatura, V-atmosfera basımı, h-sol temperaturadag’ı suw puwının’ basımı. Atom-molekulalıq ta’liymattın’ rawajlanıwı ximiyanın’ tiykarg’ı nızamlarının’ ashılıwına alıp keldi. Ximiyanın’ tiykarg’ı nızamlarına to’mendegiler kiredi: 1. Massanın’ saqlanıw nızamı- reaktsiyadan shıqqan zattın’ massası ba’rh’ama reaktsiyag’a alıng’an zattın’ massasına ten boladı. Bul nızam M.V. Lomonosov ta’repinen ashıldı h’a’m ol reaktsiyanı ten’lewde yag’nıy koeffitsientler qoyıwda qollanıladı. Ju’da’ ko’p mug’darda ıssılıq bo’linip shıg’atug’ın reaktsiyalarda yag’nıy yadrolıq reaktsiyalarda massanın’ saqlanıw nızamı orınlanbaydı. Bunday reaktsiyalar energiyanın’ saqlanıw nızamına boysınadı. Ol Eynshteyn ten’lemesi ja’rdeminde to’mendegishe ko’rsetiledi: E=mc 2 bul jerde s=300000 km ⋅s -1 bolg’anlıqtan reaktsiyalarda massanın’ o’zgerisi ju’da’ kishi boladı. 2. Sostavtın’ turaqlılıq nızamı- h’a’r qanday taza zat qay jerde h’a’m qanday usıl menen alınıwına qaramastan turaqlı sostavqa iye boladı. Bul nızam J.L.Prust ta’repinen ashıldı. Mısalı: 1.S + O 2 → SO 2 2.2SO + O 2 →2SO 2 3. CaCO 3 → CaO + CO 2 8 4. Na 2 CO 3 + HCI → 2NaCI + CO 2 + H 2 O h’a’m basqada ko’plegen usıllar menen uglerod (IV) oksidin alıwg’a boladı. Bulardın’ barlıg’ında payda bolg’an gaz quramında uglerod penen kislorod arasındagı qatınas 3:8 ekenligi anıqlandı. Prustın’ bul u’zliklilik printsipine Bertollenin’ u’zliksizlik printsipi qarsı shıqtı. Bertollenin’ o’zgeriwshen’ ta’rtipli birikpeler barlıg’ı h’aqqındag’ı printsipi N.S.Kurnakov ta’repinen rawajlandırıldı.Ol h’aqıyqattanda o’zgeriwshen’ ta’rtipli birikpeler bar ekenligin da’lillep, olardı- bertollidler dep, al o’zgermes kuramlı birikpelerdi – daltonidler dep atadı.Sostavtın’ turaqlılıq nızamına tek molekula tu’rindegi gaz, suyıklıq h’a’m an’sat suyıqlanatug’ın qattı zatlar g’ana boysınadı.Atom du’zilisine iye bolg’an kristall zatlar h’a’m joqarı molekulalı birikpeler bul nızamg’a boysınbaydı. Mıs: Ti 1,2 O h’a’m TiO 1,2 ; U 2,5 O h’a’m UO 2,5 h’a’m basqada ko’plegen gidridler menen sulfidler o’zgeriwshen’ quramlı birikpelerge kiredi. 3. Eselik qatınas nızamı – eger eki element o’z-ara birigip bir neshe ximiyalıq birikpe payda etse, elementlerdin’ birewinin’ sol birikpelerdegi ekinshi elementtin’ bir qıylı massa mug’darlarına tuwrı keletug’ın massa mug’darları o’z-ara kishi pu’tin sanlar qatınasında boladı. Bul nızam J. Dalton ta’repinen ashıldı. Mısalı, ku’kirt(IV)oksidi h’a’m ku’kirt(VI) oksidinde 1 massa u’les ku’kirtke tuwrı keletug’ın kislorod mug’darları o’z-ara 1:1,5 yamasa 2:3 qatınasında boladı. 4. Ekvivalentler nızamı – elementler bir-biri menen o’z ekvivalentlerine proportsional tu’rde birigedi. Ekvivalent tu’sinigi Vollaston ta’repinen kiritildi h’a’m ol “ten’dey shamalı” degen ma’nisti bildiredi. Elementtin’ bir massa bo’lek vodorod yamasa segiz massa bo’lek kislorod penen birige alatug’ın yamasa solarg’a almasa alatug’ın mug’darı onın’ ximiyalıq ekvivalenti dep ataladı. Mısalı, a’piwayı zatlarda Ekv.= В Э масса ат. (Ekv Sa =40/2 =20; Ekv Na = 23/1=23) Ekv oksid = саны вал оксид Э Э М * . ( 67 , 26 3 * 2 160 3 2 = = O Fe Экв ) Ekv kislota = саны кислота Н М ( 66 , 32 3 98 ; 31 2 62 4 3 3 2 = = = = PO H CO H Э Э ) Ekv tiykar = саны тийкар ОН М ) ( (Ekv NaOH =40/1=40; Ekv = 2 ) (ОН Са 74/2=37 ) Ekv duz = саны вал дуз Ме Ме М * ( 57 2 * 3 342 3 4 2 ) ( = = SO AI Экв ) 9 Okisleniw h’a’m qa’lpine-keliw reaktsiyalarında oksidlewshi yamasa qa’lpine- keltiriwshinin’ ekvivalenti-o’zinin’ molekulalıq massasın qosıp alg’an yamasa berip jibergen elektronlarının’ sanına bo’lgenge ten’. Mısalı, FeSO 4 + KMnO 4 + H 2 SO 4 → Fe 2 (SO 4 ) 3 + K 2 SO 4 + MnSO 4 + H 2 O Mn +7 +5e - → Mn +2 ( 6 , 31 5 158 4 = = KMnO Э ) 5. Ko’lemlik qatınas nızamı – ximiyalıq reaktsiyag’a kirisip atırg’an zatlardın’ ko’lemleri o’z-ara h’a’m reaktsiya na’tiyjesinde payda bolatug’ın gazlardın’ ko’lemleri menen a’piwayı pu’tin sanlar qatınası sıyaqlı qatınasta boladı. Bul nızam Gey-Lyussak ta’repinen ashıldı. Mısalı, 2 ko’lem vodorod 1 ko’lem kislorod penen joqarı temperaturada reaktsiyag’a kirisip 2 ko’lem suw puwın payda etedi. 6. Avogadro nızamı – birdey jag’dayda h’a’r qanday gazlardın’ ten’dey ko’lemlerinde birdey sandag’ı molekulalar bar boladı. Avogadro nızamınan to’mendegi juwmaq kelip shıg’adı: 1. A’piwayı gazlardın’ molekulaları eki atomnan ibarat. 2. Normal jag’dayda h’a’r qanday gazdın’ bir moli 22,4 l. ko’lemdi iyeleydi. Bul ko’lem molyar ko’lem dep ataladı. (Normal jag’day – bul 0 0 S yamasa 273 K temperatura h’a’m 1atm. yamasa 101,325 kPa basımdag’ı jag’day.) 3. Ha’r qanday gazdın’ bir molinde 6,02 ⋅10 23 mol -1 dana, atom yamasa molekulalar sanı bar boladı. Bul san Avogadro sanı dep aytıladı. Mol-bul zattın’ o’lshem mug’darı yamasa molde an’latılg’an mug’dar bolıp, ol to’mendegishe tabıladı. M m n = bul jerde, m -zattın’ berilgen massası, al M-molyar massa. Mısalı, 49 g ku’kirt kislotasındag’ı “zat mug’darı” 49/98=0,5 molge ten’. 7. Sharl, Gey-Lyussak h’a’m Boyl-Mariottın’ gaz nızamları: Sharl-Gey-Lyussak nızamlarına muwapıq: 1) o’zgermes basımda o’zgermes gaz massasının’ ko’lemi gazdın’ absolyut temperaturasına proportsional boladı: 2 1 2 1 T T V V = V=(constT) p,m 2) o’zgermes ko’lemde o’zgermes gaz massasının’ basımı gazdın’ absolyut temperaturasına proportsional boladı: 2 1 2 1 T T P P = P=(constT) V,m 10 Gazdın’ basımı, ko’lemi h’a’m temperaturası arasındag’ı baylanıs ideal gazdın’ jag’day ten’lemesi yag’nıy Klapeyron tenlemesi menen ko’rsetiledi. T PV T V P = 0 0 0 bul ten’lemedegi 0 0 0 T V P di R dep belgilesek, onda n mol gaz ushın Mendeleev-Klapeyron tenlemesi to’mendegishe jazıladı: PV = nRT Bul jerde n= M m bolg’anlıktan, joqarıdag’ı ten’leme to’mendegi ko’riniske iye boladı: RT M m PV = R= 1 1 314 , 8 273 4 , 22 325 , 101 − − ⋅ ⋅ = ⋅ К моль Ж universal gaz turaqlısı dep ataladı. 8. Daltonnın’ partsial basımlar nızamı – bir-birine ximiyalıq ta’sir ko’rsetpeytug’ın gazlar aralaspasının’ basımı aralaspadag’ı ayırım gazlardın’ partsial basımlarının’ jıynag’ına ten’ boladı: P = P 1 + P 2 +P 3 + … Partsial basım degenimiz-berilgen gaz ma’lim bir temperaturada aralaspa ko’lemine ten’ bolg’an ko’lemdi iyelegende payda bolatug’ın basım. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|