O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Germaniy gruppası
- IV - gruppanın’ qosımsha podgruppası elementlerine ulıwma xarakteristika
- Ximiyalıq qa’siyetleri
|
K R E M N İ Y Kremniy jer qatlamında tarqalıwı boyınsha ekinshi orındı iyeleydi. Qum-SiO 2 , topıraq bolsa silikat kislotanın’ duzları. Kremniy tek g’ana birikpe tu’rinde taw jınıslarında, minerallarda ushıraydı. Mısalı, AI 2 O 3 ⋅2SiO 2 ⋅H 2 O (kaolin), NaHSiO 4 nefelin atlardın’ terisi, ju’nlerde, g’a’lle o’simliklerinin’ paqallarında, ayırım terekler h’a’m ten’iz o’simliklerinde ushıraydı. Si-din’ u’sh turaqlı izotopı 28 14 Si, 29 14 Si, 30 14 Si h’a’m jasalma to’rt izotopı alıng’an. Kremniydin’ kristall h’a’m amorf allotropik forma o’zgerisleri belgili. Amorf kremniy birinshi ma’rte 1822 jılı shved ximigi Bertsillius ta’repinen to’mendegi reaktsiya tiykarında alıng’an: SiF 4 +4K=Si+4KF Ha’zirgi waqıtta kremniydi alıwdın’ bir neshe usılları bar. 1. SiO 2 + 2Mg 0 t → 2MgO+Si (Mg 2 Si de payda bolıwı mu’mkin) Sonlıqtan, payda bolg’an aralaspag’a HCI eritpesi qosıladı. MgO+HCI → MgCI 2 +H 2 O Mg 2 Si + 4HCI → MgCI 2 +SiH 4 2. Taza qumg’a ko’mir aralastırıp, elektr pechinde qattı qızdırılsa, Si qaytarılıp, onın’ kristall allotropik tu’r o’zgerisi payda boladı. SiO 2 + 2C → Si+2CO 3. Yarım o’tkiziwshi sıpatında qollanılatug’ın kremniy to’mendegishe alınadı: 114 SiCI 4 +Zn → ZnCI 2 + Si (en’ taza Si usı jol menen alınadı.) SiJ 2 → Si+2J 2 Kristall kremniy jıltıraq, ku’l ren’, qattı, mo’rt zat. d Si =2,4 g\sm 3 t balq. = 1420 0 S. Biraq, ol almazg’a salıstırg’anda bos h’a’m an’sat suyıqlanadı, metallıq jıltıraqlıqqa iye, yarım o’tkiziwshi. Ximiyalıq jaqtan kristall kremniy inert. Amorf Si komnata temperaturasında tek g’ana ftor menen reaktsiyag’a kirisedi. Si+2F 2 → SiF 4 Si 400-600 0 C temperaturada kislorod h’a’m xlor menen, ju’da’ joqarı temperaturada bolsa S h’a’m N 2 benen tuwrıdan-tuwrı reaktsiyag’a kirisedi. Si+2CI 2 → SiCI 4 Si+O 2 → SiO 2 3Si+2N 2 → Si 3 N 4 Si + C → SiC Kremniy kislotalar ishinde plavik kislota h’a’m plavik kislotanın’ azot kislotası menen aralaspası menen reaktsiyag’a kirisedi: Si+NF → SiF 4 + 2N 2 Si+HNO 3 +HF → H 2 SiF 6 +NO+H 2 O Kremniyge siltiler ta’sir etkende vodorod ajıralıp shıg’adı. Si + 4NaOH → Na 4 SiO 4 +2H 2 Si + 2NaOH+H 2 O → Na 2 SiO 3 +2H 2 Kremniydin’ metallar menen birikpesi silitsidler dep aytıladı. Kremniy ayırım metallarda (Zn, AI, Sn, Pb) eriydi, biraq ta’sirlespeydi, Mg, Ca, Cu, Pt metalları menen reaktsiyag’a kirisedi. 2Mg+Si →Mg 2 Si Silitsidler kislotalar ta’sirinde an’sat tarqaladı. Mg 2 Si + 2HCI → MgCI 2 + SiH 4 SiH 4 monosilan dep aytıladı. Ol ren’siz gaz bolıp, h’awada o’z-o’zinen janıp ketedi. Bulardan basqa da kremniydin’ vodorodlı birikpeleri silanlar bar.Olardın’ ulıwma formulası Si n H 2 n+2 (SiH 4 , Si 2 H 4 –gazlar: Si 3 H 8 , h’a’m Si 4 H 10 suyıqlıqlar, qalg’anları qattı zatlar). Bular turaqsız h’a’m za’h’a’rli zatlar bolıp, ku’shli qa’lpine keltiriwshi qa’siyetine iye, h’awada o’z- o’zinen janıp, partlaydı. SiH 4 +O 2 → SiO 2 +H 2 O+1288kDj Silanlar kislotalı gidridler bolıp tabıladı. SiH 4 +2KOH+ H 2 O →K 2 SiO 3 +4H 2 115 Silanlar galogenlar menen ta’sirlesip galogenlivodorodtı quwıp shıg’aradı. SiH 4 +CI 2 →HCI+SiH 3 CI monoxlorsilan Silanlar suw menen a’ste-aqırın reaktsiyalasadı. SiH 4 +H 2 O →SiO 2 +H 2 Kremniy kislorod penen eki tu’rli oksidlerdi payda etedi. SiO ta’biyatta ushıramaydı, to’mendegi usıl menen elektr pechlerinde alınadı. SiO 2 + Si →2SiO SiO 2 +C → SiO+CO SiO 2 + SiC → SiO+CO SiO-qon’ır ren’li, qattı zat, h’awada a’ste-aqırın oksidlenedi, siltilerdin’ suwlı eritpelerinde eriydi. 2SiO+O 2 →2 SiO 2 SiO+ 2KOH →K 2 SiO 3 +H 2 SiO-monoks degen atama menen boyaw tayarlawda h’awanı filtrlewde (mikroblardı jutadı) qollanıladı. SiO 2 -ren’siz qattı zat, suwda erimeydi. SiO 2 nin’ bir neshe polimorf modifikatsiyaları bar: kvarts, kristaballit, tridimit. Ta’biyatta tiykarınan kvarts ko’p ushıraydı. Kvartstın’ tınıq ren’siz iri shıraylı kristalları taw xrustalı dep aytıladı. Quramında kosımtaları bolg’an taw xrustalı h’a’r qıylı ren’de bolıwı mu’mkin. Tu’rli ren’degi taw xrustalları qımbat bah’alı taslar bolıp tabıladı. Ashıq fiolet ren’li xrustall ametist dep, tu’tinsimon –raux-topaz, qara ren’li-morion, sarı- tsitrin dep aytıladı. Bulardan basqa quramında suwı bar kvarts mineralları da boladı: opal, xaitsedon (agat, karniol, yashma) h’a’m kremen . SiO 2 –polimer tetradr strukturag’a iye, h’a’r bir kremniy atomı a’tirapında kislorodtın’ to’rt atomı jaylasqan. SO 2 menen SO 2 nin’ parqı onın’ h’a’r qıylı kristall reshetka payda etiwinde: SO 2 - molekulyar, SiO 2 –atom kristall reshetka payda etedi. SiO 2 suwda erimeydi, plavik kislotada eriydi. SiO 2 + HF az → SiF 4 ↑+H 2 O SiO 2 + HF ko’p →H 2 [SiF 6 ]+ H 2 O SiO 2 an’sat shiyshe ta’rizli jag’dayg’a o’tedi. SiO 2 balqıtpası suwıtqanda kvarts shiyshe payda etedi. SiCI 4 +2H 2 O= SiO 2 +4HCI. 116 Kvarts shiyshe ximiyalıq h’a’m termik tarqaladı. Ol ximiyalıq apparatura h’a’m optik pribor islewde qollanıladı. SiO 2 ıssı siltilerde eriydi h’a’m silikatlardı payda etedi. SiO 2 + 2KOH →K 2 SiO 3 +H 2 SiO 2 karbonatlar h’a’m MnO benen silikatlar payda etedi. SiO 2 +CaCO 3 →CaSiO 3 +CO 2 ↑ SiO 2 +PbO →PbSiO 3 SiO 2 suwda erimeydi, sol sebebli onın’ kislotaları tuwrıdan-tuwrı alınbaydı. H 4 SiO 4 -ortakremniy kislota, H 2 SiO 3 -metakremniy, H 6 Si 2 O 6 -dikremniy kislota, H 2 Si 2 O 5 –dimetasilikat. Silikat kislotalar basqa usıllar menen alınadı. SiO 2 + 2NaOH → Na 2 SiO 3 +H 2 O Na 2 SiO 3 + 2HCI → H 2 SiO 3 +NaCI Silikat kislotanın’ quramındag’ı suwdın’ ko’p bo’legi ajıalıp alınsa, qattı aq zat silikagel payda boladı. Ol ko’pshilik gazlardı, puwlardı o’zine tartıp alıw qa’siyetine iye, sonlıqtan ol sanaatta ko’p qollanıladı. SiO 2 +Ca(OH) 2 0 t → Ca SiO 3 +H 2 O SiO 2 +Na 2 CO 3 → Na 2 SiO 3 +CO 2 ↑ 6SiO 2 +Na 2 CO 3 +CaCO 3 0 t → Na 2 O ⋅CaO⋅6SiO 2 +2CO 2 ↑ 6SiO 2 +Na 2 SO 4 +C+CaCO 3 0 t → Na 2 O ⋅CaO⋅6SiO 2 +SO 2 ↑+ 2CO 2 ↑+CO SiO 2 +2H 2 SO 4 +2CaF 2 0 t → 2CaSO 4 +SiF 4 +2H 2 O SiO 2 +PbO 0 t → PbSiO 3 SiO 2 +2SiC 0 t → 3Si+2CO SiO 2 +F 2 →SiF 4 +O 2 SiO 2 +C 0 t → SiO+CO SiO 2 +C 0 t → Si+2CO SiO 2 +C 0 t → SiC+2CO SiO 2 +2C+2CI 2 0 t → SiCI 4 +2CO SiO 2 +6C+2N 2 0 t → 6CO + Si 3 N 4 H 2 SiO 3 -ju’da’ ku’shsiz, suwda erimeydi. 117 Na 2 SiO 3 +2H 2 CO 3 → K 2 CO 3 + H 2 SiO 3 ↓ K 2 SiO 3 +2HCI →2NaCI+ H 2 SiO 3 ↓ CaSiO 3 + H 2 SiO 3 → CaSO 4 + H 2 SiO 3 ↓ H 2 SiO 3 –turaqsız, a’ste tarqaladı. H 2 SiO 3 →H 2 O+SiO 2 ↓ Kremniy kislotasının’ duzları h’a’tte suw menen tarqaladı. Na 2 SiO 3 +H 2 O → 2NaOH+H 2 SiO 3 ↓ Germaniy gruppası Germaniy podgruppası elementlerinin’ jer qatlamında ushıraytug’ın mug’darı to’mendegishe: germaniy (2·10 -4 ) — qalayı (6·10 -4 ) —qorg’asın (1·10 -4 %) . Bulardın’ to’mendegi mineralları ta’biyatta ushıraydı: germanit (Cu 2 S·CuS·GeS 2 ) h’a’m argirodit (4Ag 2 S·GeS 2 ), kassiterit (SnO 2 ), galenit (PbS) qorg’asın jıltırag’ı, tserussit — PbCO 3 . Germaniy 1871 jılı Mendeleev ta’repinen aldın-ala aytılg’an edi, biraq 1886 jılı ashıldı.Qalayı h’a’m qorg’asın adamzatqa a’yiemnen belgili elementler bolıp tabıladı. Olardın’ izotoplı quramı: germaniy — 70 (20,5%), 72 (27,4), 73 (7,8), 74 (36,5), 76 (7,8); olovo — 112 (0,9%), 114 (0,7), 115 (0,3), 116 (14,2), 117 (7,6), 118 (24,0), 119 (8,6), 120 (33,0), 122 (4,7), 124 (6,0); qorg’asın — 202 (sledı), 204 (1,4%), 206 (25,2), 207 (21,7), 208 (51,7). Germaniy gruppası elementlerinin’ tiri organizmdegi mug’darı-10 -6 mass. %.Bul u’sh elementtin’ de biologiyalıq a’h’miyeti belgisiz. Adam organizminde 2·10 -5 qalayı h’a’m 1·10 -4 massalıq u’les % qorg’asın bar. Qalayı tilde h’a’m qorg’asın uzın su’yeklerde ko’p mug’darda boladı. Adamlardın’ ortasha qabıl etetug’ın mug’darı sutkasına 17 mg Sn h’a’m 0,3 mg Pb. Sanaatta qorg’asın to’mendegi izbe-iz baratug’ın eki reaktsiya tiykarında alınadı. 2 PbS + 3 O 2 = 2 SO 2 + 2 PbO + 844 kDj h’a’m son’ınan 2 PbO + PbS + 234 kDj = SO 2 + 3 Pb. Qorg’asındı tazalaw elektroliz jolı menen alıp barıladı. Bunda elektrolit retinde PbSiF 6 , al anod retinde texnikalıq metall alınadı h’a’m katodta taza qorg’asın (99,99%) sho’kpege tu’sedi. Fizikalıq qa’siyetleri boyınsha qalayı h’a’m qorg’asın tipik metallar, al germaniy ko’birek kremniyge uqsas boladı. Olardın’ ayırım konstantaları to’mendegi tablitsada ko’rsetilgen. Ge Sn Pb 118 Ren’i Aq-sur Aq-gu’mis Aqshıl-ko’k Tıg’ızlıg’ı, g/sm 3 5,3 7,3 11,3 Balqıw temperaturası, 0 S 937 232 328 Qaynaw temperaturası, 0 S 2850 2720 1751 Elektr o’tkizgishlik 0,001 8 5 Qarap atırg’an elementlerdin’ qattılıg’ı h’a’m sıng’ıshlıg’ı Ge–Sn–Pb qatarında kemeyedi Germaniy ju’da’ qattı h’a’m sıng’ısh, qorg’asın tırnaq penen tırnaladı h’a’m juqa betlerge an’sat oraladı. Qalayı aralıq orındı iyeleydi. Germaniy podgruppası elementlerinin’ barlıg’ı o’z-ara h’a’m basqa metallar menen quymalardı payda etedi.Ayırım jag’daylarda balkıtqanda ximiyalıq birikpeler payda boladı.(mısalı, Mg 2 E tipindegi). Qalayı h’a’m qorg’asın puwları derlik bir atomlı molekulalardan turadı, al germaniyde Ge n , bul jerde n = 2÷7 polimerler de boladı Ge 2 de GeGe v baylanıs energiyası 272 kDj/mol. Elementar germaniy almaz strukturasına iye boladı. Joqarı basımda germaniy u’sh allotropiyalıq tu’r o’zgerisine iye. Olardın’ barlıg’ı h’a’r qıylı kristall formag’a, joqarı tıg’ızlıqqı(6,0 g/sm 3 ge shekem) h’a’m jaqsı elektr o’tkizgishlikke iye.Qa’dimgi jag’dayda bul modifikatsiyalar turaqsız. 550 °S temperaturadan joqarıda germaniy plastik bolıp qaladı h’a’m mexanikalıq qayta islewge qolay boladı. Onı balqıtıw tıg’ızlıqtın’ (5% ke) h’a’m elektr o’tkizgishliktin’ (15 ma’rte) artıwına alıp keledi. Basımnın’ artıwı menen germaniydin’ balqıw temperaturası to’menleydi. 180 mın’ atm basımda temperatura 347 °S boladı.. Taza germaniydin’ elektrqarsılıg’ı basımnın’ artıwı menen artadı, al qalayı h’a’m qorg’asında kemeyedi. Qa’dimgi qalayıdan basqa +13 °S temperaturadan to’men temperaturada turaqlı bolg’an almaz strukturasına iye allotropik forması bar, ol tıg’ızlıg’ı 5,8 g/sm 3 bolg’an ku’l ren’ poroshok.Qalayının’ ku’l ren’ modifikatsiyag’a o’tiwi aralaspalardın’ ta’biyatına baylanıslı boladı(mısalı, tsink onı arttıradı, al qorg’asın kemeyttiredi) h’a’m temperaturanın’ kemeyiwi menen artadı. Qalayı o’zinin’ duzlı eritpesinde bolg’anda h’a’tte 0 °Stemperaturada ku’l ren’ formasına o’tedi. Qalayının’ bul formag’a o’tiwi qalayı o’tilgen forma menen soqlıg’ısqanda tez boladı. Sonlıqtan, “qalayı chuması” awırıwı kelip shıg’adı. Bul awırıw orta a’sirlerde qalayı ıdısların paydalanıw na’tiyjesinde ko’p bolg’an. Barlıq u’sh elementte h’a’zirgi zaman texnikası ushın a’h’miyetli. Olar yarım o’tkizgishlik qa’siyetke iye h’a’m infraqızıl nurlarg’a sezgir bolıp tabıladı. 0,75% germaniydı qosıw na’tiyjesinde ku’l ren’ qalayının’ turaqlılıg’ı +60 °S qa shekem artadı.Qorg’asınnın’ tuwındıları ku’shli za’h’a’rli. 119 Germaniy yarım o’tkizgish bolıp tabıladı h’a’m elektrotexnikada h’a’r tu’rli maqsetler ushın qollanıladı.A’sirese ol o’zgermeli togtı tuwrılag’ıshlar tayarlawda ken’ qollanıladı Qalayı temirdi tot basıwdan saqlawda (lujeniya jeleza). Ju’da’ juqa qalayı elektrotexnika sanaatında kondensatorlar tayarlawda qollanıladı. Qorg’asın akkmulyator plastinaların tayarlawda, oq tayarlawda, sonday-aq ximiya sanaatında (truboprovodlar h’.t.b) qollanıladı. Qalayı h’a’m qorg’asınnın’ ko’p mug’darı en’ kerekli quymalar tayarlawda qollanıladı. Olardın’ en’ a’h’miyetlisi h’a’r qıylı bronzılar (Cu h’a’m Sn quyması), splavı dlya podshipnikler ushın quymalar (babbitler, Pb yamasa Sn tiykarında tayarlang’an h’a’m quramında Sb h’a’m Cu bar), tipografiyalıq quymalar (5—30% Sn, 10—20% Sb, qalg’anı Pb). En’ a’h’miyetlisi podshipnikler ushın quymalar bolıp, onın’ quramı 98% Pb, 1% Ca, 1% Na den ibarat. Jer ju’zi boyınsha jılına 100 t germaniy o’ndiriledi. Qalayı h’a’m qorg’asınnın’ jer ju’zi boyınsha o’ndirisio : 4 h’a’m 30 mın’ tonna 1800 j., 85 h’a’m 875 mın’ tonna 1900 j., 166 h’a’m 1750 mın’ tonna 1950 j. Sonnan beri h’a’zirge shekem shama menen usı qa’ddinde tur. Qorg’asınnın’ ushıwshı birikpeleri gaz gorelkasının’ ren’siz jalının aqshıl ko’k ren’ge o’zgertedi.Organizmge az mug’darda kiritilgen qorg’asınnın’ birikpeleri na’tiyjesinde onın’ za’h’a’rli ta’siri ku’sheyedi. Qorg’asın menen za’h’a’rlengendegi birinshi belgiler ishte awırıw h’a’m tis dёsnalarında ku’l ren’ daqlar payda boladı. Son’ınan nerv sisteması buzıladı. O’ndirislik orınlarda Rb nın’ h’awadag’ı maksimal dozası 10 -5 mg/l bolıwı kerek. Qorg’asın menen za’h’a’rlengende birinshi ja’rdem retinde suyıltırılg’an H 2 SO 4 qollanıladı. Germaniy h’a’m qalayı h’awa kislorodı menen o’zgeriske ushıramaydı, al qorg’asın okislenedi. Sonlıqtan qorg’asın ıdıslar ko’kshil-ku’l ren’li oksid qatlamı menen qaplang’an bolıp, jıltır metallıq tu’rge iye bolmaydı. Qalayı h’awada qızdırılg’anda okislenedi.Germaniy kislorod penen tek g’ana 700 °S tan joqarı temperaturada ta’sirlesedi. Barlıq u’sh elementte galogenler h’a’m ku’kirt penen birigedi. Suw germaniy h’a’m qalayıg’a ta’sir etpeydi. Suw qorg’asındag’ı oksid plenkasın joq etip, onın’ oksidleniwine ja’rdem etedi. Qorg’asın ushın en’ jaqsı eritkish- suyıltırılg’an azot kislotası, al germaniy h’a’m qalayı ushın-patsha arag’ı esaplanadı. Eki elementtin’ de patsha arag’ı menen ta’sirlesiwi to’mendegi sxema boyınsha o’tedi: 2Э + 4 HNO 3 + 12 HCI = 3 ЭCI 4 + 4 NO ↑ + 8 H 2 O. 120 Kernewlilik qatarında Ge mıs h’a’m gu’mis arasında jaylasqan, al Sn h’a’m Pb — vodorodtın’ aldında jaylasqan. Sonlıqtan, olar ko’pshilik metallar menen duzlarınan quwıp shıg’arıladı (mısalı, tsink ). Germaniy gruppashası elementlerinin’ basqa kislotalarg’a ta’siri h’a’r qıylı. Duz kislotası germaniyg’a ta’sir etpeydi. Qalayı tek suıltırılg’an NCI da a’ste eriydi, al kontsentrlengende an’sat eriydi: Sn + 2 HCI = SnCI 2 + H 2 ↑. Qorg’asın NSI menen ta’sirleskende qıyın eriytug’ın RbCI 2 qabatı menen qaplanadı.Bul metalldın’ aqırına shekem eriwine tosqınlıq etedi. Ku’kirt kislotası menen de onın’ kontsentratsiyası 80% ke jetkenshe usınday ta’sirlesi boladı. N 2 SO 4 tin’ joqarı kontsentratsiyasında, ashshı duz Pb(HSO 4 ) 2 (yamasa H 2 [Pb(SO 4 ) 2 ]kompleks kislotası) payda boladı, ol qorg’asındı ku’kirt kislotasının’ ja’ne ta’sir etiwinen qorg’amaydı. Germaniyg’a suyıltırılg’an ku’kirt kislotası ta’sir etpeydi, Sn g’a da derlik ta’sir etpeydi.Issı kontsentrlengen H 2 SO 4 te eki elementte to’mendegi sxema boyınsha ta’sirlesedi: Э + 4 H 2 SO 4 = Э(SO 4 ) 2 + 2 SO 2 + 4 H 2 O. Germaniyg’a azot kislotası ta’sir etkende dioksid gidratı — xGeO 2 ·nH 2 O sho’kpesi payda boladı. To’mendegi sxemag’a uqsas: Sn + 4 HNO 3 = SnO 2 + 4 NO 2 + 2 H 2 O —kontsentrlengen azot kislotası qalayıg’a da ta’sir etedi. Kerisinshe, ku’shli suyıltırılg’an suwıq azot kislotasında qalayı Sn(NO 3 ) 2 payda etip a’ste-aqırın eriydi. Bunda vodorod bo’linip shıqpaydı, al azot kislotasın qa’lpine keltiriwge jumsaladı. To’mendegi reaktsiya boyınsha qorg’asıng’a NNO 3 ta’sir etkennen Pb(NO 3 ) 2 payda boladı.: 3 Pb + 8 HNO 3 = 3 Pb(NO 3 ) 2 + 2 NO + 4 H 2 O Bul duz kontsentrlengen HNO 3 de erimeydi h’a’m metalldı kislotanın’ ta’sirinen saqlaydı. Kerisinshe, ol suwda jaqsı eriydi h’a’m sonlıqtan qorg’asın suyıltırılg’an azot kislotasında jaqsı eriydi. Silti eritpeleri germaniyg’a ta’sir etpeydi, biraq N 2 O 2 menen birgelikte ta’sir etedi. Oksidlewshiler qatınaspag’anda qalayı h’a’m qorg’asın ku’shli siltilerde to’mendegi sxema boyınsha eriydi: Э + 2 NaOH = Na 2 ЭO 2 +H 2 . Qalayının’ siltide eriwi, go’ne konserva bankilerinen ajıratıp alıwda qollanıladı, son’ınan metall eritpeden elektrolitik usıl menen ajıratıp alınadı. Qalayının’ bunday etip eriwi to’mendegi sxema menen ko’rsetiledi: Sn + 2 NaOH + O 2 = Na 2 SnO 3 + H 2 O. 121 Germaniy h’a’m onın’ tuwısları ushın — 4 h’a’m 2 valentlilik xarakterli. Germaniy ushın to’rt valentlilik ko’p ushıraydı. Qa’dimgi jag’dayda Sn nın’ to’rt valentligi turaqlı. Kerisinshe, qorg’asın ushın eki valentli birikpeleri turaqlı. Germaniy gruppashası elementleri ushın ЭO h’a’m ЭO 2 tipindegi oksidler belgili. Ge h’a’m Sn h’awada ku’ydirgende joqarg’ı oksidi, al qorg’asındı h’awada ku’ydirgende to’mengi oksidi payda boladı. Qarap atırg’an barlıq oksidler-qattı zatlar. Germaniy h’a’m qalayı monoksidi qara ren’ge, PbO — sarg’ısh-qızıl, GeO 2 h’a’m SnO 2 — aq, PbO 2 — toyg’ın-qon’ır. Olar suwda erimeydi. Germaniy monoksidi 700 ÷900 °S da to’mendeg reaktsiya boyınsha alıp barıladı: СO 2 + Ge = GeO + CO. Bul jerde ol ushıwshan’, suwıtılıp atırg’an bette amorf ashıq-sarı poroshok tu’rinde sho’gedi. Germaniy dioksidi (balq. temp. 1116, qaynaw temp. 1200 °S) metall turindegigermaniydi alıwda da’slepki zat retinde qollanıladı. Kerisinshe, SnO 2 (balq.temp.1630 °S) h’a’m PbO (balq. Temp. 886, qaynaw. temp. 1580 °S) metallardı h’awada ku’ydirip aladı. Qalayı monoksidi SnCI 2 eritpesin silti menen qosıp ku’ydirip aladı. Qattı tu’rinde ol dismutatsiyag’a uqıplı: 2 SnO = SnO 2 + Sn, Biraq, suyıq (t. pl. 1040 °S) h’a’m gaz tu’rinde (t. kip. 1425 °S) turaqlı. PbO 2 qorg’asın atsetatına belil izvestin ta’sir ettirip, to’mendegi sxema boyınsha alınadı: Pb(CH 3 COO) 2 + Ca(CI)OCI + H 2 O = PbO 2 ↓ + CaCI 2 + 2 CH 3 COOH. PbO 2 qızdırg’anda izbe-iz tu’rde qorg’asınnın’ to’mengi oksidleri alınadı: PbO 2 (290-320 °S) → Pb 2 O 3 (390-420 °S) → Pb 3 O 4 (530-550 °S) → RbO. Germaniy dioksidi shiyshe islep shıg’arıwda qollanıladı. Qalayı dioksidi keramika sanaatında emal h’a’m glazurlar tayarlawda qollanıladı. Bul oksidler suw menen ta’sirlespeydi, og’an juwap beretug’ın gidroksidler olardın’ duzlarına silti ta’sir ettirip alınadı, mısalı, SnCI 4 + 4 NaOH = 4 NaCI + Sn(OH) 4 Pb(NO 3 ) 2 + 2 NaOH = 2 NaNO 3 + Pb(OH) 2 . Olar aq ren’li sho’kpe tu’rinde payda boladı. (aqshıl qon’ır Pb(OH) 4 ). Ge(OH) 4 suwda az eriydi, qalg’anları erimeydi. Ximiyalıq qa’siyetleri boyınsha bul gidroksidler amfoter birikpeler bolıp tabıladı. Onın’ dissotsiatsiyası to’mendegishe o’tedi Э •• + 2 OH’ ⇔ Э(OH) 2 ≡ H 2 ЭO 2 ⇔ 2 H • + ЭO 2 ” Э •••• + 4 OH’⇔ Э(OH) 4 ≡ H 4 EO 4 ⇔ 2 H • + ЭO 3 ” + H 2 O. ⇐Kislotalıq qa’siyetlerinin’ artıwı 122 Ge(OH) 4 Sn(OH) 4 Pb(OH) 4 Ge(OH) 2 Sn(OH) 2 Pb(OH) 2 Tiykarlıq qa’siyetlerinin’ artıwı ⇒ Qarap atırg’an gidroksidler amfoter qa’siyetke iye bolg’anlıqtan,ku’shli kislota h’a’m siltilerde eriydi Olarg’a silti ta’sir ettirilgende M 2 ЭO 3 yamasa M 2 ЭO 2 tipindegi duzlar, al kislota ta’sir ettirilgende — sol Э 2+ ili E 4 kationlardın’ kislota qaldıg’ı menen duzları payda boladı. H 2 ЭO 3 tipindegi kislotanın’ duzları germanat, stannat h’a’m plyumbat dep ataladı. Olardın’ ko’pshiligi ren’siz,suwda az eriydi. Natriy stannat kristallı (Na 2 SnO 3 ·3H 2 O) gezlemelerdi boyawda qollanıladı. Krome soley meta-kislot, proizvodnıx ot gidratnoy formı H 2 ЭO 3 ke juwap beriwshi meta kislota duzlarınan basqa, orto-kislota H 4 ЭO 4 duzları h’a’m geksagidrokso-kislota H 2 [Э(OH) 6 ].En’ aqırg’ı kislota duzına natriy stannatı (Na 2 [Sn(OH) 6 ]) mısala bola aladı. 100 −150 °S temperaturada qızdırg’anda gidroksoduzlar to’mendegi sxema boyınsha ku’ydiriledi: Na 2 [Э(OH) 6 ] = 3H 2 O ↑ + Na 2 ЭO 3 . Payda bolg’an suwsız duzlar,og’ada qıyın balkıydı(mısalı, Na 2 GeO 3 1083 °S da balkıydı). Kaliy stannattın’ termik tarqalıwı to’mendegi sxema boyınsha o’tedi: 3 K 2 SnO 3 = 2 K 2 O ↑ + K 2 Sn 3 O 7 ( 830 °S tan joqarı) h’a’m son’ınan K 2 Sn 3 O 7 = K 2 O ↑ + 3 SnO 2 ( 900 °S tan joqarı). Sog’an uqsas duzlar — K 2 PbO 3 h’a’m K 2 Pb 3 O 7 — qorg’asın ushın da belgili. H 2 ЭO 2 tipindegi kislota duzları germanit, stannit h’a’m plyumbitler dep ataladı. Olar qasiyetleri boyınsha germanat, stannat h’a’m plyumbatlarg’a uqsas,biraq turaqsız. Oksidlewshiler ta’sirinde olar an’sat N 2 EO 3 tipindegi kislota duzlarına o’tedi. Kerisinshe, u’sh valentli vismut gidroksidi stannit penen metall h’alına shekem qa’lpine keledi: 2 Vi(OH) 3 + 3 Na 2 SnO 2 = 3 Na 2 SnO 3 + 2 Bi + 3 H 2 O. Bul reaktsiya analitik ximiyada qollanıladı. Stannitlerdin’ gidrolizin toqtatıw ushın olardın’ eritpelerinde artıqsha silti bolıw kerek.Eger, siltinin’ kontsentratsiyası az bolsa, eritpede to’mendegi tarqalıw reaktsiyası bolıp o’tedi: NaHSnO 2 = NaOH + SnO. Na’tiyjede stanit eritpesi bir qansha waqıt turg’annan keyin qara ren’ge o’zgeredi.Ko’p mug’dardag’ı silti qatınasında reaktsiya to’mendegishe o’tedi: 2 NaHSnO 2 = Na 2 SnO 3 + Sn + H 2 O. 123 Maydalang’an qalayı payda bolıwı na’tiyjesinde eritpeqara ren’ge boyaladı. Bunday reaktsiya germanitler ushın da xarakterli, biraq ku’shli siltili ortalıqta ol to’mendegi reaktsiya boyınsha tarqalıp ketedi: NaHGeO 2 + NaOH = Na 2 GeO 3 + H 2 Germanitler, stannitler h’a’m plyumbitler silti eritpesinde, M[Sn(OH) 3 ],(bul jerde M –– bir valentli metall) formasında boladı. ЭG 4 galogenidlerinin’ ayırım qa’siyetleri to’mendegi tablitsada berilgen: eF 4 eCI 4 eB4 4 eI 4 nF 4 nCI 4 nB4 4 nI 4 bF 4 bCI 4 Payda bolıw jıllılıg’ı kDj/mol 187 39 47 42 27 05 40 30 Baylanıs uzın-lıg’ı, pm 67 11 29 50 28 44 64 43 Baylanıs energiyası E −G, kDj/mol 35 84 09 43 72 96 Ren’i ren’ siz ren’siz ren’siz qızıl ren’si z ren’siz ren’siz sarı ren’si z sarı. Balqıw t., °S 15 davl . 50 26 47 33 30 45 00 15 Qaynaw t., °S 37 83 87 77 05 13 05 44 Gaz ta’rizliden ayırmashılıg’ı GeF 4 , SnF 4 h’a’m PbF 4 qa’dimgi jag’dayda og’ada gigroskopik kristall zatlar. 124 Germaniy tetraftoridi o’tkir iyiske iye(chesnok iyisindey) h’a’m h’awada tu’teydi . Ol ren’siz gigroskopik kristallogidrat GeF 4 ·3H 2 O. Germaniy tetraxloridi kontsentrlengen NCI da erimeydi, biraq ko’pshilik organikalıq eritkishlerde (sonday-aq suyıq SO 2 de) jaqsı eriydi. Ol suw menen gidrolizlenedi, al qurg’aq ammiak penen to’mendegi sxema boyınsha ta’sirlesedi: GeCI 4 + 6 NH 3 = 4 NH 4 CI + Ge(NH) 2 . GeI 4 tın’ qızıl ren’i −10 °S qa shekem suwıtqanda qızg’ısh-sarı ren’ge o’zgeredi. Balqıw temperaturasınan joqarıda to’mendegi sxema boyınsha tarqaladı: GeI 4 = GeI 2 + I 2 . Germaniy tetragalogenidlerinin’ aktseptorlıq qa’siyetleri kremniy tetralogenidlerine salıstırg’anda ku’shli. GeCI 4 puwların metall h’alındag’ı germaniy menen 430 °S temperaturada ta’sirlestirip ren’siz Ge 2 CI 4 kristallı alıng’an. EG 4 galogenidleri ishinde en’ a’h’miyetlisi to’rt xlorlı qalayı bolıp tabıladı, ol birinshi ma’rte Libav ta’repinen alındı. Texnikada onı qollanılg’an konserva bankaların qurg’aq xlor menen qayta islep aladı. Xlor temirdi qaplap turg’an qalayı menen SnCI 4 birikpesin payda etedi. To’rtxlorlı qalayı h’awada tu’teydi(atmosferadag’ı ıg’allıq sebebinen gidrolizlengenlikten). To’rt xlorlı qorg’asın ftorg’a PbF 2 ta’sir ettirip 250 °S temperaturada alınadı.Ol ıg’allıqqa sezgir,sonlıqtan h’awada PbO 2 ge o’tiwi sebepli qon’ırlasadı. To’rt xlorlı qorg’asın suwıtıw arqalı PbO 2 ge ku’shli HCI ta’sir ettirip alınadı. Ol ju’da’ turaqsız h’a’m jaqtılıq yamasa ıg’allıq ta’sirinde RbCI 2 h’a’m CI 2 ge tarqaladı. To’rt valentli qorg’asın bromidi h’a’m iodidi alınbag’an. Qarap atırg’an elementler ishinde quramında bir waqıtta kislorod h’a’m galogeni bar birikpege fosgenge uqsas bolg’an germaniy oksoxloridi GeOCI 2 kiredi. Bul ren’yaiz maysıman suyıqlıq, qa’dimgi eritkishlerde eriydi.(balq.t. −56 °S). GeOCI 2 suw menen Ge(OH) 4 payda etip tarqaladı. GeOCI 2 nin’ tarqalıw o’nimleri xlor h’a’m GeO bolıp tabıladı. To’mendegi sxema boyınsha qalayı h’a’m qorg’asın oksoxloridi alınadı. ESI 4 + CI 2 O = 2 CI 2 + EOSI 2 SnOCI 2 aq ren’li gigroskopik poroshok, 155 °S da SnO 2 h’a’m SnCI 4 ge tarqaladı. Ol trimer h’a’m tsiklik qurılısqa iye. To’rt valentli germaniy tsianidi to’mendegi sxema boyınsha alınadı: GeI 4 + 4 AgCN = 4 AgI + Ge(CN) 4 . Ol aq ren’li qattı zat, suw menen ta’sirleskende yamasa 80 °S tan joqarı temperaturada tarqaladı. KSN eritpesinde [Ge(CN) 6 ]” ionı payda boladı. EG 4 galogenidlerinin’ xarakterli qa’siyetlerinin’ biri, olardın’ birigiya reaktsii kirisiwge uqıplılıg’ı. To’rtxlorlı qalayı NSI, H 2 O, NH 3 , azot oksidleri, PCI 3 h’.t.b. basqa da 125 organikalıq birikpeler menen an’sat kompleks payda etedi. N 2 SnG 6 .tipindegi kompleks birikpelerdin’ duzları turaqlı. Mısalı, SnCI 4 h’a’m NH 4 CI eritpeleri aralaspalarınan quramı (NH 4 ) 2 [SnCI 6 ] bolg’an birikpeler alınadı. Eritpede N 2 [EG 6 ] tipindegi kislotalardın’ bolıwı EG 4 galogenidlerinin’ tolıq gidrolizge ushıramaytug’ının ko’rsetedi. Qalayı tetraxloridinin’ gidrolizi to’mendegi ko’riniske iye: 2 SnCI 4 + 4 H 2 O ⇔ 2 H 2 SnCI 6 + Sn(OH) 4 . Germaniy ushın (kremniy ushın da) germanoftoristovodorodlı kislota (N 2 GeF 6 ) h’a’m onın’ duzları xarakterli.Mısalı, K 2 GeF 6 . Kristallogidratlar tu’rinde ayırım kompleks kislotalar da ajıratıp alıng’an, mısalı, N 2 SnCI 6 ·6H 2 O (b.temp. 20 °S). Sn h’a’m Pb ushın N 4 [EF 8 ]tipindegi kislotalar belgili, mısalı, (NH 4 ) 4 SnF 8 . To’rt valentli Ge, Sn h’a’m Pblardın’kislorodlı kilotalarının’ duzları az. Tek g’ana E(SO 4 ) 2 h’a’m E(CH 3 COO) 4 alıng’an. Olar an’sat gidrolizlenedi. To’rt valentli qalayı sulfatı Sn(SO 4 ) 2 qalayıg’a ıssı ku’shli N 2 SO 4 ta’sir ettirip alınadı. Dissotsiatsiyalanıw konstantası tovendegi sxema boyınsha: Sn(SO 4 ) 2 ⇔ SnSO 4 2+ + SO 4 2 − 5·10 -3 ten’. Rb(SO 4 ) 2 sarı kristall poroshok 80%-li N 2 SO 4 ti qorg’asın elektrodlar menen elektrolizlep alınadı. K, Na h’a’m ayırım basqa metallar sulfatları menen sarı ren’li qos duz M 2 [Pb(SO 4 ) 3 ]alınadı. Suw menen Rb(SO 4 ) 2 qorg’asın to’rt oksidin payda etip tolıq gidrolizge ushıraydı. GeCI 4 ke SO 3 qosıp alıng’an Ge(SO 4 ) 2 ,te sonday gidrolizge ushıraydı. SnCI 4 ke N 2 O 5 qosıp to’rt valentli qalayı nitratı — Sn(NO 3 ) 4 alındı. Ol tınıq, mo’ldir kristall(b. temp. 91 °S), suw menen gidrolizlenedi, SSI 4 te eriydi,al uglevodorodlar onı okisleydi. Sonday-aq, qalayı nitratı to’mendegi usıl menen de alınıwı mu’mkin: SnCI 4 + 4 CINO 3 = 4 CI 2 + Sn(NO 3 ) 4 Qorg’asın tetraatsetatı Pb(CH 3 COO) 4 ıssı sirke kislotası h’a’m xlorg’a to’mendegi reaktsiya boyınsha surik ta’sir ettirip alınadı: Pb 3 O 4 + 8 CH 3 COOH + CI 2 = PbCI 2 ↓ + 2 Pb(CH 3 COO) 4 + 4 H 2 O. Eritpeni suwıtqanda Pb(CH 3 COO) 4 aq kristall iyne tu’rinde kristallanadı. (b.temp. 175 °S). Ge(CH 3 COO) 4 h’a’m Sn(CH 3 COO) 4 kristalları da usıg’an uqsas. To’rt valentli qorg’asın tuwındıları ku’shli oksidlewshiler (kislotalıq ortalıqta) bolıp tabıladı. RbO 2 ni 30%-li ku’kirt kislotası menen qosıp qızdırg’anda, o leki valentli Mn di marganets kislotasına shekem okisleydi. Reaktsiya to’mendegishe o’tedi: 5 PbO 2 + 2 MnSO 4 + 3 H 2 SO 4 = 5 PbSO 4 + 2 HMnO 4 + 2 H 2 O. 126 To’rt valentli qorg’asınnın’ oksidlewshilik qa’siyetine qorg’asın akkumulyatordın’ jumısı tiykarlang’an. Qorg’asın akkumulyatorı reshetka tu’rindegi qorg’asın plastinalarınan turadı, ol PbO pastası h’a’m 30%-li ku’kirt kislotasına tu’sirilgen suwdan turadı. To’mendegi reaktsiya boyınsha PbO + H 2 SO 4 = PbSO 4 + H 2 O Plastina betinde qıyın eriytug’ın qorg’asın sulfatı qabatı payda boladı. Eger, barlıq sistema boyınsha turaqlı elektr togi belgili bir bag’ıt boyınsha o’tse,onda plastinalarda to’mendegi reaktsiya o’tedi (zaryadkalaw waqtındag’ı protsessler ): teris elektrod on’ elektrod PbSO 4 + 2 e − + 2 H • = Pb + H 2 SO 4 PbSO 4 + SO 4 ” − 2 e − = Pb(SO 4 ) 2 (Pb •• + 2 e − = Pb) (Pb •• − 2 e − = Pb •••• ) Pb(SO 4 ) 2 + 2 H 2 O ⇔ PbO 2 + 2 H 2 SO 4 Solay etip, akkumulyatordı zaryadkalag’anda teris plastinalar metall h’alındag’ı qorg’asıng’a aylanadı,al on’ plastinalar-PbO 2 ge aylanadı, al eritpedegi ku’kirt kislotasının’ kontsentratsiyası artadı. Eger, eki elektrodta bir-biri menen o’tkizgish arqalı baylanıspag’an bolsa, akkumulyator zaryadlang’an tu’rinde ko’p waqıtqa shekem saqlanıwı mu’mkin. Kerisinshe, onı shınjırg’a jalg’ag’anda, odan elektr togi keri bag’ıtta o’tedi. Togtın’ payda bolıwı elektrodlarda to’mendegi reaktsiyalardın’ ju’riwine tiykarlang’an ( razryadkalawdag’ı protsessler): teris elektrod on’ elektrod Pb + SO 4 ” = PbSO 4 + 2 e − PbO 2 + 2 H 2 SO 4 ⇔ Pb(SO 4 ) 2 + 2 H 2 O (Pb = Pb •• + 2 e − ) Pb(SO 4 ) 2 + 2 e − + 2 H • = PbSO 4 + H 2 SO 4 (Pb •••• + 2 e − = Pb •• ) Bul protsessler akkumulyatordag’ı zaryadkalaw protsesslerine qarama-qarsı. Plyumbodioksidatin’ gipoxlorit kislotası menen reaktsiyası og’ada qızıqlı: 2 PbO 2 + 4 HOCI = 2 PbCI 2 + 2 H 2 O + 3 O 2 . Siltili ortalıqta PbO 2 nin’ oksidlewshilik qa’siyetleri an’sat okisleniwshi zatlar ta’sirinde ko’rinedi. Bug’an to’mendegi reaktsiya mısal bola aladı: 2 C4(OH) 3 + 3 PbO 2 + 10 KOH = 3 K 2 PbO 2 + 2 K 2 C4O 4 + 8 H 2 O. Eki valentli Sn h’a’m Pb galogenidleri EG 4 galogenidlerine qarag’anda az gidrolizge ushıraydı.. SnF 2 , puwlarında monomerlerden basqa dimer h’a’m trimerlerdin’ bolıwıda bayqalg’an, al plyumboftorid puw h’alında to’mendegi sxema boyınsha dismutatsiyalanıwg’a uqıplı: 127 2 PbF 2 = PbF 4 + Pb. Qalayı galogenidleri suwda jaqsı eriydi ( SnI 2 basqa), qorg’asın galogenidleri jaman eriydi. SI −B4−I qatarı boyınsha olardın’ eriwshen’ligi kemeyedi. Suwsız SnCI 2 balqıtpası qara qalayını qorg’asınnan ajıratıw ushın qollanıladı (reaktsiya boyınsha: SnCI 2 + Pb = PbCI 2 + Sn). Eki valentli germaniy galogenidlerinin’ payda bolıw sxeması to’mendegishe ko’rsetiledi. GeG 4 + Ge = 2 GeG 2 . Germaniy galogenidleri ren’siz (sarı GeI 2 ) kristall, qattı zatlar, olar GeG 4 h’a’m Ge g’a dismutatsiyalanıwg’a uqıplı. F −CI−B4−I qatarı boyınsha turaqlılıq artadı. Suw menen ku’shli gidrolizlenedi. Sn 2 + duzlarının’ ishinde qalayı xloridi (SnCI 2 ) u’lken a’h’miyetke iye. Ol tiykarınan qa’lpine-keltiriwshi retinde qollanıladı.Mısalı, sınap duzları onın’ menen metallg’a shekem qa’lpine keledi: HgCI 2 + SnCI 2 = SnCI 4 + Hg. Eki valentli qorg’asın duzları qa’lpine-keltiriwshiler bolmaydı.Olardın’ ko’pshiligi ren’siz h’a’m suwda az eriydi. Olardın’ ishinde tek g’ana Pb(NO 3 ) 2 h’a’m Pb(CH 3 COO) 2 duzları suwda jaqsı eriydi. Aq ren’li iyne ta’rizli SnSO 4 kristalları suwda jaqsı eriydi.Onın’ termikalıq tarqalıwı to’mendegishe o’tedi: SnSO 4 = SnO 2 + SO 2 (360 °S). Qalayı oksalatının’ termikalıq tarqalıwı to’mendegi sxema boyınsha boladı: SnC 2 O 4 = CO 2 + CO + SnO Qorg’asın nitratı h’a’m atsetatı (qorg’asın qantı — Pb(CH 3 COO) 2 ·3H 2 O,) a’dette qorg’asındı sol kislotalarda eritip alınadı. Bul duzlardın’ birinshisi qorg’asınnın’ basqa duzların alıwda, al ekinshisi boyaw o’ndirisi h’a’m meditsinada qollanıladı. Na galogenidı svintsa poxoji po svoystvam bestsvetnıe Pb(CN) 2 i Pb(NCS) 2 . PbI 2 , PbSO 4 h’a’m PbC4O 4 ler az eriytug’ın bolg’anlıqtan ximiyalıq analizde qollanıladı. PbC4O 4 sarı mineral kraski (xrom sarısı) retinde qollanıladı. Qorg’asın tsianamidi PbNCN korroziyag’a qarsı qaplamalar quramına kiredi. 250 °S temperaturadan joqarıda bul duz to’mendegishe tarqaladı: 2 PbNCN = 2 Pb + (CN) 2 + N 2 . Eki valentli qorg’asınnın’ tiykarlıq duzı 2PbCO 3 ·Pb(OH) 2 aq maylı kraska— qorg’asın belili retinde qollanıladı. ES h’a’m ES 2 sulfidleri ( PbS 2 tan basqa) elementlerdi ta’sirlestirip yamasa E •• yamasa E •••• ionları bar eritpelerge vodorod sulfidin ta’sir ettirip alınadı. Olardın’ ren’i to’mendegishe: GeS 2 SnS 2 GeS SnS PbS 128 aq sarı qon’ır-qızıl qon’ır qara Suwda h’a’m suyıltırılg’an kislotalarda bular derlik erimeydi. ES h’a’m ES 2 sulfidleri bir-birinen ammoniy sulfidine bolg’an qatınası boyınsha ajıralıp turadı. Bulardın’ birinshisine ol ta’sir etpeydi, ekinshisi onın’ ta’sirinde tiogermaniy (H 2 GeS 3 ) h’a’m tioqalayı (H 2 SnS 3 ) kislotalarının’ ammoniylı duzların payda etedi: (NH 4 ) 2 S + ES 2 = (NH 4 ) 2 ES 3 Bul elementlerdin’ azot penen birikpeleri germaniy ushın xarakterli. Ku’l ren’ germaniy nitridi (Ge 3 N 4 ) ammiaktı NH 3 metall germaniyg’a (yamasaGeO 2 ) 700 °S temperaturada ta’sir ettirip alınadı. Suw,siltiler h’a’m suyıltırılg’an kislotalar germaniy nitridine ta’sir etpeydi, ol tek g’ana 800 °S da elementlerge tarqaladı. Usıg’an uqsas qon’ır ren’li qalayı nitridi (Sn 3 N 4 ) 360 °S da elementlerge tarqaladı. Joqarıdag’ılardan basqa Ge (h’a’m Sn) dın’ quramı Ge 3 N 2 bolg’an birikpeleri belgili. Ol qara-qon’ır ren’li, an’sat gidrolizge ushıraytug’ın untaq zat.Ge 3 N 2 nin’ elementlerge tarqalıwı 500 °S . Pb nitridleri belgisiz.Pb(NO 3 ) 2 ke KNH 2 ta’sir ettirip suyıq ammiakta sarg’ısh-qızıl ren’li qorg’asın imidi PbNH alınadı. Bul zat turaqsız h’a’m qızdırg’anda yamasa suyıq suw ta’sirinde an’sat qoparılıs payda etedi. Suw puwları menen ol Pb(OH) 2 h’a’m ammiakqa tarqaladı. Ge, Sn h’a’m Pb nın’ eki valentli jag’dayı ushın vodorodlı birikpeleri belgisiz.Al to’rt valentli jag’dayı ushın bul gidridlerdin’ turaqlılıg’ı Ge −Sn−Pb qatarı boyınsha kemeyedi. Fizikalıq qa’siyetleri boyınsha GeH 4 h’a’m SnH 4 birikpeleri Si h’a’m S birikpelerine uqsas.Olar to’men qaynaw h’a’m balqıw temperaturalarına iye, ren’siz gazlar. Olardın’ ayırım qa’siyetleri to’mende ko’rsetilgen: N 4 iH 4 eH 4 nH 4 Payda bolıw jıllılıg’ı, kDj/mol 75 33 92 163 d(EN), pm 09 48 53 70 Baylanıs energiyası E −N, kDj/mol 14 18 09 97 Balqıw temperaturası, °S 184 185 166 146 129 Qaynaw temperaturası, °S 161 112 88 52 GeH 4 350 °S, al SnH 4 — 150 °S temperaturada tarqaladı. Stannometan (SnH 4 ) konserva bankalarına organikalıq kislotalardın’ ta’sirinen payda boladı. Sonlıqtan, ko’p turıp qalg’an konservalardan adamlar qattı uwlanıwı mu’mkin.Sheklengen qalayı mug’darı 0,02 % bolıwı kerek. SnH 4 gomologlarınan az mug’darda turaqsız Sn 2 H 6 alıng’an,biraq onın’ qa’siyetleri belgisiz. Monogerman (GeH 4 ) - Mg 2 Ge ni ammoniy bromidi menen qayta islep alınadı. SN 4 h’a’m SiH 4 ten monogermannın’ ayırmashılıg’ı,ol vodorodtı an’sat metall atomına almastıra aladı.GeH 4 g’a natriy metalının’ ammiaktag’ı eritpesin ta’sir ettirgende natriygermanil—NaGeH 3 alınadı. Ol suyıq ammiakta eriytug’ın qattı zat. −33 °S temperaturada natriygermanil a’ste sarg’ayadı, al qızdırıw dawam ettirilse ol to’mendegi sxema boyınsha tarqaladı: 2 NaGeH 3 = 2 NaGe + 3 H 2 . GeH 4 degi vodorod atomının’ metallg’a almasıwı onın’ AgNO 3 eritpesi menen bolg’an reaktsiyasınan ko’riwge boladı: GeH 4 + 4 AgNO 3 = GeAg 4 + 4 HNO 3 . Atomlıq qurılısı boyınsha S h’a’m Si analogları bolg’an germaniy gruppashası elementleride uglerod h’a’m kremniy birikpeleri sıyaqlı birikpelerdi payda etedi.Biraq, bul birikpelerdin’ qa’siyetleri elementlerdin’ ximiyalıq xarakterinin’ o’zgeriwi menen nızamlı tu’rde o’zgeredi. IV-gruppa Ge, Sn, Pb. Ge-1871-j Mendeleev ta’repinen ashılg’an edi 1885-j Vinkler (germaniy) ta’repinen argirodit 4Ag 2 S*GeS 2 mineralınan tapqan. Sn (Cu penen birikpesi bronza) a’yiemnen belgili. SnO 2 qalayı tas. Bizin’ a’sirge shekem 6000 j. Bronza a’siri Kassiterit SnS 2 *Cu 2 S*FeS stannik PbCO 3 – tserusiy PbSO 4 -anglezit galenit Pbs – Pb jıy. Pb 3 O 4 -surik 1. GeO 2 +2N 2 →Ge+2H 2 O 2. SnO 2 +2C →Sn+2CO 3. PbS+O 2 →PbO+SO 2 +CO →Pb+CO 2 4. PbS+PbO →Pb+SO 2 130 5. Pb(NO 3 ) 2 +Zn=Zn(NO 3 ) 2 +Pb 6. PbO+H 2 →Pb+H 2 O Ge – sıng’ısh metall jıltıraq iye, yarım o’tkizgish Sn – 3 all iye α,β,γ β-aq bos metall iyilgende seske iye. α-Sn kub erist renge iye, sur metall, γ-ronoik sıng’ısh Elementlik ximiya keri qatnası Sn h’a’m Rb vodorodtın’ ta’n aldında, al Ge N 2 keyin Sg’ h’a’m A arasında jaylasqan sonlıqtan Ge RSI menen reaktsiyag’a kirispeydi. Ge+4HNO 3 →H 2 GeO 3 +4NO 2 +H 2 O Sn+4HNO 3 →H 2 SnO 3 +4NO 2 +H 2 O Pb+4HNO 3 →Pb(NO 3 ) 2 +2NO 2 +H 2 O Ge+HCI Sn+HCI →SnCI 2 +H 2 Pb+HCI →PCI 2 +H 2 (+2HCI)=H 2 [PbCI 4 ]H 2 Sn+H 2 SO 4 (c) →SnSO 4 +H 2 Pb →PbSO 4 +H 2 Ge+2H 2 SO 4 (k) →Ge(SO 4 ) 2 +2SO 2 +H 2 O Sn+H 2 SO 3 (k) →Sn(SO 4 ) 2 +2SO 2 +2SO 2 +H 2 O Pb+H 2 SO 3 (k) →Pb(HSO 4 ) 2 +SO 2 +H 2 O 4Sn+10HNO 3 (c) →4Sn(NO 3 ) 2 +NH 4 NO 3 +3H 2 O Ge+2KOH+H 2 O 2 →K 2 [Ge(OH) 6 ] Sn+KOH+H 2 O 2 →K 2 [Sn(OH) 6 ] Pb+2KOH+H 2 O 2 →K 2 [Pb(OH) 4 ] Sn+2KOH+2H 2 O 2 →K 2 [Sn(OH) 4 ]+OH 2 Pb+2KOH+2H 2 O 2 →K 2 [Pb(OH) 4 ]+OH 2 Sn+O 2 →SnO 2 Sn+2F 2 →SnF 4 Sn+2CI 2 →SnCI 4 +[2HCI]=H 2 [SnCI 4 ] Sn+2S →SnS 3Sn+4P →Sn 3 P 4 SnS 2 +(NH 4 ) 2 S →(NH 4 ) 2 SnS 2 Sn+N 2 O →SnO 2 +N 2 Pb+H 2 O+O 2 →Pb(OH) 2 131 Pb+H 2 O(gor) →PbO+H 2 Pb+F 2 →PbF 2 Pb+O 2 →Pb 3 O 4 Pb+J 2 →PbJ 2 Pb+S →PbS Ge, Sn, Pb+H 2 2Mg+Ge →Mg 2 Ge germanii Mg 2 Ge+4HCI →GeH 4 +MgCI 4 Germanii SnH 4 -gaz turaqsız PbH 4 turaqsız aralıq aq sım retinde payda boladı erkin h’alda metall emes Ge+O 2 →GeO 2 GeO 2 +2NaOH →Na 2 GeO 3 +H 2 O CaO+PbO 2 →Ca 2 PbO 4 okisleniwqa’siyetine iye 5PbO 2 +2MnSO 4 +SH 2 SO 4 →5PbSO 4 +2HMnO 4 +2H 2 O 2KJ+PbO 2 +4HNO 3 →J 2 +2KNO 3 +Pb(NO 3 ) 2 +2H 2 O aq GeS 2 sarı SnS 2 ↓ alınadı H 2 [ECI 6 ]+2H 2 S →ES 2 ↓+6HCI SnS 2 +(NH 4 ) 2 S →(NH 4 ) 2 SnS --------------------- (NH 4 ) 2 SnS 3 +HCI →SnS 2 +H 2 S+NH 4 CI 3SnS+6NaOH →2Na 2 SnS 3 +Na 2 [Sn(OH) 6 ] PbS qara Pb(NO 3 ) 2 +H 2 S →PbS+HNO 3 PbS+4H 2 O 2 →PbS+4H 2 O Su’wretlerdi restavratsiyalawda qatnasadı. Ge- yarım o’tkizgish diodlar, tranzistor. Termodinamikalıq regulyatorlardı, quymalar tayarlawda linzalar islep shıg’arıwda qollanladı. Sn-latun, bronza tag’ı basqa materiallar tayarlawda qollanıladı Fonga tayarlawsha. Shiyshe ıdıslr islep shıg’arıwda qollanıladı. IV - gruppanın’ qosımsha podgruppası elementlerine ulıwma xarakteristika IV-gruppanın’ qosımsha podgruppası elementlerine germaniy Ge, qalayı Sn, qorg’asın Pb kiredi. Germaniyden qorg’asıng’a qaray metallıq qa’siyetleri artadı, ionlanıw potentsialı 132 h’a’m elektr terisligi kemeyedi, joqarg’ı valentli oksidlerinin’ qa’siyetleri kislotalıqtan amfoterlikke qaray o’zgeredi, vodorodlı birikpelerinin’ turaqlılıg’ı kemeyedi. Germaniydin’ qa’siyetleri aldın-ala 1871 jılı Mendeleev ta’repinen aytıp o’tilgen edi h’a’m og’an ekasilitsiy degen atama berilgen edi. Element retinde germaniy 1885 jılı Germaniya ilimpazı Vinkler ta’repinen argirodit 4Ag 2 S* GeS 2 mineralınan tabılg’an. Kalayı h’a’m qorg’asın a’yemgi zamanlardan belgili. Kalayı ”bronza “ ataması menen (mıs penen qalayının’ quyması) belgili bolg’an. Bulardın’ ta’biyatta to’mendegi birikpeleri belgili: SnO 2 - qalayı tası (kassiterit), SnS 2 *Cu 2 S*FeS –stannin, PbCO 3 -tserussit, PbSO 4 -anglezit, PbS-galenit (qorg’asın jıltırag’ı), Pb 3 O 4 - surik. Alınıwı: GeO 2 + 2H 2 → Ge + 2H 2 O SnO 2 + 2C → Sn + 2CO PbS + O 2 → PbO + SO 2 PbO + CO → Pb + CO 2 PbS + 2PbO → 3Pb + SO 2 Pb(NO 3 ) 2 + Zn → Zn(NO 3 ) 2 + Pb PbO + H 2 → Pb + H 2 O Germaniy-sıng’ısh, mort, metallıq jıltıraqlıqqa iye, yarım o’tkizgishlik qa’siyetke iye. Kalayı eki allotropik modifikatsiyag’a iye. -aq jumsaq metall, iyilgende ses shıg’aradı. –kub kristallıq reshetkag’a iye, sur metall. Ximiyalıq qa’siyetleri: Elektroximiyalıq qatarında qalayı h’a’m qorg’asın vodorodtın’ aldında jaylasqan, al germaniy vodorodtan keyin mıs penen gu’mis arasında jaylasqan. Sonlıqtan, germaniy xlorid kislota menen reaktsiyag’a kirispeydi, al qalay h’a’m qorg’asın vodorodtı qısıp shıg’aradı: Sn +2HCI → SnCI 2 + H 2 Pb + 2HCI → PbCI 2 + H 2 Sn +H 2 SO 4 → SnSO 4 + H 2 Pb +H 2 SO 4 → PbSO 4 + H 2 Ge + 4HNO 3 → H 2 GeO 3 + 4NO 2 + H 2 O Sn + 4HNO 3 → H 2 SnO 3 + 4NO 2 + H 2 O Pb + 4HNO 3 → Pb(NO 3 ) 2 + 2NO 2 + H 2 O Ge + 2H 2 SO 4 → Ge(SO 4 ) 2 + 2SO 2 + H 2 O Sn + H 2 SO 4 → Sn(SO 4 ) 2 + 2SO 2 + H 2 O Pb + H 2 SO 4 → Pb(HSO 4 ) 2 + SO 2 + H 2 O 4Sn + 10HNO 3 → 4Sn(NO 3 ) 2 + NH 4 NO 3 +3H 2 O 133 Germaniy, qalayı, qorg’asın ku’shli oksidlewshiler qatınasında siltiler menen reaktsiyag’a kirisedi. Ge + 2KOH + 2H 2 O 2 → K 2 [Ge(OH) 6 ] Sn + 2KOH + 2H 2 O 2 → K 2 [Sn(OH) 6 ] Pb + 2KOH + H 2 O 2 → K 2 [Pb(OH) 4 ] Sn + 2KOH + 2H 2 O→ K 2 [Sn(OH) 4 ] + H 2 Pb + 2KOH + 2H 2 O→ K 2 [Pb(OH) 4 ] + H 2 Joqarı temperaturada h’awada qızdırg’anda to’mendegi oksidlerdi payda etedi: Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|