O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

Azottın’  kislorodlı birikpeleri. 
Azot ushın, onın’ barlıq valentliklerine juwap beretug’ın oksidleri belgili. Olardın’ 
formulaları h’a’m atları to’mende keltirilgen: 
 N
2
O                      NO                      N
2
O
3             
      
    
 NO
2         
          
     
N
2
O
5      
 
     gemioksid          monooksid          seskvioksid         dioksid      gemipentaoksid.      
Azot angidridi qattı zat, qalg’anları qa’dimgi jag’dayda gaz ta’rizli. 
Qızdırılg’an mıs penen azottın’ barlıq oksidleri CuO h’a’m N
2 
payda etip tarqaladı.  
N
2
O den(“ku’ldirgish gaz”) basqa azottın’ barlıq oksidleri za’h’a’rli.  
Azot g
emioksidi ammoniy nitratın 250 
°S da tarqatıp alınadı: 
NH
4
NO
3
 = 2 H
2
O + N
2
O + 40 kDj. 
N
2
O molekulasının’ strukturasına N
≡N=O formula sa’ykes keledi. Azot gemioksidi jag’ımlı 
iyisli, mazalı da’mli ren’siz gaz. Ol suwda jaqsı eriydi, biraq onın’ menen ta’sirlespeydi. 
500 
°S dan joqarı temperaturada azot gemioksidi to’mendegi reaktsiya boyınsha tarqaladı: 
2 N
2
O = 2 N
2
 + O
2
 + 163 kDj. 
Sonlıqtan, joqarı temperaturada ol ku’shli oksidlewshi retinde reaktsiyag’a kirisedi. Joqarıda 
ko’rsetilgen termikalıq tarqalıw reaktsiyasına qosımsha to’mendegi reaktsiya da ju’redi: 
2 N
2
O = N
2
 + 2 NO.  

 
103
Kislorod penen N
2
O birikpeydi, al onın’ vodorod h’a’m ammiak penen aralaspası qızdırg’anda 
jarıladı. Kislotalı eritpelerde H
2
SO
3
 a’ste-aqırın N
2
O nı erkin azotqa shekem qa’lpine keltiredi, 
Sn
••
 — gidroksilaminge shekem, al Ti
••• 
— ammiakqa shekem qa’lpine keltiredi . 
NH
4
NO
3
 ju’da’ tez birden qızdırıw (b. temp. 170 
°S) qoparılıs payda etedi. Sonlıqtan, onın’ 
balqıtpasın 300 
°S dan joqarıda qızdırmaw kerek. N
2
O payda bolıwına alıp keliwshi protsess 
penen birgelikte azot kislotanın’ ja’ne de tarqalıp ketiwine alıp keliwshi to’mendegi sxema 
boyınsha reaktsiya o’tedi: 
NH
4
NO
3
 = NH
3
 + HNO
3
  i  5 NH
4
NO
3
 = 9 H
2
O + 4 N
2
 + 2 HNO
3
, 
Sonlıqtan,NH
4
NO
3
 [yamasa 2NaNO
3
+(NH
4
)
2
SO
4 
aralaspası] termikalıq tarqalıw o’niminde azot 
gemioksidi menen birgelikte NO h’a’m NO
2 
aralaspası boladı. Taza gemioksid alıwdın’ qolaylı 
usılı sulfamin kislotasın aldınan qaynatılg’an (azot oksidlerin joq etiw ushın) 73%-li azot 
kislotasın qosıp qızdırıw bolıp tabıladı. 
 HNO
3
 + NH
2
SO
2
OH = N
2
O + H
2
SO
4
 + H
2
O. 
N
2
O molekulası  sızıqlı h’a’m az polyarlang’an.Ol h’awanın’ turaqlı sostav bo’legi bolıp 
tabıladı. Narkoz ushın a’dette 80% azot gemioksidi h’a’m 20% kislorod aralaspası paydalanıladı. 
Azot monoksidi qa’dimgi jag’dayda elementlerdin’ o’z-ara ta’sirinen payda bolmaydı. 1200 
°S 
da qaytımlı protsess boladı. 
N
2
 + O
2
 + 180 kDj 
⇔ 2 NO. 
1500 
°S a’tirapında tepe-ten’lik tolıg’ı menen shepke jıljıg’an boladı.  
Azot monoksidi laboratoriya sharayatında to’mendegishe alınadı. 
3 Cu + 8 HNO
3
 = 3 Cu(NO
3
)
2 
+ 2 NO
↑ + 4 H
2
O. 
Azot monooksidi suwda az eriytug’ın ren’siz gaz. Ol o’zinin’ kislorodın og’ada qıyın beredi. 
Sonlıqtan, qızıp turg’an shoq NO atmosferasında o’shedi. 
Og’ada taza azot monoksidi ku’kirtli ıssı azot kislotasına jiberiw arqalı alınadı. Sonday-aq, 
onı to’mendegi usıl boyınsha da alıwg’a boladı. 
FeCl
2
 + NaNO
2
 + 2 HCl = FeCl
3
 + NaCl + H
2
O + NO, 
NO nı alıwdın’ ja’ne bir qolaylı usılı to’mendegi reaktsiyag’a tiykarlang’an. 
2 HNO
2
 + 2 HI = 2 NO + I
2
 + 2 H
2
O.  
Azot monooksidinin’ elementlerden payda bolıwı shınjırlı reaktsiya bolıp, ol to’mendegishe 
o’tedi: 
O + N
2
 
→ NO + N   N + O
2
 
→ NO + O h’. t.b.  
3000 
°S dan joqarıda NO mug’darı to’menleydi, bul  O
2
 molekulasının’ atomlarg’a 
dissotsiatsiyalanıwınan boladı. 
Ku’shsiz janıwshı fosfor bul gazde o’shedi, al ku’shli janıwshı fosfor janıwın dawam etedi. 
NO nın’ ten’ ko’lemdegi N
2
 penen aralaspası qızdırg’anda jarıladı. Joqarı basımda NO (500 
atm) qa’dimgi temperaturada-aq ku’kirtli gazdı oksidleydi: 
2 NO + 2 SO
2
 = 2 SO
3
 + N
2
. 
Siltili metallardın’ gidroksidleri menen NO qa’dimgi temperaturada to’mendegi parallel 
reaktsiyalar boyınsha ta’sirlesedi: 
4 NO + 2 EON = N
2
O + 2 ENO
2
 + H
2
O h’a’m 6 NO + 4 EON = N
2
 + 4 EON + 2 N
2
O. 
Li
→Cs qatarı boyınsha bul protsesslerdin’ tezligi artadı. 
Eritpede SO
2
 oksidi NO nı N
2
Og’a shekem, al Sr
••
 ionı kislotalı ortalıqta — gidroksilaminge 
shekem, al neytral ortalıqta — ammiakqa shekem qa’lpine keltiredi. Kerisinshe, ku’shli 
oksidlewshiler qatınasında (CrO
3
, HMnO
4
, HOCl h’. t.b.) NO azot kislotasına shekem 
oksidlenedi.Ozon NO nı an’sat N
2
O
5 
ge o’tkizedi.Xlorlı vodorod penen NO qattı jag’dayında 
turaqlı bolg’an (–130 
°Sda) qızıl ren’li o’nim NO·HSl payda etedi. 
NO ushın birigiw reaktsiyası xarakterli. Onın’ xlor menen reaktsiyası na’tiyjesinde sarı ren’li 
gaz xlorlı nitrozil (Sl–N=O) payda boladı : 
2 NO + Cl
2
 = 2 NOCl + 75 kDj 
NO kislorod penen tuwrıdan-tuwrı reaktsiyag’a kirisedi. 
 NO + O
2
 = 2 NO
2
  + 113 kDj. 

 
104
Azot dioksidi qon’ır ren’li gaz. 
140 
°S da azot dioksidi monomer jag’dayında (NO
2
) al bul temperaturadan to’mende dimer 
(N
2
O
4
) tu’rinde boladı.  
2 NO
2
 
⇔ N
2
O
4
 + 59 kDj. 
Dimer ren’siz, al dioksid qızıl-qon’ır ren’li bolg’anlıqtan, qızdırg’anda yamasa suwıtqanda tepe-
ten’liktin’ jıljıwın onın’ ren’inin’ o’zgeriwinen an’sat biliwge boladı.  
Azot dioksidi og’ada ku’shli oksidlewshi bolıp, onda ko’mir, ku’kirt, fosfor h’.t.b. an’sat 
janadı. Ko’pshilik organikalıq zatlardın’ puwları menen ol qoparılg’ısh aralaspa payda etedi. 
NO
2
 h’a’m N
2
O
4
 di laboratoriyada qurg’aq korg’asın nitratın Pb(NO
3
)
2
 qızdırıp alınadı:  
2 Rb(NO
3
)
2
 = 2 PbO + 4 NO
2
 + O
2
 
Suyıq azot dioksidi menen metall natriy tez reaktsiyalasıp NO h’a’m NaNO
3
 payda etedi.  
NO
2
 ni NO menen qaytımlı reaktsiya arqalı ta’sirlestirip ko’k ren’li suyıklıq azot seskvioksidi 
(N
2
O
3
) alınadı: 
NO
2
 + NO 
⇔ N
2
O
3
 + 42 kDj 
Azot seskvioksidin alıw ushın en’ qolay usıl 50%-li HNO
3
 tamshılatıp As
2
O
3
 ge quyıp 
(yamasa kraxmal)alınadı.  
2 HNO
3
 + As
2
O
3
 = 2 HAsO
3
 + NO + NO
2
 
Ekvivalent mug’darda payda bolg’an NO h’a’m NO
2
 aralaspası suwıtıwshı trubka arqalı 
o’tkizilgende an’sat birigedi.  
Azotlı angidridtin’ termikalıq tarqalıwı 0 
°S dan to’mende baslanadı. 25 °S h’a’m qa’dimgi 
basımda N
2
O
3
 nin’ ten’-salmaqlılıqtag’ı mug’darı  
N
2
O
3
 
⇔ NO
2
 + NO 
10,5%, al 50 
°Sda — 5,8%, 100 °S da — 1,2 % boladı.  
N
2
O
3
 nin’ ku’shli suwıtılg’an suyıq ammiak penen reaktsiyası na’tiyjesinde sarg’ısh-qızıl 
ren’li nitrozamid payda boladı. 
2 NH
3
 + N
2
O
3
 = H
2
O + 2 NH
2
NO  
Ol og’ada turaqsız h’a’m ammiaktın’ artıq mug’darının’ ushıp ketiwi menen to’mendegishe 
tarqaladı: 
2 NH
2
NO = N
2
 + NH
4
NO
2
, 
NO
2
 (yamasa N
2
O
4
) suwda eriwi na’tiyjesinde azot (HNO
3
) h’a’m azotlı (HNO
2
) kislotalar 
payda boladı: 
N
2
O
4
 + H
2
O = HNO
3
 + HNO
2
. 
Azot kislotası eritpede turaqlı bolg’anlıqtan, azotlı kislota to’mendegishe tarqalıp ketedi: 
2 HNO
2
 
⇔ H
2
O + N
2
O
3
 
⇔ H
2
O + NO
2
 + NO. 
Sonlıqtan, NO
2
 nin’ suw menen ta’sirlesiwi to’mendegishe o’tedi: 
3 NO
2
 + H
2
O = 2 HNO
3
 + NO. 
Eger, azot dioksidin eritiw artıqsha kislorod qatınasında alıp barılsa onda payda bolıp atırg’an 
NO onın’ menen NO
2
.ge shekem oksidlenedi. Bul jag’dayda NO
2
 tolıg’ı menen azot kislotasına 
o’tkiziwge boladı: 
4 NO
2
 + 2 H
2
O + O
2
 = 4 HNO
3
. 
Usınday bolıp,(HNO
3 
duzların payda etip) NO
2
 siltilerde artıqsha kislorod qatınasında eriydi. 
Kerisinshe, kislorod qatınaspag’anda, mısalı: 
2 NO
2
 + 2 NaOH = NaNO
2
 + NaNO
3
 + H
2
O. 
azot h’a’m azotlı kislota duzları payda boladı ( HNO
2 
den o’zgeshelenip onın’ duzları turaqlı). 
Azotlı kislota duzları — 
nitritler — ren’siz, derlik barlıg’ı suwda jaqsı eriydi (en’ jaman 
eriytug’ını—AgNO
2
). Praktikada ko’binese NaNO
2
, ko’p qollanıladı.Ol to’mendegishe alınadı: 
NO
2
 + NO + 2 NaOH = 2 NaNO
2
 + H
2
O. 
Bul duz o’ndiriste organikalıq boyawshı zat retinde qollanıladı. 
Azotlı kislota h’a’m oksidlewshi h’a’m qa’lpine-keltiriwshilik qa’siyetke iye. 
2 HNO
2
 + 2 HI = I
2
 + 2 NO + 2 H
2
O 
2 HMnO
4
 + 5 HNO
2
 = 2 Mn(NO
3
)
2
 + HNO
3
 + 3 H
2
O 

 
105
Bul eki reaktsiyada kislotalı ortalıqta o’tedi. HNO
2
 nin’  NOg’a shekem qaytarılıw protsessi 
menen birgelikte qosımsha reaktsiya da o’tiwi mu’mkin:  
2 HNO
2
 + 4 HI = 2 I
2
 + N
2
O + 3 H
2
O. 
Fe
••
 ionları menen azotlı kislota NO g’a shekem, al Sn
••
ionları menen N
2
Oge shekem qa’lpine 
keledi. 
HNO
2
 nin’ azot kislotasına shekem H
2
O
2
 menen oksidleniwi kislotalı ortalıqta aralıq o’nim 
nadazotlı kislota — HOONOpayda etiw menen o’tedi.  
Azotlı kislotanın’ gidroksilamin menen ta’sirlesiwi na’tiyjesinde azotlılaw vodorod kislotası 
(N
2
N
2
O
2
) alınadı. 
HONH
2
 + ONOH = H
2
O + HONNOH 
Onın’ strukturası N–O–N=N–O–H . Bul kislota og’ada qoparılg’ısh kristall zat, suwda, spirtte 
h’a’m efirde jaqsı eriydi. Qurg’aq h’alında saqlag’anda yamasa eritpede azotlılaw vodorod 
kislotası  a’ste tarqaladı:  
N
2
N
2
O
2
 = H
2
O + N
2
O. 
N
2
N
2
O
2
 og’ada ku’shsiz kislota. Bo’linip shıg’ıp atırg’an waqıttag’ı vodorod penen ol 
gidrazinge shekem qa’lpine keledi, h’awa kislorodı menen HNO
2
 h’a’m HNO
3 
aralaspasın 
beredi, al ku’shli oksidlewshiler menen (mısalı, HMnO
4
) HNO
3 
shekem oksidlenedi. H
2
N
2
O
2
 
(giponitritler) duzları suwda az eriydi.  
Suyıq ammiakta eritilgen natriy metallına artıqsha NaNO
2
 ta’sir ettirgende sarı ren’li untaq 
zat alınadı: 
NaO—N=O                    NaO—N—ONa 
         +2 Na 
→                             
NaO—N=O                    NaO—N—ONa 
Bul payda bolg’an o’nim 
gidrazotlı kislota (H
4
N
2
O
4
)duzı bolıp tabıladı. Bul kislotanı 
gidrazindegi barlıq vodorod atomı gidroksil gruppasına orın almasqan dep qarawg’a boladı Bul 
kislota erkin h’alında alınbag’an.  
NO
2
 nin’ suw menen ta’sirlesiwinin’ tiykarg’ı o’nimi — 
azot kislotası — en’ a’h’miyetli 
ximiyalıq birikpelerdin’ biri bolıp tabıladı. Ol to’gin alıwda, organikalıq eritkishler, plastmassa, 
qoparılg’ısh zatlar alıwda qollanıladı.  
Ha’zirgi waqıtta azot kislotasın alıw ammiaktı katalitik oksidlew arqalı alıp barıladı. NN
3
 tın’ 
artıqsha h’awa menen aralaspasın 800 
°S g’a shekem qızdırıp platina katalizatorı arqalı 
jibergende to’mendegi reaktsiya o’tedi 
4 NH
3
 + 5 O
2
 = 6 H
2
O + 4 NO + 900 kDj 
Payda bolg’an azot oksidi NO
2
 ge son’ınan NNO
3
 na joqarıda aytıp ketilgen reaktsiya boyınsha 
o’tkeriledi. 
Katalizator qatınaspag’anda to’mendegi reaktsiya o’tedi,  
4 NH
3
 + 3 O
2
 = 6 H
2
O + 2 N
2
.  
 NO jer qatlamının’ u’stin’gi betindegi h’awadag’ı mug’darı 0,005 mg/m
3
. Fotoximiyalıq 
reaktsiyalarg’a tiykarlanıp  
NO + O
2
 = NO
2
 + O i 
O + O
2
 = O
3
 
NO mug’darının’ artıwı h’awada NO
2
 h’a’m ozonnın’ toplanıwına alıp keledi.  
Sintetik usıllardı islep shıg’ıwdan aldın azot kislotasın ta’biyg’ıy selitrag’a kontsentrlengen 
ku’kirt kislotasın ta’sir ettirip alındı: 
NaNO
3
 + H
2
SO
4
 = NaHSO
4
 + HNO
3
. 
Suwsız azot kislotası ren’siz (saqlag’anda an’sat sarg’ayadı) suyıqlıq 84 
°S da qaynaydı. 
Onın’ qaynawı na’tiyjesinde to’mendegi tarqalıw reaktsiyası o’tedi: 
4 HNO
3
 + 255 kDj = 2 H
2
O + 4 NO
2
 + O
2
. 
Suw menen HNO
3
 qa’legen qatınasta aralasadı. Laboratoriyada qollanılatug’ın azot kislotası 
65% HNO
3
 h’a’m tıg’ızlıg’ı 1,40 g/sm
3
.  

 
106
Ximiyalıq jaqtan qarag’anda kontsentrlengen azot kislotası ku’shli oksidlewshi bolıp 
tabıladı.Suyıltırılg’an azot kislotası NO g’a, al  kontsentrlengen — NO
2 
shekem qa’lpine keledi. 
Au h’a’m Pt dan basqa barlıq metallar kontsentrlengen azot kislotası menen oksidke aylanadı. 
Eger oksidler HNO
3 
da eriytug’ın bolsa azot kislotasının’ duzları payda boladı.  
Ayırım metallar suyıltırılg’an azot kislotası menen ku’shli reaktsiyalassa da kontsentrlengen 
kislota menen reaktsiyag’a kirispeydi. Bunday metallar o’z betinde oksidlik qabat payda etip, 
metalldın’ jemiriliwinen qorg’aydı. A’sirese bunday “passivlik” temir ushın a’h’miyetli, 
sonlıqtan  kontsentrlengen HNO
3
 temir tsisternalarda saqlanadı. 
Kontsentrlengen (a’sirese tu’teytug’ın) azot kislotası ayırım metall emesler menen ku’shli 
reaktsiyalasadı. Ku’kirt onın’ menen qızdırılg’anda H
2
SO
4 
shekem, ko’mir — SO
2
 ge shekem 
oksidlenedi. 
Azot kislotasın azotlı kislotadan ajıratıw ushın, onın’ HI-g’a qatınasın biliw a’h’miyetli. 
Azotlı kislota iodlı vodorodtı da’rh’al erkin iodqa shekem oksidleydi, al suyıltırılg’an azot 
kislotası HI-g’a ta’sir etpeydi. Kerisinshe, kontsentrlengen azot kislotası tek g’ana HI-tı emes, al 
HCl-dı da oksidleydi. Biraq, keyingi jag’dayda reaktsiya qaytımlı: 
HNO
3
 + 3 HCl 
⇔ 2 H
2
O + NOCl + Cl
2
. 
Kontsentrlengen HNO
3
 tin’ kontsentrlengen HCl menen aralaspası “patsha arag’ı”dep ataladı. 
Ol ku’shli oksidlewshi, h’a’tte Au h’a’m Pt patsha arag’ında erip xlorlı birikpelerdi payda etedi: 
Au + HNO
3
 + 3 HCl = AuCl
3
 + NO + 2 H
2
O 
3 Pt + 4 HNO
3
 + 12 HCl = 3 PtCl
4
 + 4 NO + 8 H
2
O. 
Au h’a’m Pt nın’  patsha arag’ında eriwi tiykarg’ı protsess bolıp, keyinen komleks kislotalar 
h’a’m olardın’ nitrozoduzları payda boladı.  
                    HCI + AuCl
3
 = H[AuCl
4
]    h’a’m       NOCl + AuCl
3
 = NO[AuCl
4
], 
2 HCl + PtCl
4
 = H
2
[PtCl
6
]    h’a’m     2 NOCl + PtCl
4
 = (NO)
2
[PtCl
6
]. 
Ekilemshi reaktsiyalardın’ ju’riwi azot h’a’m duz kislotalarının’ kontsentratsiyalarına baylanıslı. 
Suwsız HNO
3
 tın’ ftor menen ta’sirlesiwi na’tiyjesinde—
ftornitrat alınadı.  
F
2
 + HNO
3
 = HF + FNO
3
. 
Ftornitrat ren’siz, o’tkir iyisli gaz. Ol suyıltırılg’an NaOH penen reaktsiyalasqanda 
to’mendegi reaktsiya ju’redi: 
2 FNO
3
 + 2 NaOH = 2 NaNO
3
 + F
2
O + H
2
O. 
Kontsentrlengen NaOH eritpesi menen kislorod ajıratıp shıg’aradı. FNO
3
 sirke kislotası, 
permanganat penen reaktsiyag’a kirispeydi, al SbCl
5
 h’a’m TiCl
3
 menen sarı ren’li qattı zat 
payda etedi. 
Ftornitratqa uqsas xlornitrat ClNO
3
 to’mendegishe alınadı: 
2 Cl
2
O + 2 NO
2
 = 2 ClNO
3
 + Cl
2
. 
Onın’ silti menen ta’sirlesiwi na’tiyjesinde nitrat h’a’m gipoxlorit payda boladı. 
Nitratlardı jeterli da’rejede qızdırg’anda  kationnın’ ta’biyatına baylanıslı  h’a’r qıylı bolıp 
tarqaladı. Aktivirek metallardın’ duzları (kernewlilik qatarında Mg-den shepte jaylasqan) 
kislorodtı ajıratıp shıg’arıp nitritlerdi payda etedi, ortasha aktiv metallardın’ duzları (Mg — Cu) 
oksid payda etip, al ju’da’ az aktivlikke iye metallardın’ duzları (Cu-dan on’da jaylasqan) — 
erkin metallar payda etip tarqaladı. Bug’an to’mendegiler mısal bola aladı: 
                                             2 NaNO
3
 = 2 NaNO
2
 + O
2
, 
 2 Pb(NO
3
)
2
 = 2 PbO + 4 NO
2
 + O
2
, 
2 AgNO
3
 = 2 Ag + 2 NO
2
 + O
2
. 
Azot kislotasının’ duzları joqarı temperaturada an’sat kislorodın beretug’ın bolg’anlıqtan, 
olardın’ janıwshı zatlar menen aralaspası tez janıp ketedi. Nitratlardın’ pirotexnikada h’a’m qara 
porox tayarlaw ushın qollanılıwı usıg’an tiykarlang’an. 
Qara porox KNO
3
 tin’ ku’kirt h’a’m ko’mir menen aralaspası. Bunday aralaspa bizin’ 
eramızg’a shekemgi 100 jılları Kitayda islep shıg’arıldı.  
“Normal porox” (68 KNO
3
, 15 S h’a’m 17% S) aralaspası 2 KNO
3
 + 3 C + S quramına 
sa’ykes keledi. Qara poroxtın’ janıw reaktsiyası to’mendegishe boladı: 
2 KNO
3
 + 3 C + S = N
2
 + 3 CO
2
 + K
2
S + 615 kDj, 

 
107
Janıw o’nimlerinde qattı zatlar bolg’anlıqtan, qara poroxtın’ jarılıwı tu’tin payda etedi. 
Kerisinshe, piroksilin qattı janıw o’nimlerin payda etpeydi, sonlıqtan onın’ tiykarında 
tayarlang’an porox tu’tinsiz porox dep ataladı. 
Ko’pshilik qoparılg’ısh zatlar ma’lim bir jag’daylarda organikalıq birikpelerdin’ azot kislotası 
menen ta’sirlestirip alınadı. Mısalı, tsellyulozadan paydalanıp (a’dette paxta tu’rinde), 
to’mendegi reaktsiya boyınsha piroksilin alınadı: 
C
6
H
10
O
5
 + 3 HNO
3
 = 3 H
2
O + C
6
H
7
O
2
(ONO
2
)
3
. 
Ol to’mendegishe tarqalıw uqıplılıg’ına iye: 
2 C
6
H
7
O
2
(ONO
2
)
3
 = 3 N
2
 + 9 CO + 3 CO
2
 + 7 H
2
O. 
Bul tarqalıw ekzotermik reaktsiya h’a’m suw gaz tu’rinde ajıralıp shıqqanlıqtan, az mug’dardag’ı 
qattı piroksilinnen ko’p mug’dardag’ı gaz zatlardın’ payda bolıwı qoparılg’ısh effekt beredi. 
Azot kislotasına sa’ykes keliwshi angidrid NO
2
 ge ozon ta’sir ettirip alınadı: 
2 NO
2
 + O
3
 = O
2
 + N
2
O
5
 + 250 kDj. 
Azot angidridi (N
2
O
5
) ren’siz, og’ada ushıwshan’ kristall. Ol turaqsız, qa’dimgi jag’dayda 
azot dvuokisi h’a’m kislorodqa tarqaladı. Suw menen ol azot kislotasın payda etedi. 
Azot angidridi HNO
3
 ti P
2
O
5
 penen degidratatsiyalap yamasa qurg’aq xlordı qurg’aq AgNO
3 
arqalı jiberip alınadı.  
2 Cl
2
 + 4 AgNO
3
 = 4 AgCl + 2 N
2
O
5
 + O
2
.
 
 
 
IV-gruppa elementlerine ulıwma sıpatlama. 
Uglerod. 
 
Uglerod gruppasına S,Si. Ge. Sn. Pb kiredi. Bular D.İ.Mendeleev da’wirlik 
sistemasının’ IV gruppasının’ p-elementleri. Bulardın’ atomlarındag’ı  sırtqı  s²p² elektronları 
valentli elektronlar bolıp tabıladı: 
 
 
↑↓   
↑ ↑  
 nS
²
 
 
np² 
 
 
                                       
ns
2
3
np
 
Qozg’an jag’dayında sp
3
 elektronı valentli bolıp esaplanadı. 
S gruppasının’ elementleri birikpelerinde +4, -4 h’a’m +2 oksidleniw da’reje-sin 
ko’rsetedi. 
S, Si, Ge, Sn, Pb                                           Ge(OH)
4
, Sn(OH)
4
. Pb(OH)
4
 
→                                              amfoter 
metallıq qa’siyetleri ku’sheyedi 
ionlanıw energiyası kemeyedi 

 
108
vodorodlı birikpelerinin’ turaqlılıg’ı kemeyedi. 
 
Uglerodta bos orbital joq, kremniyde bolsa 3d
0
 orbitalının’ bolıwı olardın’ qa’siyetlerin 
bir-birinen ajıratıp turadı. Ge, Sn h’a’m Pb bir-birine ju’da’ uqsas, olardın’ sırttan aldın’g’ı 
qabatında 18 den elektronı bar.  
C jer qatlamında en’ ko’p tarqalg’an element (13- shi element) 
 
Uglerod barlıq tiri organizmlerdin’ sostav bo’legi bolıp tabıladı. Uglerod ta’biyatta 
h’a’r qıylı formada ushırasadı.Tiri organizm tkanlarınan h’a’m olardın’ buzılıwınan payda 
bolg’an o’nimlerdien(tas ko’mir, neft h’.t.b) ol   ulıwma formulası MSO
3 
(M-eki valentli metall) 
bolg’an ko’plegen minerallardın’ quramına kiredi Mısalı, Su
2
(ON)
2
CO
3
, SaSO
3
, MgCO
3
⋅CaCO
3
, 
magnezit MgCO
3
, siderit FeCO
3 
Bunday minerallardın’ en’ ken’ tarqalg’anı-bul kaltsit (CaCO
3
) 
bolıp tabıladı, ol jer qatlamının’ ayırım bo’leklerinde ko’p jıynalıp qaladı. Atmosferada uglerod 
uglekislıy gaz tu’rinde boladı, al erigen tu’rinde barlıq ta’biyg’ıy suwlarda boladı. 
Ag’ash ko’mir formasında uglerod adamzatqa a’iyemnen belgili. Ha’zirgi zaman 
atamasın ol 1787j.  alg’an.  
Ta’biyg’ıy uglerod eki izotoptan —  
12
C (98,892%) h’a’m 
13
С(1,108%) turadı. 
Uglerodtın’ massası -12 atom h’a’m molekulyar massa birligi retinde qabıl alg’an. 
C tın’ allotropik tu’r o’zgerisleri - almaz, grafit h’a’m karbin fizikalıq qa’siyetleri 
jag’ınan bir-birinen keskin parıqlanadı, bug’an sebep olardın’ kristall reshetkalarının’ h’a’r qıylı 
du’zidgeni bolıp tabıladı. 
Almaz-atom kristall torg’a iye, ren’siz, qıyın balqıytug’ın qattı kristall zat. Almazdın’ 
tıg’ızlıg’ı 3,5 g/sm
3
 h’a’m ol minerallardın’ ishinde en’ qattısı bolıp tabıladı. En’ taza almaz 
ren’siz h’a’m mo’ldir. Almaz qattı bolıwına qaramastan, soqqıdan an’sat sınadı. Ol ıssılıqtı jaqsı 
o’tkizedi,biraq elektr togin o’tkizbeydi. ). Almaz  tetraedr qurılısqa iye.  
 
 
          
                       
 
 1-su’wret. С atomlarının’ almazda jaylasıwı.      2-su’wret. Brillianttın’ qırları
 

 
109
Almaz shiyshe kesiw,  taw jınısların burg’ılaw h’a’m ju’da’ qattı metallardı tegislew 
ushın qollanıladı. Ol taza h’alında jaqtılıqtı ku’shli sındıradı. Sonın’ ushın almazdan brilliantlar 
tayarlanadı(2-su’wret). Onın’ ushın tek almazdın’ untaqları menen shlifovkalaydı. 
(Brilliantlardın’ massası 1 karatta o’lshenedi.1karat=200 mg.) En’ u’lken almaz 3026 karatqa 
yag’nıy 600 g.g’a ten’. Taza emes almazlar mo’ldir emes boladı. Almazdın’ ka’nleri Yaqutiyada, 
Sibirde, Braziliyada, İndiyada tabılg’an.  Almazdı sintezlew ushın da’slepki o’nim retinde eki 
valentli temir ka’nlerinin’ karbonatların to’mendegi sxema boyınsha alıw sebep bolg’an degen 
boljawlar bar. 
СaCO
3
 + 5 FeO = Ca(FeO
2
)
2 
 + Fe
3
O
4 
 + C 
Uglerodtın’ almaz formasına kristallanıwına sol jerlerde basımnın’ tosattan ko’teriliwi 
bolıp tabılg’an. 
Jasalma jol menen almaz alıwg’a urınıwlar ko’p bolg’an, biraq tek g’ana  1953 jılı bul 
tabıslı a’melge astı. Bunın’ ushın grafit 2000
0
S h’a’m 53000 atm.basımda qızdırıladı h’a’m bir 
neshe karat almaz untaqları alınadı. 
Almaz inertligi menen ajıralıp turadı: og’an kislota h’a’m silti ta’sir etpeydi. Hawada 
almaz 900
 
°S temperaturada janadı, al kislorodta — 700 °S ta janadı.  
 Grafit sur ren’li,metallıq jıltıraqlıqqa iye, uslag’anda mayday seziletug’ın, tıg’ızlıg’ı 
2,2 g/sm
3 
ge ten’. Ol ju’da’ bos-an’sat tırnaladı h’a’m qag’azda iz qaldıradı. Grafitte eki S 
atomları arasındag’ı aralıq bir qıylı, u’shinshisi bolsa basqasha (u’lkenirek), sol sebepli grafit 
bekkem emes h’a’m bos. Grafittin’ qattılıg’ı 1 ge 
ρ==2,22 g/sm
3
 t
balq.
=3000
0
S. Grafit elektr togin 
h’a’m  ıssılıqtı jaqsı o’tkeredi.Sol sebepli onnan elektrodlar islenedi. Grafit qag’azg’a 
salıstırg’anda jumsaq, sonlıqtan ol qag’azda iz qaldıratug’ın qa’lemler islewde qollanıladı. Grafit 
qıyın suyıqlanatug’ın bolg’anlıqtan onnan ıssılıqqa shıdamlı tigeller islenedi. Grafitti alıw ushın 
kokstı  2500-3000
0
C da qızdırıw kerek. Karbin qara ren’li mayda kristall untaq zat. Karbin 
kristalı S atomının’ na’wbetbe-na’wbet keletug’ın a’piwayı h’a’m u’shlemshi baylanıslar aralıq 
baylanısqan sızıqlı shınjırlardan turadı. 
( - C  
≡  C  -  C  ≡  C  -)n 
Qattılıg’ı jag’ınan karbin grafitten joqarı, biraq almazdan bir kansha keyinde turadı. 
Yarım o’tkizgish qa’siyetlerine iye. Uglerodtın’ barlıq formaları rensiz h’a’m da’msiz. 
Suyıltırılg’an metallarda eriydi. Qa’dimgi t
0
- da inert.  
Uglerodlı birikpeler termik tarqalg’anda qara massa - ko’mir payda boladı. 
Ko’mirlerdin’ en’ a’h’miyetli sortları koks, aktiv ko’mir, ku’ye. 
Aktiv ko’mir ag’ashtın’ ko’mirleniwinen (h’awasız jayda) payda boladı. (Ag’ashtı, 
su’yekti ZnCI
2
 eritpelerin juttırıp h’a’m O
2
 jetkiliksiz jayda qızdırılıp alınadı.). Aktiv ko’mir 
ku’shli adsorbtsiyalaw qa’siyetlerine iye. 

 
110
Ko’mirdin’ h’a’m basqa qattı yamasa suyıq zatlardın’ o’z sırtında puw, gaz h’a’m 
erigen zatlardı uslap qalıw qa’siyeti adsorbtsiya dep aytıladı. 
Betinde adsorbtsiya bolatug’ın zatlar adsorbentler dep aytıladı. Adsorbtsiyalanatug’ın 
zatlar adsorbatlar dep aytıladı. Eger, mısalı, sıya eritpesi maydalap ezilgen ko’mirge qosıp 
shayqatılsa h’a’m son’ınan aralaspa filtrlense, ol jag’dayda filtratdan ren’siz suw suyıqlıq payda 
boladı. Ko’mir-adsorbent, sıya adsorbat. Aktiv ko’mir protivogazlarda za’h’a’rlewshi zatlardı 
jutıp qalıw ushın qollanıladı.Spitlerdi, maylardı, o’simlik mayların qosımshalardan tazalawda 
qollanıladı. Ku’ye uglevodorodlardı (ta’biyi gaz, atsetilen, skipidar h’.b) sheklengen 
mug’dardag’ı h’awada jandırıw jolı menen alınadı. Etik may tayarlag’anda, rezina islep 
shıg’arıwda toltırıwshı sıpatında qollaıladı. 
Uglerodtın’ en’ a’h’miyetli qa’siyeti, onın’ qa’lpine-keltiriwshilik uqıplılıg’ı bolıp 
tabıladı. Uglerod ku’shli qa’lpine-keltiriwshi, a’dettegi  t
0
- da bir kansha inert, joqarı t
0
- da bolsa 
ximiyalıq aktivligi artadı. Ol metall oksidlerinen metalldı an’sat qa’lpine keltiredi (Cu ,Fe, Pb). 
 
CuO+C 
→
CO
↑+Cu 
PbO+C
→ Pb+CO 
Temperaturada uglerod azot penen reaktsiyag’a kirisedi. 
C+N
2
→ C
2
N
2                                                                          
C
2
N
2
+O
2
→ CO
2
+N
2
 
2C+O
2
→2CO                                                 C+O
2
→CO
2 
C
2
N
2
-ditsian ren’siz za’h’a’rli gaz. 
Hg(CN)
2
→Hg+ C
2
N
2
 
Uglerodtın’ metallar menen birikpesi karbidler dep aytıladı. 
4AI+3C
→AI
4
C
3
 
AI
4
C
3
+ H
2
O 
→AI(OH)
3 
+ CH
4 
CaO+C
→CaC
2
+CO   
CaC
2
  +  H
2
O  
→ Ca(OH)
2  
+ C
2
H
2 
2Li + 2C 
→ Li
2
C
2 
                                       Li
2
C
2
 + 2H
2
O
→ C
2
H
2
  + 2 LiOH 
Fe+C
→ Fe
3
C(tsementit) B
4
C, SIC, - qattı. 
C+2H
2
 
→CH
4
 
Qızg’an ko’mir u’stinen suw puwların o’tkiziw arqalı suw gazı payda boladı. 
C+H
2
O
→CO+H
2
 
Uglerodtın’ eki oksidi belgili: CO h’a’m CO
2
  
SO sanoatda joqarı temperaturada ko’mir shog’ı u’stinen CO
2
 o’tkiziw jolı menen 
alınadı.  

 
111
CO
2
+C
→2CO  
Laboratoriyada qumırısqa kislotag’a qızdırıp turıp kontsentirlengen H
2
SO
4 
ta’sir ettiriw 
arqalı alınadı. 
HCOOH   
4
2
SO
H
→
   H
2
O+CO
↑ 
C
O
 
CO  molekulasında u’shinshi  baylanıs donor aktseptor baylanıs esabınan payda boladı, 
sonlıqtan bul jerde uglerod u’sh valentli. 
O-donor, C- aktsentor. 
CO- ren’siz, iyissiz, og’ada za’h’a’rli gaz. (h’awadag’ı o’lim dozası  0, 5 %) 1l h’awada 
0,03 mg bolıw kerek. CO qandag’ı gemoglobindi biriktirip alıp, korboksigemoglobin payda 
etedi. Korboksigemoglobin bekkem birikpe O
2
 menen reaktsiyag’a kirispeydi. Sol sebepli 
kislorod jetispegenlikten adam o’lip ketedi. Hawada CO ko’giltir jalın berip, ko’p mug’darda 
ıssılıq ajıralıp shıg’ıwı menen janadı. 
2CO+O
2
 
→2CO
2
+Q 
CO suwda erimeydi h’a’m duz payda etpeydi, biyta’rep oksid. Katalizator qatınasında 7 
MPa basım  h’a’m 250 
0
C da  CO h’a’m vodorodtan metanol alınadı. 
                      CO+2H
2
→CH
3
OH 
Joqarı temperaturada CO ku’shli qa’lpine-keltiriwshi.  
Cu+CO
→ Cu+CO
2 
FeO+CO
→CO
2
+Fe 
CO+2N
2
  generator gazi dep ataladı. 
2C+O
2
+4N
2
→2CO+4N
2
 
CO+CI
2
→ COCI
2
 fosgen zaxarli modda 
COCI
2
+H
2
O
→CO
2
+HCI                     CO+S
→COS  korbanilsulfit 
CO
2
+Fe
→ Fe(CO)
5
     (Cr(CO)
6
, Ni(CO)
4
) 
CO
2  
uglekislıy gaz.(karbonat angidrid) ta’biyatta organikalıq zatlar jang’anda h’a’m 
shirigende payda boladı. Haywan h’a’m o’simlikler dem alg’anında ajıralıp shıg’adı.Hawada 
0,03 % CO
2
 boladı. Eger 15% bolsa, adam esinen ayırıladı. 
Laboratoriyada to’mendegi usıl menen alınadı: 
 CaCO
3 
+ 2HCI
→ CaCI
2  
+ H
2
O + CO
2
↑ 
Sanaatta to’mendegi usıl menen alınadı: CaCO
3
→CaO+CO
2
 
C
6
H
12
O
6
→C
2
H
5
OH+CO
2 

 
112
CO
2 
ku’shli suwıtqanda(-138
0
C) qattı qar sıyaqlı zatqa aylanadı. Ol  “qurg’aq muz” dep 
ataladı.  Qurg’aq muz normal basımda suyıqlıqqa o’tpeydi, sol sebepli odan tez buzılatug’ın 
o’nimlerdi saqlawda paydalanıladı. CO
2
 – ren’siz gaz. Ol h’awadan 1,5 ma’rte awır, sol sebepli 
onı bir ıdıstan basqasına quyıw mu’mkin. Janıwg’a  h’a’m dem alıwg’a ja’rdem bermeydi. Ol 
shaxta, qudıq, jer to’lelerde ko’p mug’darda toplanıp qaladı. CO
2
 suwda jaqsı eriydi. 
H
2
O + CO
2  
⇔ H
2
CO
3
 
Basımnın’ ko’teriliwi menen CO
2
 nin’ eriwshen’ligi artadı, sol sebepli CO
2
 ishimlikler 
islewde qollanıladı. 
CO
2  
janıwdı quwatlaydı, biraq janıp turg’an Mg onda janıp uglerodtı qaytaradı. 
Mg+CO
2
→MgO+CO 
 CO
2
 gidroksidler menen normal h’a’m ashshı duzlar payda etedi. 
 NaOH+CO
2
→NaHCO
3 
2NaOH + CO
2 
→ Na 
2
CO
3  
+  H
2
O 
CO
2
- ko’mir menen joqarı temperaturada reaktsiyalasadı. 
NH
3  
+  CO
2   
0
,t
p
→   CO(NH
2
)
2
+H
2
O 
CO
2 
+ C 
→ 2CO   
CO
2
 suyıq tu’rinde ot o’shirgishlerde qollanıladı. Bul jag’dayda to’mendegi reaktsiya 
ju’redi.  
Na
2
CO
3 
+ H
2
SO
4
→ Na
2
SO
4
 +CO
2
↑+H
2
O 
CO
2
 ni anıqlawda Ba(OH)
2
 qollanıladı.(Onın’ ılaylanıwınan biliwge boladı.) 
Ba(OH)
2
+ CO
2
→ BaCO
3
↓ + H
2
O 
CO
2
 ge karbonat kislota tuwrı keledi. H
2
CO
3
 turaqsız,ku’shsiz kislota,tek g’ana 
eritpede boladı.Karbonat kislota eki tu’rli duzlar: orta karbonatlar h’a’m ashshı  –
gidrokarbonatlar payda etedi. Olar kislotanı silti menen ta’sirlesiwden alınadı. 
CO
2
 h’a’m suw ta’sirinde karbonatlar gidrokarbonatlarg’a aylanadı. Qızdırg’anda bolsa 
kerisi boladı.  
CaCO
3
+ CO
2
+H
2
O
→Ca(HCO
3
)
 2
 
Erimeytug’ın karbonattın’ eriytug’ın gidroksidlerge aylanıwı jer qatlamınan 
karbonattın’ juwılıp ketiwine alıp keledi, na’tiyjede boslıqlar, pesheralar payda boladı. Karbonat 
kislotalardın’ to’mendegi duzları u’lken a’h’miyetke iye. 
  Na
2
CO
3
⋅10H
2
O-kristtal soda, qızdırg’anda suwsız kaltsinirlengen soda Na
2
CO
3
 payda 
boladı. Soda shiyshe, sabın, qag’az islep shıg’arıwda qollanıladı. NaHCO
3
 –ishimlik soda. 
Suwda az eriydi. 
            NaHCO
3     
0
t
→
 Na
2
CO
3
+H
2
O+CO
2
↑ 

 
113
K
2
CO
3
-potash, suwda jaqsı eriydi. O’simlikler quramında boladı. Suyıq sabın. qıyın 
suyıqlanatug’ın optik shiyshe shıg’arıwda qollanıladı. CaCO
3
 mramor, por. 
HCN ren’siz, o’tkir iyisli suyıqlıq, 50 mg dozası adamdı o’ltiredi. 
CH
4
+NH
3
→HCN+H
2
 
KCN h’a’m NaCN suwda jaqsı eriydi, 150 mg dozasi qa’wipli.  
KCN+H
2
O+CO
2
→K
2
CO
3
+HCN 
KCN+S 
→ KNCS tiotsianat.