O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Lektsiya 18 Ku’kirt Bul element burınnan a’iyemgi egiptyanlarg’a belgili bolg’an. Jer qatlamındag’ı mug’darı boyınsha (0,03 %) ol ken’ tarqalg’an elementler qatarına kiredi. Ku’kirt ta’biyatta h’a’r qıylı formada ushıraydı. Ta’biyatta Erkin h’a’m birikpe tu’rinde ushıraydı.Onın’ birikpelerin u’lken eki gruppag’a bo’liwge boladı: sulfidler h’a’m sulfatlar. Sulfidler ishinde en’ a’h’miyetlisi-pirit FeS 2 . Sulfatlardan en’ ko’p tarqalg’anı gips CaSO 4 ·2H 2 O. Ku’kirt birikpeleri, a’dette vulkan gazlarında h’a’m mineral dereklerdin’ suwlarında ushıraydı. Sonday-aq, ol beloklı zatlar quramında boladı, sonlıqtan ol tiri organizmler h’a’m o’simlikler quramında boladı. 85 Ku’kirttin’ izotoplı quramı to’mendegishe: 32 (95,0 %), 33 (0,76 %), 34 (4,22 %), 36 (0,02 %). Ku’kirt atomının’ tiykarg’ı jag’daydag’ı sırtqı elektron qabatı 3s 2 3p 4 bolg’anlıqtan, kislorod sıyaqlı eki valentli. O’simlikler tiykarınan ku’kirtti tuqım h’a’m japıraqlarında toplaydı.Mısalı, kapustada 0,8 % ku’kirt bar. Haywanlarda, ku’kirt tiykarınan, olardın’ ju’ninde (5 % ge shekem), su’yeklerde, shaqlarında ko’p boladı. Ku’kirtti jer astınan alıw ushın 1-su’wrette ko’rsetilgen a’sbap qollanıladı. Ol Bunda jerdin’ ku’kirtli qatlamına bir-birine kiygizilgen u’sh truba kirgiziledi.Sırtqı trubag’a 170 0 S g’a shekem qaynatılg’an suw jiberiledi (basımda). Rudag’a tu’se otırıp , ol truba astındag’ı teren’likte jıynalg’an ku’kirtti eritedi.İshki trubadag’ı ıssı h’awa suyıq ku’kirtti ko’pirtedi h’a’m ortan’g’ı trubadan onı joqarıg’a ko’teredi. Ol jerde ku’kirt taqtaylar menen qorshalg’an ken’islikke ag’adı h’a’m u’lken massa payda etedi. Jer astınan ku’qirtti balqıtıp alıw ku’kirtke bay h’a’m ko’p jerlerde alıp barıladı. Suw h’a’m janılg’ını ko’p talap etkenlikten rudadag’ı ku’kirttin’ 50 % in g’ana ajıratıp alıwg’a boladı. Ta’biyg’ıy orınlardan alıng’an ku’kirt a’dette taza bolmaydı. Onı tazalaw ushın arnawlı pechlerde qayta aydaladı Og’ada taza ku’kirttin’ iyisi joq h’a’m suwıwg’a uqıplı boladı. Jer ju’zinin’ ku’kirtke talabı jılına 20 mln.t. Onın’ tiykarg’ı tutınıwshı o’ndirisleri: ku’kirt kislotasın islep shıg’arıw, qag’az, rezina, shırpı islep shıg’arıw h’.t.b. Ku’kirt xalıq xojalıg’ı zıyankeslerine qarsı gu’resiwde, pirotexnikada,meditsinada qollanıladı. Taza ku’kirttıg’ızlıg’ı 2,1 g/sm 3 , bolg’an 119 °S ta balqıytug’ın h’a’m 445 °S ta qaynaytug’ın sarı kristall zat.Ol ıssılıq h’a’m elektr togin jaqsı o’tkeredi. Suwda erimeydi. Onın’ en’ jaqsı eritkishi ku’kirtli uglerod (SS 2 ). Elementar ku’kirt qa’dimgi jag’dayda segiz atomlı aylanbalı molekula tu’rinde boladı. (su’wret. 2). S 8 molekulalarınan payda bolg’an kristalla eki formag’a iye. 95,4 °S dan to’mende qa’dimgi sarı ku’kirt (tıg’ızlıg’ı2,07 g/sm 3 ) (balq.temp.112,8 °S) rombik turaqlı. Kernisinshe 95,4 °S ten joqarı temperaturada aqshıl -sarı monoklin ku’kirt(tıg’ızlıg’ı 1,96 g/sm 3 h’a’m balq.t. 119,3 °S (S β ))turaqlı (su’wret 3). 2.Su’wret. S 8 molekulasının’ qurılısı. Su’wret.3.Ku’kirt jag’day diagramması. Su’wret. 1. Jer astınan ku’kirtti balkıtıp alıw a’sbapı. 86 Qızdırg’anda ku’kirttin’ fizikalıq qa’siyetlerinin’ o’zgeriwi onın’ ishki qurılısının’ o’zgeriwi menen baylanıslı. Puwlarında S 8 , S 6 , S 4 h’a’m S 2 molekulaları arasında tepe-ten’lik boladı. S 8 den S 2 o’tiw endotermik protsess: 1/4S 8 (+4,4 kDj) → 1/3S 6 (+29 kDj) →1/2S 4 ( +58 kDj) → S 2 Sonlıqtan temperaturanın’ artıwı menen tepe-ten’lik on’g’a qaray awısadı.Bunın’ sırtqı belgisi ku’kirttin’ ren’inin’ o’zgeriwi bolıp tabıladı.Qaynaw temperaturasına jaqınlag’anda ku’kirt qızg’ısh-sarı ren’ge iye boladı, qızdırıw dawam ettiriliwi menen qızıl ren’ge o’zgeredi, son’ınan ag’aradı 650 °S da aqshıl-sarı ren’ge o’zgeredi.Qaynap atırg’an ku’kirt puwlarında (ko’lemi boyınsha) shama menen 59 % S 8 , 34 % S 6 , 4 % S 4 h’a’m 3 % S 2 boladı. S n (tek S 2 basqa) tsikllik qurılısqa iye boladı. 900 °S da ku’kirt puwları tek S 2 molekulalarınan turadı. Olardın’ atomlarg’a dissotsiatsiyalanıw energiyası 418 kDj/mol. Elektronlık qurılısı boyınsha S 2 molekulası O 2 molekulasına uqsas. Suyıq ku’kirtti tez suwıtqanda tepe-ten’lik awısıp u’lgermeydi. Payda bolg’an qattı faza (b.temp. 110 °S) eki tu’rdegi ku’qirtten — ku’qirtli uglerodta eriytug’ın (S λ ) h’a’m erimeyug’ın (S µ ) turadı(suwret 5). Turg’annan keyin plastik ku’kirt tez qatadı, biraq S λ Ge a’ste o’tedi. Ku’kirt skipidarda jaqsı eriydi. Basqa organikalıq eritkishlerde onsha jaqsı erimeydi. Taza ku’kirt za’h’a’rli emes.Onın’ az mug’darın qabıl etiw gemorroyda paydalı. Ju’da’ maydalang’an ku’kirt teri keselliklerin emlewde qollanılatug’ın maz quramına kiredi. Ku’kirtti qurılısta shiyshe talshıq penen aralastırıp, suwıtıp, suwıq h’a’m ıg’allıqtı o’tkermeytug’ın bekkem qurılıs materialı alınadı. Ku’kirttin’ valentlik jag’daylarına −2, 0, +4 h’a’m +6 sanları juwap beredi. Suwıqta ku’kirt og’ada inert (tek ftor menen kirisedi), biraq qızdırg’anda onın’ aktivligi artadı h’a’m ol xlor, brom (iod penen kirispeydi), kislorod, vodorod h’a’m metallar menen reaktsii kirisedi. Metallar menen reaktsiyası na’tiyjesinde to’mendegishe ku’kirtli birikpeleri payda boladı, mısalı: Fe + S = FeS + 96 kDj Vodorod ku’kirt penen qa’dimgi jag’dayda kirispeydi. Tek g’ana qızdırg’anda qaytımlı reaktsiya o’tedi: N 2 + S = H 2 S + 21 kDj 350 °S da tepe-ten’lik on’g’a, al temperatura joqarılag’anda shepke jıljıydı.Praktikada ku’qirtli vodorod ku’kirtli temirge suyıltırılg’an kislota ta’sir ettirip alınadı : FeS + 2 HSl = FeCl 2 + H 2 S ↑ N 2 S molekulası ten’ qaptallı u’shmu’yeshli strukturag’a iye. [d(HS) = 133 pm, ∠HSH = 92°]. Ku’kirtli vodorod ren’siz, og’ada za’h’a’rli gaz. Bir ko’lem suwda qa’dimgi jag’dayda 3 ko’lem ku’qirtli vodorod eriydi. Qızdırg’anda eriwshen’lik kemeyedi. Ku’kirtli vodorod h’awada jandırılg’anda to’mendegi reaktsiya o’tedi: 2 H 2 S + 3 O 2 = 2 H 2 O + 2 SO 2 + 1125 kDj (kislorod artıq bolg’anda) 2 H 2 S + O 2 = 2 H 2 O + 2 S + 531 kDj (kislorod jetispegende). Su’wret.5.S µ shınjırının’ qurılısı. 87 N 2 S tin’ brom menen xloroformdag’ı ta’sirlesiwi mına sxema boyınsha o’tedi: Vr 2 + N 2 S ⇔ NVr + NSVr (tiobromlı kislota). Sistemag’a qurg’aq ammiaktı qosıw ten’ salmaqlıqtı on’g’a jıljıtadı, o’ytkeni, NH 4 Vr h’a’m NN 4 SVr payda boladı. Keyingi duz tek to’men temperaturada turaqlı, qa’dimgi jag’dayda a’ste aqırın NN 4 Vr h’a’m S ke tarqaladı.İod bul reaktsiyag’a brom sıyaqlı kirisedi. Bul og’ada qızıqlı, sebebi iod ku’kirt penen tuwrıdan-tuwrı kirispeydi. Ku’kirttin’ galogenlerge elektr tuwıslıg’ı F −Cl−Br−I qatarı boyınsha kemeyedi, sonlıqtan onın’ iodlı birikpelerin alıp bolmaydı. Qalg’an galogenler menen ku’kirt reaktsii kirisedi. Ku’kirt galogenidlerinin’ ayırım qa’siyetleri to’mende keltirilgen: SF 6 S 2 F 10 SF 5 Cl SF 4 S 2 F 2 SCl 4 SCl 2 S 2 Cl 2 S 2 Br 2 Agregat jag’dayı gaz suyıq gaz gaz gaz turaq- sız. suyıq. suyıq. suyıq. Ren’i ren’siz ren’siz ren’siz Ren’siz Ren’siz ren’siz qızıl. ren’siz qızıl Balqıw temp., °S −50 basım −53 −64 −121 −133 −30 −121 −77 −40 Qaynaw temp., °S −64 ayd. +29 −19 −37 +15 (tarq.) +60 +138 +57 (27 Pa) Bul birikpelerdin’ ko’pshiligi elementlerdin’ o’z-ara ta’sirlesiwinen payda boladı h’a’m suw menen an’sat tarqaladı. Bulardın’ ishinde en’ a’h’miyetlisi geksaftorid SF 6 . Ol ren’siz, iyissiz h’a’m za’h’a’rli emes. Ku’kirttin’ basqa galogenidlerinen o’zinin’ inertligi menen ajıralıp turadı. Ol gaz ta’rizli izolyator bolg’anlıqtan, joqarı voltlı u’skenelerde qollanıladı. Ol elementlerden ju’da’ ko’p mug’darda jıllılıq bo’lip shıg’arıw menen payda boladı(1208 kDj/mol) h’a’m 800 °S g’a shekem termik turaqlı. SF 6 molekulası polyar emes h’a’m joqarı ionlanıw potentsialına iye. Ol basqa gazlarg’a qarag’anda suwda az eriydi h’a’m NaON yamasa NSl eritpeleri menen reaktsii kirispeydi. Vodorod h’a’m kislorod penen SF 6 reaktsiyag’a kirispeydi, biraq qızdırg’anda N 2 S penen 400 °S da to’mendegi reaktsiya ju’redi: SF 6 + 3 N 2 S = 6 NF + 4 S İodlı vodorod penen SF 6 to’mendegi sxema boyınsha an’sat tarqaladı: SF 6 + 8 NI = 6 NF + N 2 S + 4I 2 Ku’kirt tetraftoridi (elementlerden payda bolıw jıllılıg’ı 769 kDj/mol) basımda h’a’m 200 −300 °S temperaturada to’mendegi reaktsiya boyınsha alınadı: S + 2 Cl 2 + 4 NaF = 4 NaCl + SF 4 Onın’ molekulası polyarlı h’a’m trigonal bipiramida strukturasına iye (su’wret. 7). İnert SF 6 dan ayırmashılıg’ı ku’kirt tetraftoridi birigiw reaktsiyasına kirisedi h’a’m jaqsı ftorlawshı agent bolıp tabıladı, suw ta’sirinde an’sat tarqaladı h’a’m za’h’a’rli. Ku’kirt dixloridi xlordı S 2 Sl 2 ge jiberiw arqalı alınadı: S 2 Sl 2 + Sl 2 ⇔ 2 SSl 2 . Su’wret. 6. Ku’kirtli vodorodtın’ eriwshen’ligi (1l suw ko’leminde). Su’wret. 7. SF 4 mole- kulasının’ qurılısı. 88 To’rt xlorlı ku’kirt S 2 Sl 2 ge suyıq xlor ta’sir ettirip alınadı. Bul birikpe tek g’ana qattı jag’dayında turaqlı, al balqıtılg’anda SCl 2 h’a’m Sl 2 g’a tarqaladı. Bromlı ku’kirt qızdırg’anda elementlerden payda boladı.( payda bolıw jıllılıg’ı 16,8 kDj/mol). Ol suw menen to’mendegi ten’leme boyınsha tarqaladı: S 2 Br 2 + 2 H 2 O = 2 HBr + H 2 S 2 O 2 h’a’m H 2 S 2 O 2 + S 2 Br 2 = 2 HBr + SO 2 + 3S (payda bolatug’ın aralıq o’nim h’a’m sol waqıtta da’rh’al tarqalıp ketiwshi tioku’kirtli kislota — N 2 S 2 O 2 — h’a’m onın’ duzları belgisiz, biraq onın’ ayırım organikalıq tuwındıları alıng’an). S 2 Cl 2 dın’ suw menen ta’sirlesiwi de usınday o’tedi. S 2 Cl 2 turg’anda a’ste tarqaladı h’a’m da’slep sarı, son’ınan qızıl-qon’ır ren’ge o’zgeredi. Elementar ku’kirt S 2 Cl 2 de jaqsı eriydi, biraq S 2 Br 2 da erimeydi. Ku’kirt monoxloridi qurg’aq xlordı artıqsha mug’dardag’ı ku’kirtke ta’sir ettirip alınadı. Ol ximiyalıq birikpeler ushın jaqsı eritkish bolıp tabıladı. Rezina sanaatında ku’kirt monoxloridi kauchuktı (h’a’r qanday mayda na’rseler ushın qollanılatug’ın) suwıq jag’dayda vulkanizatsiyalawda qollanıladı. Issı vulkanizatsiyalawda ( 150 °S) elementar ku’kirt qollanıladı. Taza xlorsulfanlardı S n Sl 2 sulfanlar menen N 2 S n ta’sirlestirip, ayrıqsha jag’dayda (jaqtılıq qatınasısız), h’a’r qıylı atomlı elementar ku’kirttin’ tsikllik molekulası sintezlep alınadı. Mısalı, S 6 molekulası N 2 S h’a’m S 2 Sl 2 dan to’mendegi sxema boyınsha alınadı: NSN + SlSSSl + NSN + SlSSSl = 4 NCl + S 6 Ku’kirttin’ kislorod penen ta’sirlesiwi tek g’ana joqarı temperaturada boladı. Ku’kirt h’awada ko’k jalın shıg’arıp ku’qirt dioksidin payda etedi: S + O 2 = SO 2 + 297 kDj Ku’kirt dioksidi(ku’kirtli gaz) ren’siz, o’zine ta’n o’tkir iyisli gaz. Suwda jaqsı eriydi. Ku’kirtli gaz ximiyalıq juda’ aktiv. Og’an tiyisli reaktsiyalardı u’sh tu’rge bo’lip qarawg’a boladı: a)valentlik o’zgermeytug’ın; b) valentliktin’ to’menlewi menen ju’retug’ın; v)valentliktin’ joqarılawı menen ju’retug’ın reaktsiyalar. Birinshi tu’rdegi reaktsii SO 2 nin’ suw menen ta’sirlesiwi na’tiyjesinde ku’kirtli kislotanı H 2 SO 3 payda etiw reaktsiyası mısal bola aladı. Bul kislota og’ada ku’shsiz h’a’m turaqsız bolg’anlıqtan suwlı eritpede to’mendegi tepe-ten’lik ornaydı: H 2 O + SO 2 ⇔ H 2 SO 3 ⇔ H + + HSO 3 − ⇔ 2 H + + SO 3 2 − Suw menen ta’sirlespegen ku’kirtli kislotanın’ birikpe quramında mudamı bolıwı, og’an o’tkir iyis beredi. Erkin h’alında bul kislota bo’lip alınbag’an. Ku’kirtli kislota eritpesin qızdırg’anda ku’kirt dioksidi ushıp ketedi, sonlıqtan joqarıdag’ı tepe-ten’lik shepke jıljıydı. Kerisinshe, silti qosılg’anda tepe-ten’lik on’g’a jıljıydı. Ku’kirtli kislota eki tiykarlı bolg’anlıqtan, eki tu’rli duzlardı payda etedi: orta (sulfitler) h’a’m ashshı (gidro- yamasa bisulfitler). Barlıq bisulfitler tek suwlı eritpesinde turaqlı, olardın’ ishinde natriy h’a’m kaliy bisulfitleri jaqsı eriydi. Ku’kirttin’ kilsorodlı birikpeleri ishinde to’mengi oksid — ku’kirt gemioksidi S 2 O — SO 2 nin’ ku’kirt puwları menen aralaspasına to’men basımda elektr razryadın ta’sir ettirip aladı. SO 2 + 3 S = 2 S 2 O S 2 O ni 160 °S h’a’mv 0,5 mm sın. bag’. da to’mendegi reaktsiya boyınsha alıw qolaylı: SOCl 2 + Ag 2 S = 2 AgCl + S 2 O Ku’kirt gemioksidi qon’ır gaz, komnata temperaturasında 40 mm sın. bag’. nan joqarı bolmag’an basımda bir neshe saat qurg’aq tu’rinde saqlanadı. Kontsentratsiyanı arttırg’anda to’mendegi reaktsiya ju’redi: 2 S 2 O = SO 2 + 3 S Ku’shli suwıtıw S 2 O ni sarg’ısh-qızıl tu’rge engizedi, ol 30 °S g’a qızdırılg’anda SO 2 h’a’m ku’kirtke tarqaladı. Molekulyar kislorod penen S 2 O qa’dimgi jag’dayda okislenbeydi, al suw menen an’sat tarqaladı h’a’m gidrolizdin’ birinshi o’nimi H 2 S 2 O 2 bolıp tabıladı. 89 SO 2 ,nin’ ko’p mug’darı ku’kirt kislotasın islep shıg’arıwda, qag’az h’a’m toqımashılıq sanaatında, miywelerdi konservatsiyalawda, vinolardı ashıp ketiwden saqlawda, dezinfektsiyalawda qollanıladı. Bul maqsetler ushın onı ku’kirtti jag’ıp aladı. SO 2 ni suw menen 150 °S da awızı bekitilgen trubkada qızdırg’anda to’mendegi sxema boyınsha dismutatsiya boladı: 3 SO 2 + 2 H 2 O = 2 H 2 SO 4 + S Ku’kirtli kislotanın’ dissotsialanıw konstantası K 1 = 2·10 -2 i K 2 = 6·10 -8 . Ol eki tu’rli strukturada bolıwı mu’mkin: S O H O H O h’a’m H O S H O O . Onın’ ko’pshilik duzlarına birinshi struktura, al ayırım aktivligi az metallar ushın ekinshi struktura sa’ykes keledi. H 2 SO 3 duzları a’dette, SO 2 ni metall gidroksidleri yamasa karbonatları menen suwlı ortalıqta ta’sir etttirip alınadı.Bulardın’ ishinde en’ a’h’miyetlisi- Ca(HSO 3 ) 2 , ol tsellyuloza sanaatında qollanıladı. Natriy bisulfiti eritpesin kristallizatsiyalag’anda to’mendegishe pirokislotanın’ natriylı duzın payda etip, suw shıg’ıp ketedi: 2 NaHSO 3 = H 2 O + Na 2 S 2 O 5 Pirosulfit natriydı to’mendegi reaktsiya boyınsha alıw qolaylıraq: 2 SO 2 + 2 NaHCO 3 = Na 2 S 2 O 5 + 2 CO 2 + H 2 O Onın’ tarqalıwı 100 °S da baslanadı h’a’m to’mendegishe o’tedi: Na 2 S 2 O 5 = Na 2 SO 3 + SO 2 Pirosulfit natriy ızg’ar biyday h’a’m ju’zimdi konservantlawda qollanıladı. Aktiv metallardın’ sulfitlerin 600 °Sda qızdırg’anda ku’kirt h’a’m ku’kirtli vodorod kislotalarının’ duzlarına tarqaladı, mısalı: 4 K 2 SO 3 = 3 K 2 SO 4 + K 2 S Ku’kirt dioksidine Ss, Rb, K h’a’m Na(Li emes)ftoridlerin mına sxema MF + SO 2 = MSO 2 F boyınsha ta’sir ettirip ftorsulfinatlar payda boladı. Qızdırg’anda yamasa suw ta’sirinde ftorsulfinatlar tarqaladı. Ku’kirttin’ valentligi to’menlewi menen o’tetug’ın ximiyalıq protsessler ku’kirt dioksidi ushın az xarakterli.Olardın’ ishinde en’ a’h’miyetlisi katalizator qatınasında (boksit) 500 °S da SO 2 nin’ uglerod monoksidi menen reaktsiyası : SO 2 + 2 CO = 2 CO 2 + S + 268 kDj Ol metallurgiya zavodlarınan shıg’atug’ın gaz shıg’ındılarınan ku’kirtti ajıratıp alıw ushın qollanıladı. Bug’an ja’ne bir mısal, SO 2 nin’ ku’qirtli vodorod penen reaktsiyası bolıp tabıladı: SO 2 + 2 H 2 S = 2 H 2 O + 3 S + 234 kDj Ko’p mug’darda suw qatınasında SO 2 nin’ N 2 S penen ta’sirlesiwinen ku’kirtten baska ulıwma formulası N 2 S n O 6 bolg’an polition kislotalarının’ aralaspası payda boladı. Onda ku’kirt atomları bir-biri menen shınjır payda etip baylanısıp turadı. Usıg’an sa’ykes mısalı, tetrationlı kislotag’a to’mendegi formula sa’ykes keledi: NO −SO 2 −S−S−SO 2 −OH. S 4 O 6 2 − ionlarının’ ken’isliktegi qurılısı 8 su’wrette ko’rsetilgen. Suwlı eritpelerinde polition kislotaları ku’shli dissotsiatsiyalang’an h’a’m H 2 SO 4 , N 2 SO 3 h’a’m ku’qirt payda etip tarqaladı. Olardın’ o’zleri turaqsız, biraq olardın’ diefiratları to’mendegishe alınadı: Su’wret. 8. S 4 O 6 2– -ionının’ qurılısı 90 H 2 S n + 2 SO 3 +2 (S 2 N 5 ) 2 O = N 2 S n +2 O 6 ·2(S 2 H 5 ) 2 O Tiykarınan SO 2 nin’ N 2 S penen suwlı ortalıqta ta’sirlesiwi to’mendegishe o’tedi: SO 2 + 2 H 2 S = 2 H 2 O + 3 S SO 2 + H 2 O + S = H 2 S 2 O 3 3 SO 2 + H 2 S = H 2 S 4 O 6 3 SO 2 + H 2 S + S = H 2 S 5 O 6 Da’slepki payda bolıp atırg’an aralıq o’nim tioku’kirtli kislotanın’ payda bolıwı esaplanadı: N 2 S + SO 2 = H 2 S 2 O 2 SO 3 2 − h’a’m S 2 O 3 2 − , arasındag’ı almasıw reaktsiyası N 2 S n O 6 + N 2 S 2 O 3 ⇔ N 2 S n +1 O 6 + N 2 SO 3 na’tiyjesinde n h’a’r qıylı ma’niske iye bolg’an politionatlar alınadı. Polition kislotalarının’ ayırım eritpelerin alıwda onın’ kaliyli duzları paydalanıladı.Kaliy politionatın alıwda da’slepki o’nim — K 2 S 2 O 3 bolıp tabıladı. Onın’ payda bolıw reaktsiyası to’mendegishe: 2 K 2 S 2 O 3 + 3 SO 2 = 2 K 2 S 3 O 6 + S 2 K 2 S 2 O 3 + I 2 = K 2 S 4 O 6 + 2 KI 2 K 2 S 2 O 3 + SSl 2 = K 2 S 5 O 6 + 2KCl 2 K 2 S 2 O 3 + S 2 Sl 2 =K 2 S 6 O 6 + 2 KSl Joqarı polition kislotaları ( n > 6) turaqsız h’a’m az u’yrenilgen. Joqarıda qarap o’tilgen polition kilotalar ishinde dition kislota (N 2 S 2 O 6 ) o’geshelikke iye. SO 2 menen N 2 S nin’ ta’sirlesiw o’nimleri arasında ol joq, onı marganets duzınan aladı. MnO 2 + 2 SO 2 = MnS 2 O 6 Va(ON) 2 ,penen almasıw reaktsiyasına kiriskennen h’a’m sho’kpeni (BaSO 3 h’a’m tiykarg’ı reaktsiya menen birgelikte payda bolg’an VaSO 4 ) ajıratıp alg’annan son’ eritpeden ren’siz VaS 2 O 6 ·2N 2 O kristalları payda boladı. Og’an N 2 SO 4 ta’sir ettiriw arqalı dition kislotanın’ eritpesin alıwg’a boladı. Ku’shli kontsentrlew na’tiyjesinde ol to’mendegishe tarqalıp ketedi: N 2 S 2 O 6 = H 2 SO 4 + SO 2 Basqa ag’zalarına salıstırg’anda dition kislota oksidlewshilerge turaqlı. Dition kislotanın’ qurılısı: NO −SO 2 −SO 2 −ON . Tsinktin’ suwlı suspenziyasın ku’kirtli gaz benen qayta islegende Erkin h’alında bo’lip alınbag’an ditionlı kislotanın’ (N 2 S 2 O 4 ) tsinklı duzı alınadı: Zn + 2 SO 2 = ZnS 2 O 4 Tsinkti Na 2 SO 3 penen sho’kpege tu’sirgennen keyin filtratqa NaSl qosıw arqalı ren’siz kristallogidrat Na 2 S 2 O 4 ·2N 2 O alınadı. Ditionlı kislota duzları eritpede turaqsız. Olar to’mendegishe tarqaladı: 2 S 2 O 4 2 − = S 2 O 3 2 − + S 2 O 5 2 − Erkin h’alındag’ı H 2 S 2 O 4 ku’shsiz kislota (K 1 = 0,5, K 2 = 4·10 −3 ) h’a’m turaqsız, h’awa kislorodı menen an’sat okislenedi. Ku’kirtli kislota jag’dayındag’ı sıyaqlı ditionlı kislota eki formadag’ı strukturag’a iye: O O O=S −S=O O=S−S=O HO OH H H To’mendegi reaktsiya boyınsha SoS 2 O 4 + 2 NaHCO 3 = Na 2 SO 3 + SoSO 2 + 2 SO 2 + N 2 O sulfoksil kislotanın’ (N 2 SO 2 ) duzı kobalt sulfoksilatı SoSO 2 ·3N 2 O alınadı. Bul kislota ushın to’mendegi strukturalıq formulalar usınıladı: HO −S−OH HO−S=O H Kislotanın’ o’zi SSl 2 gidrolizinde aralıq o’nim retinde payda boladı h’a’m turaqsız (2N 2 SO 2 = N 2 O + N 2 S 2 O 3 ). Onın’ kobalttan basqa duzları anıqlanbag’an . 91 To’rt valentli ku’kirttin’ tuwındıları ushın onın’ valentligi joqarılaytug’ın reaktsiyalar xarakterli. Ku’kirtli kislota h’a’m onın’ duzlarının’ o’zi qa’lpine keltiriwshiler bolıp tabıladı. Olardın’ eritpeleri h’awada turg’anda-aq kislorodtı biriktirip aladı: 2 Na 2 SO 3 + O 2 = 2 Na 2 SO 4 Ku’kirtli kislota h’a’m sulfitler KMnO 4 , Br 2 , I 2 h’.t.b. oksidlewshiler qatınasında an’sat okislenedi. Na’tiyjede ku’kirt kislotası h’a’m onın’ duzları payda boladı. Sonday-aq, ku’kirtli kislota NIO 3 penen to’mendegi reaktsiya boyınsha okislenedi NIO 3 + 3 N 2 SO 3 = 3 N 2 SO 4 + NI Reaktsiyada NI payda bolg’annan keyin parallel tu’rde to’mendegi reaktsiyalar da ju’redi: HIO 3 + 5 HI = 3 I 2 + 3 H 2 O 3I 2 +3H 2 SO 3 +3H 2 O = 3 H 2 SO 4 + 6 HI Olardan ekinshisi birinshisige qarag’anda tezirek o’tedi.Sonlıqtan, iod reaktsiyada en’ aqırında ku’kirtli kislota tolıq okislengennen son’ payda boladı.Bul kraxmaldın’ ko’k ren’ge o’zgeriwi menen anıqlanadı . Kislorod penen birgelikte sulfitler ku’kirt penen birigiwge uqıplı, bunda tioku’kirtli kislota duzları payda boladı: Na 2 SO 3 + S = Na 2 S 2 O 3 Tioku’kirt kislotasının’ qurılısı to’mendegi formula menen ko’rsetiledi: H O S O H O S yamasa O S H S H O O Bul jerde eki molekulada da ku’kirttin’ okisleniw da’rejesi h’a’r qıylı ( +6 h’a’m −2). Ku’shi boyınsha tioku’kirt kislotası ku’kirt kislotasına jaqın, biraq ol Erkin h’alında ajıratıp alınbag’an h’a’m ajıratıp alıwda ol ku’qirtli kislota h’a’m ku’kirtke tarqalıp ketedi. Kerisinshe, onın’ ko’pshilik duzları turaqlı. Olar ren’siz h’a’m suwda jaqsı eriydi. En’ a’h’miyetlisi natriy tiosulfatı (giposulfit) Na 2 S 2 O 3 ·5H 2 O. Bul duz fotografiyada h’a’m ku’shli qa’lpine-keltiriwshi retinde qollanıladı.Mısalı,to’mendegi reaktsiya boyınsha: Na 2 S 2 O 3 + 4 Cl 2 + 5 H 2 O = 2 H 2 SO 4 + 2 NaCl + 6 HSl giposulfit meditsinada qollanıladı. Tiosulfat kislota −78 °S da xlorsulfon kislotasını ku’kirtli vodorod ta’sir ettirip alınadı: NSO 3 S1 + N 2 S = NSl ↑ + N 2 S 2 O 3 Ol maysıman suyıqlıq, to’mendegishe tarqaladı: 2 N 2 S 2 O 3 = N 2 S ↑ + N 2 S 3 O 6 Eger Na 2 S 2 O 3 eritpesine tamshılatıp qaynag’an kontsentrlengen NSl qosılsa tiosulfat kislotanın’ tarqalıwı bayqaladı. H 2 S 2 O 3 +N 2 O = N 2 S + N 2 SO 4 Giposulfit ku’kirttin’ silti menen ta’sirlesiwinen alınadı: 3 S + 6 NaON = Na 2 SO 3 + 2 Na 2 S + 3 N 2 O Artıqsha ku’kirt Na 2 SO 3 birigip giposulfit payda etedi. Giposulfitti alıwdın’ basqa usılı SO 2 h’a’m N 2 S tin’ siltili ortalıqta ta’sirlesiwi bolıp tabıladı: 4 SO 2 + 2 N 2 S + 6 NaON = 3 Na 2 S 2 O 3 + 5 N 2 O 48,5 °S giposulfit o’zinin’ kristallizatsion suwında balqıydı h’a’m 100 °S da suwdı jog’altadı. Qızdırıwdı dawam etiw (220 °Sdan joqarı) onın’ tarqalıwına alıp keledi: 4 Na 2 S 2 O 3 = 3 Na 2 SO 4 + Na 2 S 5 Na 2 S 5 = Na 2 S + 4 S Erkin xlor sıqlı barlıq ku’shli oksidlewshiler (NOSl, Br 2 h’.t.b.) giposulfitti ku’kirt kislotası h’a’m onın’ duzlarına shekem okisleydi. Ku’shsizirek oksidlewshiler ta’sirinde tetration kislota duzları payda boladı. I 2 +2 Na 2 S 2 O 3 = 2 NaI + Na 2 S 4 O 6 Bul reaktsiya analitik ximiyada iodometriya usılında qollanıladı. 92 Ku’kirtli gaz ushın valentliktin’ joqarılaw reaktsiyası ku’kirtli kislotag’a salıstırg’anda qıyınıraq o’tedi. Olardan en’ a’h’miyetlisi SO 2 nin’ xlor h’a’m kislorod penen ta’sirlesiwi bolıp tabıladı. Xlor menen ku’kirt dioksidi quyash nurında ta’sirlesedi: SO 2 + Cl 2 = SO 2 Cl 2 + 92 kDj Payda bolıp atırg’an xlorlı sulfuril o’tkir iyisli ren’siz suyıqlıq. Issı suw menen ku’kirt h’a’m duz kislotasın payda etip tarqaladı: SO 2 Cl 2 + 2 H 2 O = H 2 SO 4 + 2 HSl Suw menen reaktsiyalasqanda galogenvodorod h’a’m basqa kislota aralaspasın payda etetug’ın zat kislota angidridi dep ataladı. Xlorlı sulfuril ku’kirt kislotasının’ xlorangidridi dep ataladı. Eger xlorlı sulfurildi eki gidroksil ornına xlor almasqan ku’kirt kislotası sıyaqlı dep qarasaq, onda bir gidroksildin’ xlor menen orın almasıwınan xlorsulfon kislota payda boladı: H O O H S O O H O Cl S O O Cl Cl S O O ku’kirt kislotası xlorsulfon kislotası xlorlı sulfuril Ol SO 3 ke HSl dı tuwrıdan-tuwrı ta’sir ettiriw arqalı alınadı. Suw menen xlorsulfon kislota (HSO 3 Cl) HCl h’a’m H 2 SO 4 ke tarqaladı. Xlorlı sulfuril sıyaqlı ol organikalıq sintezde qollanıladı. Ku’kirttin’ oksoxloridi sıyaqlı ku’kirttin’ bromlı h’a’m iodlı tuwındıları belgisiz, kerisinshe ftorlı birikpeleri jaqsı u’yrenilgen. Ftorlı sulfuril (SO 2 F 2 ) SO 2 ke F 2 ta’sir ettirip alınadı. Onı ftorg’a 100 °S tan joqarı temperaturada suwsız natriy sulfat ta’sir ettirip alıw qolaylı: Na 2 SO 4 + 2 F 2 = 2 NaF + SO 2 F 2 + O 2 Ftorlı sulfuril ren’siz gaz, ximiyalıq inert. Ol suw menen, metall natriy menen reaktsii kirispeydi. Biraq silti eritpeleri menen SO 2 F 2 tarqaladı. Ftordın’ kislorodlı birikpesi bolg’an ftorsulfon kislota tiykarınan organikalıq sintezde qollanıladı. Onın’ kaliy perxloratı menen ta’sirlesiwi to’mendegishe: KSIO 4 + NSO 3 F = KNSO 4 +FSlO 3 SO 2 nin’ kislorod penen reaktsiyası xlor menen reaktsiyasına qarag’anda qıyınıraq o’tedi: SO 2 + O 2 ⇔ 2 SO 3 + 196 kDj. Bul protsess joqarı temperatura h’a’m katalizator qatınasında tez o’tedi. Ku’kirt angidridi puwları (h’a’m onın’ SO 2 degi eritpesi) SO 3 molekulalarınan turadı, al suyıqlıqta tepe-ten’lik on’g’a jıljıydı 3SO 3 ⇔ (SO 3 ) 3 . Trimer molekulası 10-su’wrette ko’rsetilgendey aylanbalı do’ngelek koltsolardan turadı. Bul aylanbalı molekulalardan shiyshe ta’rizli ku’kirt angidridinin’ α-forması turadı. Onın’ qattı jag’dayındag’ı basqa formalarına −S(O 2 ) −OS(O 2 ) −O− shınjırınan turatug’ın zigzag ta’rizli(β-forma, γ-forma, δ-forma ushın) strukturası kiredi (su’wret. 11). Ku’kirt angidridinin’ barlıq modifikatsiyaları joqarı basımg’a iye h’a’m an’sat aydaladı. Ku’kirt angidridinin’ xa’r qıylı formaların taza tu’rinde alıw qıyın. Sonlıqtan, ko’pshilik jag’dayda olardın’ aralaspaları menen jumıs alıp baramız. Su’wret. 10. (SO 3 ) 3 -strukturası. Su’wret. 11. (SO 3 ) n -shınjırının’ sxeması. Saqlaw h’a’m tasıw ushın en’ qolaylısı ku’kirt angidridi bolıp tabıladı.Ol ıg’allıqtın’ bir tamshısı da bolmag’an jag’dayda turaqlı. Maydalang’an ku’kirt ta’sirinde h’a’tteki suw 93 ıg’allıg’ınan saqlang’an ku’kirt angidridi jasıl-ko’k kristall ku’kirt seskvioksidi (S 2 O 3 ) sho’kpege tu’sedi. Bul oksid turaqsız, suw menen sol waqıtta ku’kirt payda etip tarqaladı.Onın’ qa’dimgi temperaturada o’z-o’zinen tarqalıwı to’mendegi sxema boyınsha o’tedi:2S 2 O 3 =3 SO 2 + S. Ku’kirt altı oksidi ku’shli oksidlewshilik qa’siyetke iye. SO 3 suwda erigende ko’p mug’darda jıllılıq bo’linip shıg’adı: H 2 O + SO 3 = H 2 SO 4 + 63 kDj Taza 100 %-li ku’kirt kislotası (monogidrat)ren’siz maysıman suyıqlıq +10 °S da kristallg’a qatadı. Ku’kirt kislotasının’ a’dette tıg’ızlıg’ı 1,84 g/sm 3 h’a’m quramında 95 % H 2 SO 4 bar. Ol −20 °S dan to’men temperaturada qatadı. Kontsentrlengen ku’kirt kislotasın −10 °S da kristallizatsiyalap ku’kirt monogidratı alınadı. Onı payda etiwshi (NO) 2 SO 2 molekulası kristalları bir-biri menen ku’shli vodorodlıq baylanıs penen birikken (su’wret 12). Az g’ana suw qatınasında to’mendegi sxema boyınsha dissotsiatsiyalanadı: N 2 O + N 2 SO 4 ⇔ N 3 O + + NSO 4 − Azot kislotası monogidratta o’zin ku’shsiz tiykar retinde ko’rsetedi: HNO 3 + 2 H 2 SO 4 ⇔ H 3 O + + NO 2 + + 2 HSO 4 – Al xlor kislotası ku’shsiz kislota tu’rinde boladı H 2 SO 4 + HClO 4 = H 3 SO 4 + + ClO 4 – Kontsentrlengen H 2 SO 4 ku’shli oksidlewshi, a’sirese qızdırg’anda (a’dette SO 2 ge shekem qaytarıladı). Mısalı, ol HI h’a’m HVr (biraq HSl emes) erkin galogenge shekem oksidleydi. Ko’pshilik metallar da - Cu, Hg h’. t.b. ( altın h’a’m platina H 2 SO 4 ke turaqlı) oksidlenedi. Onın’ mıs penen ta’sirlesiwi to’mendegishe o’tedi: Cu + 2 H 2 SO 4 = CuSO 4 + SO 2 ↑ + H 2 O Ju’da’ o’tkir ( 75 % tan joqarı ) ku’kirt kislota temirge ta’sir etpeydi. Bul onı polat ballonlarda tasıw mu’mkinshiligin beredi. Kerisinshe, suyıltırılg’an H 2 SO 4 temirdi vodorod payda etip, an’sat eritedi. Suyıltırılg’an ku’kirt kislota oksidlewshilik qa’siyetti ko’rsetpeydi. Oksidlewshi retinde ta’sir ete otırıp, ku’kirt kislotası ko’pshilik jag’dayda SO 2 ge shekem qa’lpine keledi. Biraq, ku’shli qa’lpine-keltiriwshiler menen ol S h’a’m H 2 S ke shekem qa’lpine keledi. H 2 SO 4 + H 2 S = 2H 2 O + SO 2 + S Ku’kirt kislotası h’a’tteki gaz ta’rizli vodorod penen de qaytarılıwı mu’mkin, sonlıqtan onı vodorodtı keptiriwde yag’nıy qurg’atıwda qollanıwg’a bolmaydı. O’tkir ku’kirt kislotası ıg’allıqtı o’zine jaqsı sin’iredi, sonlıqtan ol gazlardı qurg’atıwda qollanıladı. H 2 SO 4 eki tiykarlı kislota bolg’anlıqtan eki tu’rli duzlardı payda etedi: orta (sulfatlar) h’a’m ashshı (gidrosulfatlar yamasa bisulfatlar), keyingi duzları qattı jag’dayında ayırım aktiv metallar (Na, K h’.t.b.) ushın g’ana alıng’an. Ko’pshilik ku’kirt kislotasının’ duzları ren’siz, an’sat kristallanadı h’a’m suwda jaqsı eriydi. Olardın’ ishinde az eriytug’ını CaSO 4 , ju’da’ jaman eriytug’ını PbSO 4 h’a’m derlik erimeytug’ını BaSO 4 . Qızdırıwg’a qatınası boyınsha sulfatlar eki gruppag’a bo’linedi.Olardın’ ayırımları (mısalı, Na, K, Ba duzları) 1000 °S qa shekem tarqalmaydı, basqaları (mısalı, Cu, Al, Fe duzları) metall oksidi h’a’m SO 3 ke bir qansha to’men temperaturada tarqaladı. Ayırım, quramında kristallizatsion suwı bar sulfatlar kuporoslar dep ataladı, mısalı, CuSO 4 ·5H 2 O—mıs kuporosı, FeSO 4 ·7H 2 O — temir kuporosı. Ayırım ku’kirt kislotalı duzlardı qızdırıw arqalı tarqatıwg’a ku’kirt kislotanı alıw usılı tiykarlang’an.Bunın’ ushın da’slepki o’nim retinde quramında temirdin’ ku’kirt kislotalı duzları bar ta’biyg’ıy minerallar qollanılg’an.Ol sulfidlerdin’ ıg’al h’awada a’ste okisleniwinen payda boladı. Mısalı, Su’wret 12. H 2 SO 4 kristalında vodorodlıq baylanıs sxeması. 94 4 FeS + 9 O 2 + 2 H 2 O = 4 Fe(OH)SO 4 2 Fe(OH)SO 4 = Fe 2 O 3 + H 2 SO 4 + SO 3 Qayta aydaw o’nimin suw menen suyıltıra otırıp, qa’legen kontsentratsiyalı ku’qirt kislotasın alıwg’a boladı. Ku’kirt kislotasın sanaatta alıwdın’ eki usılı bar: nitrozlı h’a’m kontaktlı usıl. Eki jag’dayda da da’slepki produkt ku’kirtli gaz bolıp tabıladı. Ol ku’kirtti h’awada jag’ıp ( AQSh) yamasa piritten — FeS 2 ( ko’pshilik Evropa ma’mleketlerinde, sonın’ ishinde Rossiyada) alınadı. Piritti jag’ıw to’mendegi ten’leme boyınsha alıp barıladı: 4 FeS 2 + 11 O 2 = 2 Fe 2 O 3 + 8 SO 2 + 3302 kDj Pechtegi temperatura 800 °S bolıwı kerek.. Ku’kirt kislotasın o’ndiriwde da’slepki o’nim ta’biyg’ıy kaltsiy sulfatı da qollanıladı. Onın’ koks penen aralaspasın ku’shli qızdırg’anda endotermik reaktsiya ju’redi: CaSO 4 + C + 392,92 kDj = CO + SO 2 + CaO Bul protsess ko’mir shan’ların jag’ıp qızdırılg’an aylanbalı tsilindr pechinde alıp barıladı.Pechtegi temperatura 1500 °S bolıwı kerek, shıg’ıp atırg’an gazda 8 % a’tirapında SO 2 boladı. Eger, da’slepki shixta quramına qosımsha ılay h’a’m qum kirgizilse, onda ku’kirt kislotası menen birgelikte bir neshe tonna tsemente alıwg’a boladı. Metallurgiya zavodlarının’ h’a’r jılg’ı shıg’ındı gazlar menen SO 2 ni shıg’arıw ko’plegen million tonnanı quraydı.Bul gazlarda 5 % SO 2 boladı. Olardan ku’kirt dioksidin ayırıp alıw ushın suwıtılg’an h’a’m shan’nan tazartılg’an gazlar quramında alyuminiy duzı bar sulfit yamasa bisulfitlerdin’ aralaspası arqalı jiberiledi. Bunday eritpe ku’kirt dioksidin suwıqta jaqsı sin’irip aladı h’a’m qızdırg’anda ja’ne onı ajıratıp shıg’aradı. Ku’kirt dioksidin shıg’ındı gazlardan uslap qalıwdın’ ja’ne bir usılında to’mendegi reaktsiya jatadı (NH 4 ) 2 SO 3 + SO 2 + H 2 O ⇔ 2 NH 4 HSO 3 tepe-ten’lik suwıqta on’g’a, ısıtqanda shepke jıljıydı. Su’wret. 19. Ku’kirt kislotasın bashnya usılı boyınsha alıw usılı. H 2 SO 4 ti nitrozlıq usıl menen alıw birinshi ma’rte XVIII a’sirdin ortalarında qollanıldı. Onın’ ximiyalıq ma’nisi to’mendegi reaktsiyalar menen ko’rsetiledi: I. SO 2 + H 2 O + NO 2 = H 2 SO 4 + NO II. 2 NO + O 2 = 2 NO 2 Birinshiden ten’lemeden ko’rinip turg’anınday, azot dioksidinin’ NO 2 oksidlewshisi monooksidke NO shekem qalpine keledi, al ol h’awa kislorodı menen ta’sirlesip ja’ne dioksid payda etedi. Solay etip, NO kislorodtı tasıwshı rolin atqaradı. O’tken a’sirdin’ 20-jıllarına shekem, ku’kirt kislotasın nitrozlıq usıl menen alıw u’lken qorg’asınlı kameralarda (kamerli usıl)alıp barıldı. Ha’zirgi waqıtları ol arnawlı bashnyalarda (bashnya usılı) alıp barıladı. Bashnya usılı boyınsha alıng’an kislotada 76 % H 2 SO 4 boladı h’a’m h’a’r qıylı aralaspalar menen pataslang’an boladı. Bul kislota menen ta’miyinleniwshiler ko’pshilik jag’dayda mineral to’gin o’ndirisi bolıp tabıladı. 95 H 2 SO 4 ti alıwdın’ bashnya usılı 19-su’wrette ko’rsetilgen. Bashnyag’a kislotag’a shıdamlı keramik plitalar jaylastırılg’an. Pechten piritti jag’ıw ushın (A) alıng’an gaz elektrofiltrde(B) shan’nan tazartıladı h’a’m o’nim jıynalatug’ın bashnyalarg’a (V h’a’m G) tu’siriledi, ol jerde olar joqarıdan ag’ıp atırg’an nitrozalar yag’nıy azot oksidinin’ kontsentrlengen ku’kirt kislotasındag’ı eritpe menen ushırasadı. Bul eritpe to’mendegi tepe-ten’lik penen xarakterlenedi: NO + NO 2 + 2 H 2 SO 4 ⇔ N 2 O 3 + H 2 SO 4 ⇔ 2 NOHSO 4 + H 2 O Solay etip, nitrozada h’a’m ximiyalıq baylanısqan (HSO 3 NO 2 —tu’rinde yag’nıy nitrozilku’kirt kislotası), h’a’m tek eritilgen azot oksidı boladı. Qızdırg’anda tepe-ten’lik shepke, suwıtqanda on’g’a jıljıydı. Ku’kirt kislotasın alıwdın’ basqa bir usılı – kontaktlıq usıl. Onın’ tiykarında joqarıda aytıp o’tilgen reaktsiya jatadı: 2 SO 2 + O 2 ⇔ 2 SO 3 + 196 kDj Platina katalizatorı qatınasında 400 °S da bul reaktsiya shepten on’g’a qaray tolıg’ı menen awısadı. Payda bolıp atırg’an SO 3 o’tkir ku’kirt kislotası menen jıynap alınadı. Bul usıl menen ku’kirt kislotasın o’ndiriw nitrozlıq usılg’a qarag’anda bir qansha qımbat, biraq bunda og’ada o’tkir h’a’m taza ku’kirt kislotası alınadı. Su’wret. 20. Ku’kirt kislotasın alıwdın’ kontaktlıq usılı. Ku’kirt kislotasın alıwdın’ kontaktlıq usılı 20-su’wrette ko’rsetilgen. Pechtegi gaz (A) izbe- izlik penen qurg’aq elektrofiltr (B), ıg’allawshı bashnya (V), ıg’al elektrofiltr (G), keptiriwshi bashnya (D), quramında okislewshi protsess katalizatorı bar kontakt apparatı (E) h’a’m jutıwshı yamasa sin’iriwshi bashnya (J) arqalı o’tedi. Bashnyanın’ to’meninen alıng’an oleum jıynaladı, al joqarıdan shıg’ındı gazlar (azot h’.t.b.) shıg’ıp ketedi. Ha’zirgi waqıtları ko’pshilik kontaktlıq zavodlar platina emes , al arzan vanadiy katalizatorı (V 2 O 5 , Ag 3 VO 4 h’.t.b.) isleydi . Ku’kirt kislotasındag’ı SO 3 eritpeleri h’awada tu’teydi. Sonlıqtan erigen SO 3 bar ku’kirt kislota — “oleum” dep ataladı. H 2 SO 4 ku’kirtli angidridti qa’legen qatınasta eritetug’ın bolg’anlıqtan ko’rsetilgen formula boyınsha H 2 SO 4 ·xSO 3 oleum quramı h’a’r qıylı bolıwı mu’mkin. x = 1, bolg’anda piroku’kirt kislotasının’ H 2 S 2 O 7 , ren’siz kristalları payda boladı. Onın’ duzları (pirofosfatlar) bisulfatlardı qızdırıp alınıwı mu’mkin, mısalı, 2 KHSO 4 = H 2 O ↑ + K 2 S 2 O 7 Olar ren’siz kristall zatlar bolıp, suw ta’sirinde qaytadan gidrosulfatlarg’a aylanadı. Pirosulfatlar og’ada gigroskopik, olardı ku’ydirgende SO 3 , shıg’ıp ketedi: Na 2 S 2 O 7 = Na 2 SO 4 + SO 3 . SO 3 ti Na 2 S 2 O 7 ke ta’sir ettirip Na 2 S 3 O 10 alınıwı mu’mkin. Bul duzg’a sa’ykes keliwshi “trisernaya” kislotag’a H 2 S 3 O 10 mına formula sa’ykes keledi HO–SO 2 –O–SO 2 –O–SO 2 – OH. Qa’dimgi temperaturada Na 2 S 3 O 10 pirosulfatqa qarag’anda turaqlı. Sonday-aq, H 2 S 4 O 13 h’a’m H 2 S 5 O 16 kislota tuwındıları da bolıwı mu’mkin. Oleumnın’ o’zinde to’mendegi sxema boyınsha tepe-ten’lik boladı: H 2 SO 4 + n SO 3 ⇔ H 2 S n+1 O 3n+4 (bul jerde n = 1 , 2 yamasa3). İod oleum menen ta’sirleskende ko’kshil eritpe payda boladı.Bul to’mendegidey okisleniw- qa’lpine-keliw reaktsiyası bolıwı mu’mkin: 96 I 2 + H 2 S 2 O 7 + 3 SO 3 ⇔ 2 I + + 2 HS 2 O 7 – + SO 2 ili 2 I 2 + H 2 S 2 O 7 + 3 SO 3 ⇔ 2 I 2 + + 2 HS 2 O 7 – + SO 2 . Eger, kaliy gidrosulfatının’ toyıng’an eritpesin elektrolizge ushıratsaq, katodta vodorod bo’linip shıg’adı h’a’m KON jıynaladı, al anodta to’mendegi sxema boyınsha nadsernaya kislota payda boladı 2 HSO 4 – − 2 e − = H 2 S 2 O 8 H 2 S 2 O 8 ti neytrallap alıng’an (persulfat kaliy) az eriydi h’a’m ren’siz kristall tu’rinde sho’kpege tu’sedi. Bul kislotanın’ ko’pshilik duzları suwda eriydi. Barlıq persulfatlar ku’shli oksidlewshiler bolıp tabıladı. Mısalı, gu’mis to’mendegi reaktsiya boyınsha okisleniwi mu’mkin: (NH 4 ) 2 S 2 O 8 + 2 Ag = Ag 2 SO 4 + (NH 4 ) 2 SO 4 Bul reaktsiya fotografiyada qollanıladı. Erkin h’alında nadsernaya kislota ren’siz gigiroskopik kristall. Onın’ qurılısı mına formula menen ko’rsetiledi: HO −SO 2 −O−O−SO 2 −OH, yag’nıy onda peroksidlik gruppa bar S 2 O 8 2 − ionının’ ken’isliktegi qurılısı 22-su’wrette ko’rsetilgen. Bul su’wrettin’ ayırım alıng’an h’a’r bir yarımı sulfat iong’a sa’ykes keledi. H 2 S 2 O 8 kontsentrlengen vodorod peroksidi menen ta’sirleskende mononadsernaya kislota payda boladı H 2 S 2 O 8 + H 2 O 2 = 2 H 2 SO 5 Onın’ qurılısı ku’kirt kislotasının’ qurılısına uqsas, biraq bir gidroksid ionı OOH gruppasına orın almasqan.Erkin h’alında bul kislota ren’siz h’a’m og’ada gigroskopik kristall.Mononadsernaya kislota nadsernaya kislotag’a qarag’anda ku’shli oksidlewshi, sonlıqtan onın’ ko’pshilik organikalıq zatlar menen (mısalı, benzol menen) reaktsiyası qoparılıs payda etedi. Joqarıda qarap o’tilgen eki kislota da vodorod perekisinin’ tuwındıları esaplanadı. H 2 O 2 nin’ o’zi olardan alınıwı mu’mkin h’a’m ol texnikada qollanıladı. Bunın’ ushın kontsentrlengen H 2 SO 4 elektrolizge ushıratıladı h’a’m da’slep payda bolg’an nadsernaya kislota tez tarqalıp ketedi: H 2 S 2 O 8 + H 2 O = H 2 SO 4 + H 2 SO 5 Son’ınan mononadsernaya kislota a’ste tarqaladı: H 2 SO 5 + H 2 O = H 2 SO 4 + H 2 O 2 Vodorod peroksidinen o’zgesheligi eki kislotada KMnO 4 kislotalı eritpesi menen reaktsii kirispeydi h’a’m pH = 7,5–8,0 bolg’anda KI dı erkin iodqa shekem oksidleydi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|