O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

 
 

 
32
Lektsiya 7 
Koordinatsion birikpeler 
Reje: 
1. Kompleks birikpeler h’aqqında tu’sinik 
2. Kompleks birikpelerdin’ qurılıs teoriyası. 
3. Koordinatsion san h’a’m dentantlıq 
4. Koordinatsion birikpelerdin’ a’h’miyeti 
 
Kompleks birikpeler uzaq waqıtlar dawamında organikalıq emes ximiyanın’ 
quramına kirip keldi. Kompleks birikpelerdin’ organikalıq emes ximiya quramına kirip 
keliwinin’ sebebi, ko’pshilik jag’daylarda organikalıq emes zatlar ligand rolin atqaratug’ın edi. 
Biraq, ilimnin’ rawajlanıwı menen organikalıq zatlar ligandlar retinde qollanıla basladı. Sol 
sebepli koordinatsion ximiya o’z aldanı ilim bolıp jetilisti. Birinshi kompleks birikpe 1798 jılı 
Tasser ta’repinen sintezlep alındı. Bul [Co(NH
3
)
6
]CI
3
 edi. Biraq, Tasserge shekem de kompleks 
birikpeler belgili edi. 1704 jılı Disbax degen ilimpaz  K
4
[Fe(CN)
6
] birikpesin sintezlep aldı, biraq 
ol bul duzdı sol waqıtları 4KCI
⋅Fe(CN)
2
 quramg’a iye qos duz dep qabıl alg’an edi. 
 Sol  waqıtları qos duzdı kompleks birikpe, kompleks birikpeni bolsa qos duz dep 
tu’sinetug’ın edi. Bul tu’siniklerdi bir-birinen ajıratıw ushın koordinatsion ximiya tu’sinigi 
kirgizildi. Koordinatsion ximiyanın’ o’z aldına ilim bolıp kirgiziliwi Chugaevtin’ atı menen 
baylanıslı. Chugaev birinshi bolıp organik reagentlerdin’ kompleks payda etiw qa’siyetlerin 
u’yrenip, olardı sıpat h’a’m mug’dar analizinde qollanıwdı usındı. 
“Kompleks birikpeler” termini  ximiya a’debiyatına birinshi bolıp Ostvald ta’repinen 
kirgizildi. Rus a’debiyatlarında birinshi bolıp Kistyakovskiy qollandı. 
Solay etip, koordinatsion birikpeler oraylıq atomnan h’a’m onın’ a’tirapında 
jaylasqan neytral molekula yamasa teris zaryadlang’an anionlardan turatug’ın quramalı 
birikpeler bolıp tabıladı. 
Oraylıq atom a’tirapında jaylasqan neytral molekula yamasa anionlar ligand  dep 
ataladı. Ligand tu’sinigi ornına ayırım waqıtları addukt termini qollanıladı. Biraq, h’a’zirgi 
waqıtları addukt termini tek r-elementlerdin’ birikpelerine qollanıladı. 
Koordinatsion birikpelerdin’ kurılıs teoriyası to’mendegilerdi tu’sindirip beriwi 
kerek: 
1. kompleks birikpelerdin’ quramın anıqlaw qag’ıydaların; 
2. bir qıylı quramg’a iye kompleks birikpelerdegi izomeriya h’a’diyselerin; 
3. metall-kompleks arasındag’ı ximiyalıq baylanıstı tu’sindirip beriwi kerek. 
1841 jılı Gremnin’ pikirinshe ammiaktın’ metallg’a birigiwi ammoniy duzının’ payda 
bolıwı sıyaqlı. 

 
33
Mısalı, [Pt(NH
3
)
2
CI
2
] –Peyron duzındag’ı PtCI
2
  g’a NH
3
 tın’ birigiwi sıyaqlı. Grem 
platina menen  ammiak azot atomı arqalı baylanısıp turg’an h’a’m eki xlor atomının’ ten’dey 
jaylasıwın tu’sindirip durıs aytıp bergen. Biraq, Gremde h’a’m Goffmanda izomeriyanı 
tu’sindirip bere almadı. Goffmannın’ pikirinshe metall-ammiaklı birikpeler ammoniy duzları 
sıyaqlı boladı. Ammoniydag’ı vodorod atomı metall yamasa ammoniy gruppası menen 
almasqan: 
CI
NH
2
NH
4
Co
NH
2
CI
NH
4
NH
2
NH
4
CI
 
Bul formula menen birikpenin’ quramın durıs tu’sindirdi h’a’m u’sh xlor ionlarının’ 
ten’dey jaylasıwın ko’rsetti.    
Bulardan basqa Jerar, Klaus, Bertselius kompleks birikpelerdin’ qurılıs teoriyasın 
tu’sindiriwge urındı. Koordinatsion teoriyanın’ ashılıwına u’lken ja’rdem bergen Blomstrand-
İёrgensen teoriyası bolıp tabıladı. Bul teoriyanın’ tiykarg’ı qag’ıydaları to’mendegilerden ibarat: 
1. Ayırım elementler ushın, onın’ maksimal valentliginen joqarı valentlik qollanıladı. 
Mısalı, galogenler -3 valentli, kislorod-4 valentli, azot-5 valentli dep ju’rgizildi. 
2. Organikalıq ximiyadag’ı  sıyaqlı kompleks birikpelerde xlor, kislorod, azot h’a’m 
basqa atomlardın’ shınjırlı strukturası usınıldı. 
Mısalı: 
M
O
H
H
O
H
H
O
H
H
(kristallogidratlarda) 
M
N
H
H
N
H
H
H
H
H
H
N
H
(ammiakatlarda) 
Bul jerde kislorod to’rt valentli, azot bes valentli. 
3. Kislota qaldıqları bir-birinen kompleks birikpelerdegi baylanıs usılına qaray 
ajıralıp turadı. Eger, kislota qaldıg’ı metall atomı menen tuwrıdan-tuwrı baylanısıp tursa, onın’ 
kompleksin eritgende kislota qaldıg’ı ion formasında eritpege o’tpeydi. Eger, kislota qaldıg’ı 

 
34
shınjır aqırına baylanısıp turg’an bolsa, komplekstin’ eriwi na’tiyjesinde ol ion tu’rinde eritpede 
boladı. 
Bul teoriyanın’ a’h’miyeti sonnan ibarat, bul teoriya eki ma’seleni koordinatsion 
ximiya aldına qoyıp berdi: valentlik h’a’m kislota qaldıqlarının’ komplekstegi jaylasıwına qaray 
o’zin h’a’r qıylı tutıwı.  
Kompleks birikpeler teoriyasın 1893 jılı Shveytsariya ximigi Verner o’zinin’ 
“organikalıq emes birikpelerdin’ du’zilisi” atamasındag’ı miynetinde bayanladı. Verner da’slep 
ammiakatlardı u’yrene otırıp, basqa koordinatsion birikpelerge o’z teoriyasın qollandı.  
CrCI
3
⋅ 6H
2
O                                     K
3
[Fe(CN)
6
] 
CoCI
2
⋅ 6H
2
O                                    K
2
[PdCI
4
] 
PdCI
2
⋅ 4NH
3
                                     K
2
[Ni(CN)
4
] 
PtCI
2
⋅ 4NH
3
                                      K
2
[PtCI
6
] 
Verner bir na’rsege u’lken a’h’miyet berdi. Ol koordinatsion birikpelerde metall 
atomına tek 4 yamasa 6 neytral molekula yamasa kislota qaldıg’ı birigetug’ın-lıg’ına itibar berdi 
h’a’m kompleks birikpelerdegi neytral molekula yamasa kislota qaldıqlarının’ jıynag’ı 4 h’a’m 6 
g’a ten’ ekenligin taptı. Mısalı, Co(NO
2
)
3
⋅3NH
3
 Joqarıda qarap o’tilgen mısallardan ko’rinip 
turg’anınday 4 h’a’m 6 sanları h’a’r qanday metallardın’ duzları ushın xarakterli. Usının’ 
tiykarında Verner to’mendegi juwmaqqa keldi: kompleks birikpeler kompleks payda etiwshi 
atom yamasa oraylıq atomnan h’a’m onın’ menen tuwrıdan-tuwrı birikken atomlardan(ligand) 
turadı. Baylanısqan ligandlar sanı 6 yamasa 4 ke ten’. Addend atom, ion yamasa neytral 
molekula bolıwı  mu’mkin.Oraylıq atom a’tirapındag’ı ligandlar sanı koordinatsion san dep 
ataladı. 
Oraylıq atom h’a’m onın’ menen tuwrıdan tuwrı birikken atomlar kompleks 
birikpenin’ ishki sferasın payda etedi h’a’m kvadrat skobkalar ishine alıp jazıladı. Oraylıq 
atomg’a addendler arqalı birikken atomlar kompleks birikpenin’ sırtkı sferası boladı. Olar 
kvadrat skobkanın’ sırtında jazıladı. Mısalı,            K
2
[HgJ
4
]
→          2K
+
            +             [HgJ
4
]
-
 
   sırtqı sfera             ishki sfera 
 
J-ligand, Hg-oraylıq atom. 
Ligandlardın’ oraylıq atom a’tirapında iyelegen ornı koordinatsion orın yamasa 
koordinatsion sıyımlılıq dep ataladı. Koordinatsion orın h’a’m koordinatsion san bul kompleks 
birikpelerdin’ en’ a’h’miyetli xarakteristikalarının’ biri. Ligand-baylanısqan degendi bildiredi. 
Ligandlar organikalıq emes neytral molekulalar (NH
3
, H
2
O,CO, NO ) h’a’m basqada quramında 
donor atomları bar h’a’r qıylı organikalıq birikpeler h’a’m kislota qaldıqları bolıwı mu’mkin. 
Ligandlar komplekstin’ ishki sferasında h’a’r qıylı orınlardı iyeleyai mu’mkin. 
Basqasha aytkanda, koordinatsion sıyımlılıq yamasa dentantlıq oraylıq atomnın’ ligandlar menen 

 
35
baylanısqan baylanıslar sanı menen anıqlanadı. Mısalı, bidentantlıq ligandlarg’a 
−
2
3
СО
, 
−
2
3
SO
, 
−
2
4
SO
, 
−
2
4
2
O
C
, En=(C
2
H
4
)
2
(NH
2
)
2
 h’. t. b. kiredi. [Zn(en)
2
]
2+ 
ionının’ qurılısın qarayıq: 
 
N
H
H
H
2
C
H
2
C
N
H
H
Zn
N
H
CH
2
CH
2
N
H
H
H
 
Tridentatla ligandqa triaminopropan mısal bola aladı. Mısalı, [Co(triamin)
2
]
3-
 
 
H
2
N
H
2
C
H
2
N
H
2
C
H
2
N
Co
CH
2
NH
2
NH
2
NH
2
HC
CH
CH
2
 
Monodentatlı ligandlarg’a H
2
O, NH
3
, CI
-
 , Br
-
  ,  t.  b.  mısal bola aladı. Polidentatlı 
ligandlarg’a etilendiamintetrasirke kislotası (EDTA) (Trilon B) mısal boladı. 
OOC
H
2
C
OOC
H
2
C
N
CH
2
CH
2
N
CH
2
CH
2
COO
COO
 
Oraylıq atom to’rt kislorod atomı h’a’m eki azot atomı menen baylanısıwı mu’mkin. 
Solay etip, komplekstegi dentantlıq donor-aktivli atomlar sanına baylanıslı.. Biraq, Vernerdin’ 
koordinatsion teoriyasındag’ı  qıyınshılıqlardın’ biri bul valentlik teoriyası bolıp tabıladı. 
Valentlik teoriyası kompleks birikpelerdegi valentlikti tu’sindirip bere almadı. Mısalı, valentlik 
teoriyası tiykarında PtCI
2
⋅2KCI qos duzına  K
2
[PtCI
4
] kompleksi tuwrı keledi h’a’m bunda  Pt 
eki valentli bolıwı kerek. Biraq,  Pt birikpede to’rt kislota qaldıg’ı menen baylanısqan. Sol 
sebepli, Verner  qosımsha h’a’m  tiykarg’ı valentlilik tu’sinigin kirgizdi. Verner teoriyasına 
muwapıq,  valentligi toyıng’an KCI h’a’m  PtCI
2
 birikpeler bir-biri menen qosımsha valentlikleri 
esabınan birigedi.(tiykarg’ı valentlilik tuwrı  sızıq, qosımsha valentlilik u’zlikli sızıq penen 
ko’rsetilgen). 

 
36
CI
CI
Pt
CI
CI
 
Bul valentlikler arasında parıq bolmaydı, to’rt xlor atomı bir qıylı bolıp, bir-birinen 
parıqlanbaydı. A’piwayı birikpelerde atomlar tiykarg’ı valentlilik penen, al quramalı zatlarda 
valentlilik toyıng’annan son’ qosımsha atom yamasa molekulalar qosımsha valentlikler menen 
baylanısadı. Verner qosımsha h’a’m bas valentliklerge tiykarlana otırıp, birinshi bolıp valentlilik 
h’a’m baylanıs tu’siniklerin ayırıp qaradı. Biraq, qosımsha h’a’m tiykarg’ı valentlikler tu’sinigi 
awızeki edi h’a’m og’an toqtap o’tiwdin’ keregi joq. 
Solay etip, koordinatsion birikpe degenimiz- oraylıq atomnan h’a’m onın’ a’tirapında 
jaylasqan eytral molekula h’a’m (ligandlardan) anionlardan turatug’ın, ishki h’a’m sırtqı (ayırım 
jag’daylarda)  sferasına iye bolg’an quramalı birikpeler.  
 
Lektsiya 8 
Zatlardın’ kondensirlengen jag’dayı 
Reje: 
1. Zatlardın’ agregatlıq jag’dayları 
2. Van-der-Vaals ku’shi. 
3.Orientatsion, dispersion h’a’m induktsion ta’sirlesiw energiyaları  
4. Zatlardın’ kristallıq jag’dayı. Shottki h’a’m Frenkel deffektleri 
 
Bo’leksheler arasındag’ı aralıqqa h’a’m olar arasındag’ı ta’sirlesiwge baylanıslı zatlar 
qattı, suyıq h’a’m gaz jag’dayında boladı. 
Zatlardın’ qattı h’a’m suyıq jag’dayı-kondensirlengen jag’day dep ataladı. 
To’men temperaturada geliyden basqa barlıq zatlar tek g’ana qattı h’alında boladı. 
Kristall zatlarda bo’leksheler arasındag’ı aralıq ondag’ı bo’lekshelerdin’ o’lshemine ten’ boladı. 
Bo’lekshelerdin’ ortasha potentsial energiyası olardın’ ortasha kinetikalıq energiyasınan u’lken 
boladı. Kristallardı du’ziwshi bo’lekshelerdin’ h’a’reketi og’ada sheklengen boladı, sonlıqtan 
bo’leksheler arasındag’ı ta’sirlesiw ku’shi olardı bir-birinen ten’dey aralıqta uslap turadı. Usının’ 
na’tiyjesinde kristallar belgili bir formag’a h’a’m ko’lemge iye boladı.  
Qattı zatlardı balqıtqanda olar suyıq h’alına o’tedi. Strukturası boyınsha suyıq zatlar 
kristallıq zatlardan ondag’ı bo’lekshelerdin’ bir-birinen u’lken aralıqta jaylasıwı menen ajıralıp 

 
37
turadı. Suyıq jag’daydag’ı zatlar ushın molekulalardın’ ortasha kinetikalıq energiyası olardın’ 
ortasha potentsial energiyasına ten’ boladı.  
Suyıq zatlardı  qızdırg’anda ondag’ı bo’leksheler arasındag’ı ta’sirlesiw kemeyedi 
h’a’m olardın’ strukturası o’zgeriwi na’tiyjesinde suyıqlıqlar gaz jag’dayına o’tedi. Bunday 
jag’dayda bo’leksheler o’zlerinin’ o’lshemlerinen u’lken aralıqta jaylasadı, sonlıqtan olar 
arasındag’ı o’z-ara ta’sirlesiw ku’shi og’ada az boladı h’a’m bo’leksheler erkin h’a’reket ete 
aladı. Gazlardın’ ortasha kinetikalıq energiyası olardın’ ortasha potentsial energiyasınan u’lken 
boladı. Sonlıqtan, olar arasındag’ı tartılısıw ku’shi  bo’lekshelerdi bir-birinin’ jaqınında uslap 
turıw ushın jetkiliksiz boladı. Eger gazge energiya berilse, onda olardag’ı molekulalardan 
elektronlar bo’linip shıg’a baslaydı h’a’m on’ ja’ne teris zaryadlang’an bo’leksheler toplanadı. 
Termikalıq ionizatsiya-lanıw boladı, usının’ na’tiyjesinde gaz plazma jag’dayına o’tip elektr 
o’tkiziwshi bolıp qaladı. Plazma h’a’m gaz arasında aytarlıqtay ayırmashılıq joq, biraq plazmada 
zat elektr yamasa magnit maydanına tu’sirilgende bo’lekshelerdin’ h’a’reketi ta’rtipsiz bolıp 
qaladı.  
Gazlar ken’eygende, kondensatsiyalang’anda, adsorbtsiyalang’anda, erigende h’. t. b. 
ko’plegen protsesslerde molekulalar-aralıq ta’sirlesiw boladı h’a’m bul ta’sirlesiw Van-der-
Vaals ku’shi
 dep ataladı. Ximiyalıq ta’sirlesiwlerden o’zgeshelenip, molekulalar-aralıq 
ta’sirlesiw ju’da’ u’lken aralıqtan ta’sir etedi h’a’m ju’da’ az energiyag’a iye boladı. 
Molekulalar-aralıq ta’sirlesiw ku’shleri orientatsion, induktsion, dispertsion ta’sirlesiw 
energiyaları menen xarakterlenedi.  
Ku’shli polyarlang’an molekulalarda Keezom effekti bayqaladı. Ol orientatsion 
ta’sirlesiw energiyası menen xarakterlenedi. 
U
orien.
= 
6
4
3
2
RTr
N
A
µ
−
 
Turaqlı dipol momentine iye bolg’an molekulalar yamasa polyar h’a’m polyar emes 
molekulalarda  Debay effekti bayqaladı. Polyarlı emes molekulanın’ qasına polyarlı molekula  
kelgende polyarsız molekula polyarlanadı. Onın’ polyarlı bo’lekshege jaqın bo’leginde qarama-
qarsı belgili, uzag’ıraqta bolsa bir qıylı belgili zaryadlar payda boladı. Na’tiyjede polyarsız 
molekula induktsion dipolg’a iye boladı. 
U
ind.
= 
6
2
2
r
αµ
−
 
Ayırım molekulalar dipol momentine iye bolmaydı yamasa og’ada az dipol 
momentine iye boladı. Bunday molekulalarda London effekti bayqaladı. Onday az polyarlı 
yamasa polyar emes molekulalar dispertsion ta’sirlesiw energiyası menen xarakterlenedi. 

 
38
U
disp.
=
6
2
0
4
3
r
h
α
ν
−
 
Molekulalar-aralıq ku’shler ximiyada u’lken a’h’miyetke iye, sebebi zatlardın’ 
fizikalıq qa’siyetleri (suyıqlanıw temperaturası, eriwshen’ligi, qattılıg’ı h’. t. b. ) usı ku’shlerge 
baylanıslı boladı. 
Kristallıq jag’day
. Kristall degende bizler belgili bir formag’a iye ko’p qırlılıqtı 
tu’sinemiz. Kristallardın’ formasın geometriyalıq kristallografiya u’yrenedi. Onın’ tiykarında eki 
nızam bar: eki qırlı mu’yeshlerdin’ turaqlılıq nızamı h’a’m pu’tin sanlar nızamı. 
Eki qırlı mu’yeshlerdin’ turaqlılıq nızamı Rome-de-Lil ta’repinen ashıldı h’a’m ol 
to’mendegishe ta’riyplenedi: 
bir zattın’ barlıq kristallarında, sol kristalldın’ payda bolıwına h’a’m o’lshemine 
qaramastan, kristalldın’ kırları arasındag’ı mu’yesh birdey boladı
.    
Pu’tin sanlar nızamı Gayui ta’repinen ashıldı h’a’m ol to’mendegishe ta’riyplenedi: 
ken’islikte kristallardın’ qırları mudamı bir ta’repleme bag’darlang’an bolıp, onın’ 
bir qırının’ u’sh koordinatalı ko’sherinen kesip alıng’an bo’legi, basqa qırının’ sol koordinata 
ko’sherinen kesip alg’an bo’legine pu’tin sanlar qatınasında boladı. 
Temperatura yamasa basım o’zgergende zatlardın’ kristall du’zilisi o’zgeriwi 
mu’mkin. Bir zattın’ bir neshe kristall struktura payda etiwi polimorfizm dep ataladı. A’piwayı 
zatlarda bul qubılıs allotropiya dep ataladı. Bir-birine jaqın kristall strukturag’a iye zatlar aralas 
kristallardı payda etiwi mu’mkin-bul izomorfizm dep ataladı.  
Eger kristalldın’ o’siwi waqtında jag’day o’zgerse yamasa kristallg’a basqa 
qosımtalar tu’sip qalsa, ol waqıtta kristalldın’ ideal strukturası buzıladı h’a’m onda h’a’r tu’rli 
kemshilikler payda boladı: atomlardın’ jetispewshiligi, basqa atomlardın’ kristallg’a tu’sip 
qalıwı, atom qatlamları jaylasıw ta’rtibinin’ buzılıwı h’. t.b.  
Kristall zatlardan atomlardın’ shıg’ıp ketiwi na’tiyjesinde bos orınlardın’ payda 
bolıwı-Shottki deffekti dep ataladı. Kristall strukturasına kristall tu’yinleri arasına basqa 
atomlardın’ kirip qalıwı – Frenkel deffekti dep ataladı.  
Kristalldı payda etiwshi bo’lekshelerdin’ arasındag’ı ximiyalıq baylanıstın’ 
ta’biyatına qaray otırıp. kristallıq torlar atomlıq, ionlıq, metallıq h’a’m molekulalıq bolıp 
bo’linedi. Kristall tu’yinlerinde atomlar jaylasqan kristall torlar atomlıq dep ataladı. Olar joqarı 
temperaturada suyıqlanadı, jaqtılıqtı ku’shli sındıradı, qattılıg’ı joqarı boladı, ıssılıq h’a’m elektr 
togin jaman o’tkeredi. Mısalı,  almaz, qara h’a’m qızıl fosfor, kvarts, karborund h’.t. b. Kristall 
tu’yinlerinde ionlar jaylasqan kristall torlar ionlıq strukturag’a iye boladı. Olar suwda jaqsı 
eriydi, suwlı eritpeleri elektr togin jaqsı o’tkeredi, joqarı temperaturada suyıqlanadı. Mısalı, 

 
39
NaCl,  KNO
3
, Al
2
(SO
4
)
3
,  CaCl
2
 t.b. Metallıq kristall tor tu’yinlerinde metall atomları jaylasadı. 
Olar tınıq emes, elektr togin jaqsı o’tkeredi. Mısalı, barlıq metall atomları. 
Kristall tor tu’yinlerinde molekulalar jaylasqan kristall torlar molekulyar kristall tor 
payda etedi. Olar to’men temperaturada suyıqlanadı, sonlıqtan ushıwshan’ boladı. Mısalı, inert 
gazler, galogenler, qurg’aq muz (SO
2
), suw, aq fosfor, mochevina, metan h’.t. b.   
 
Lektsiya 9 
Ximiyalıq reaktsiya tezligi 
Reje: 
1.Ximiyalıq reaktsiya tezligi. 
2.Ximiyalıq reaktsiya tezligine kontsentratsiyanın’ ta’siri 
3.Ximiyalıq reaktsiya tezligine temperaturanın’ ta’siri 
4.Ximiyalıq reaktsiya tezligine katalizatordın’ ta’siri 
5.Gomogen h’a’m geterogen kataliz.
 
Ximiyalıq reaktsiya tezligin ximiyalıq kinetika u’yrenedi. Ximiyalıq reaktsiyanın’ 
tezligi degenimiz-waqıt birligi ishinde reaktsiyag’a kirisiwshi zatlardın’ kontsentratsiyasının’ 
o’zgeriwi.  
1
2
1
2
t
t
C
C
t
C
−
−
=
∆
∆
=
ϑ
 
Ximiyalıq reaktsiya tezliginin’ ko’lemge baylanıslıg’ı to’mendegi ten’leme menen 
ko’rsetiledi. 
t
V
C
•
∆
=
ϑ
 
Ximiyalıq reaktsiya tezliginin’ birligi mol/l
•sek. Ximiyalıq reaktsiya tezligi 
reaktsiyalasıwshı zatlardın’ kontsentratsiyasına, temperaturag’a, qattı zatlardın’ maydalanıw 
da’rejesine,  katalizatorg’a, aktivleniw energiyasına h’a’m tag’ı da baska sırtqı faktorlarg’a 
baylanıslı boladı.  
Ha’r qanday bo’lekshelerdin’ soqlıg’ısıwı ximiyalıq reaktsiyag’a alıp kele bermeydi, 
tek g’ana aktiv bo’lekshelerdin’ soqlıg’ısıwı na’tiyjesinde ximiyalıq reaktsiyalar payda boladı. 
Bo’lekshelerdi aktiv jag’dayg’a keltiriw ushın kerek bolg’an energiya aktivleniw energiyası dep 
ataladı. Ximiyalıq reaktsiya tezliginin’ artıwı menen aktivleniw energiyası kemeyedi. Aktivleniw 
energiyasının’ shaması to’mendegi ten’leme menen ko’rsetiledi.  
1
2
1
2
1
2
lg
303
,
2
k
k
T
T
T
RT
E
a
−
=
 

 
40
Aktivleniw energiyasının’ tezlik konstantasına baylanıslıg’ı Arrenius ten’lemesi 
menen belgilenedi. 
RT
E
акт
Ze
k
−
=
 
 
Z-molekulalardın’ soqlıg’ısıwlar sanı, e-onlıq logarifm tiykarı, k-tezlik konstantası, 
E
akt
-aktivleniw energiyası, R-universal gaz turaqlısı, T-absolyut temperatura. 
Ximiyalıq reaktsiya tezligine kontsentratsiyanın’ baylanıslıg’ı Guldberg h’a’m Vaage 
ta’repinen ashılg’an massalar ta’siri nızamına boysınadı. Ol to’mendegishe ta’riyplenedi: 
Ximiyalıq reaktsiya tezligi reaktsiyag’a kirisiwshi zatlardın’ kontsentratsiya-larının’ 
ko’beymesine tuwrı proportsional 
Bul nızamnın’ matematikalıq ko’rinisi to’mendegishe: eger A 
h’a’m V zatları reaktsiyag’a kirisip atırg’an bolsa, olardın’ reaktsiyag’a kirisiw tezligi 
to’mendegishe boladı. 
A+ V 
→ S                                            aA +bV →sS +dD 
υ=k[A][B]                                             υ=k[A]
a
[B]
b
 
[A] h’a’m [B] - A h’a’m V zatlarının’ kontsentratsiyaları.  
Eger reaktsiyada qattı zatlar qatınasıp atırg’an bolsa, tezlikti esaplawda qattı 
zatlardın’ kontsentratsiyası esapqa alınbaydı. Mısalı, 
S
(q)
 + O
2
→ SO
2
 
υ= k[O
2
] 
Ximiyalıq reaktsiya tezligine temperaturanın’ baylanıslıg’ı  Vant-Goff qag’ıydası 
menen ko’rsetiledi: 
Temperaturanı h’a’r 10
0
S g’a ko’tergende ximiyalıq reaktsiya tezligi 2-4 ma’rte 
artadı. 
 
10
1
2
1
2
t
t
t
t
−
=
γ
ϑ
ϑ
 
γ-temperaturalıq koeffitsient, ol ximiyalıq reaktsiyanı h’a’r 10
0
S g’a ko’tergen-de 
reaktsiya tezliginin’ neshe ma’rte artatug’ının ko’rsetedi. Temperaturalıq koeffitsienttin’ tezlik 
konstantasına baylanıslıg’ı to’mendegi ten’leme menen ko’rsetiledi. 
γ
lg
10
lg
1
2
1
2
t
t
k
k
−
=
 
Ximiyalıq reaktsiya tezligine katalizatordın’ ta’siri.  Katalizator-ximiyalıq reaktsiya 
tezligin arttıratug’ın h’a’m reaktsiya aqırında o’zi o’zgermey qalatug’ın zat. 
Katalizator 
qatınasında baratug’ın reaktsiyalar katalitik reaktsiyalar dep ataladı.   

 
41
Katalizator menen reaktsiyag’a kirisiwshi zatlardın’ ta’biyatına baylanıslı kataliz 
gomogen h’a’m geterogen bolıp ekige bo’linedi. Eger reaktsiyalasıp atırg’an zatlar menen 
katalizator bir qıylı agregatlıq jag’dayda bolsa, bunday kataliz gomogen kataliz dep 
aytıladı.Mısalı, 
C
6
H
6(c )
+HNO
3(c )
4
2
SO
H
→
 C
6
H
5
NO
2
 + H
2
O 
 
2SO
2(g )
+ O
2(g )
)
(
2
г
NO
→
 
2SO
3
 
 
2KClO
3(q)
 
2
MnO
→
2KCl + 3O
2
 
Eger reaktsiyag’a kirisip atırg’an zatlar menen katalizator h’a’r qıylı agregatlıq 
jag’dayda bolsa bunday reaktsiya geterogen reaktsiya dep ataladı.Mısalı, 
2SO
2(g )
+ O
2(g )
5
2
O
V
→
 
2SO
3
 
S
2
H
4(g )
 + H
2(g ) 
Ni
→  S
2
N
6
 
Katalizator aktivligin arttıratug’ın zatlar promotorlar dep ataladı. Mısalı. Na
2
SO
4
 
birikpesi V
2
O
5
 ushın promotor bolıp tabıladı. Katalizator aktivligin pa’seyttiretug’ın yamasa joq 
etetug’ın zatlar katalitik za’h’a’rler dep ataladı.  Mısalı, ammiaktın’ sintezin temir 
katalizatorının’ aktivligin pa’seyttiriw ushın kislorod paydalanıladı, kislorodtın’ ta’sirin joq etiw 
ushın bolsa bul reaktsiyag’a qosımsha azot h’a’m vodorod qosıladı h’a’m bul kislorodtın’ 
katalizatordı za’h’a’rlewin toqtatadı.Ayırım katalitik za’h’a’rlerdin’ ta’sirin toqtatıw mu’mkin 
emes. Sonday-aq, katalitik za’h’a’rler retinde HCN, As
2
O
3
 h’.t. b. qollanıladı.  
Eger katalizator qatınasında reaktsiya tezligi artsa-bunday reaktsiya on’ kataliz dep, al 
katalizator qatınasında reaktsiya tezligi kemeyetug’ın reaktsiya- teris kataliz dep ataladı. 
Reaktsiya tezligin kemeyttiretug’ın h’a’m reaktsiya akırında o’zi o’zgerissiz qalatug’ın zatlar 
ingibitorlar dep ataladı
. Mısalı, temirdin’ korroziyag’a ushırawın pa’seytiw ushın ingibitor 
retinde og’an kaltsiy gidrokarbonatı qosıladı. Temirdin’ xlorlı vodorod penen okisleniwinde teris 
katalizator retinde anilin, al vodorodtın’ xlor menen reaktsiyasında teris katalizator retinde 
kislorod paydalanıladı.