O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

 
 
 
 

 
42
Lektsiya 10 
Ximiyalıq ten’-salmaqlılıq 
Reje: 
1. Qaytımsız h’a’m qaytımlı reaktsiyalar 
2. Ximiyalıq tepe-ten’lik. Le-Shatele printsipi. 
3. Ximiyalıq ten’ salmaqlıqtın’ jıljıwına kontsentratsiyanın’, basımnın’, 
temperaturanın’ h’a’m katalizatordın’ ta’siri. 
Ximiyalıq reaktsiyalar qaytımsız h’a’m qaytımlı bolıp bo’linedi.Aqırına shekem tek 
g’ana bir bag’ıtta ju’retug’ın reaktsiyalar qaytımsız reaktsiyalar dep aytıladı. Reaktsiya qaytımsız 
bolıwı ushın to’mendegi sha’rtler orınlanıwı sha’rt: 1)reaktsiya aqırında sho’kpe payda bolıwı 
kerek. Mısalı,  
BaCl
2
 + H
2
SO
4
→ ↓BaSO
4
 + 2HCl 
AgNO
3
 + NaCl 
→↓AgCl +NaNO
3
 
2) Reaktsiya aqırında gaz o’nimleri payda bolıwı kerek. 
Na
2
CO
3
 + 2HCl 
→ 2NaCI + CO
2
↑ + H
2
O 
Cu + 2H
2
SO
4
 
→ CuSO
4
 + SO
2
↑ + 2H
2
O 
3) Reaktsiya aqırında az dissotsiatsiyag’a ushıraytug’ın zat payda bolıwı kerek. 
KOH + HCl 
→ KCl + H
2
O 
Ca(OH)
2
 + NH
4
Cl 
→ CaCl
2
 + NH
3
 + H
2
O 
4) Reaktsiya akırında ko’p mug’darda  jıllılıq bo’linip shıg’ıwı kerek. 
2Mg + O
2
 
→ 2MgO+ Q 
8Al +3Fe
3
O
4
 
→ 4Al
2
O
3
 + 9Fe + Q  
Bir waqıttın’ o’zinde qarama-qarsı eki ta’repleme ju’retug’ın, aqırına shekem 
barmaytug’ın reaktsiyalar qaytımlı reaktsiyalar dep ataladı.Mısalı,  
A+ B 
⇔ C+ D 
Qaytımlı reaktsiyalarda tuwrı reaktsiyanın’ tezligi keri reaktsiya tezligine ten’ 
bolg’anda sistemada ximiyalıq ten’ salmaqlılıq ornaydı. 
υ
tuwrı(1 ) 
= k
1
[A][B] 
υ
keri(2 ) 
= k
2
[C][D] 
υ
tuwrı(1 ) 
= 
υ
keri(2 )
 bolg’anda sistemada ten’-salmaqlılıq ornaydı. 
тенлик
тепе
K
B
A
D
C
k
k
−
=
=
]
][
[
]
][
[
2
1
 

 
43
Eger ten’-salmaqlılıq jag’dayındag’ı sistemag’a sırtqı ta’sir bolmasa, ten’-salmaqlılık 
uzaq waqıt saqlanıp qaladı. Sistemag’a sırtqı ta’sir ko’rsetiliwi menen ten’ salmaqlılıqtın’ jıljıwı 
baykaladı. Ten’-salmaqlılıqtın’ jıljıwı Le-Shatele printsipine boysınadı.  
Eger ten’-salmaqlılıq jag’dayında turg’an sistemag’a sırtqı ta’sir ko’rsetilse yag’nıy 
temperatura, kontsentratsiya, gazlar ushın basım h’. t. b  o’zgertilse, onda ten’-salmaqlılıq usı 
ta’sirdi kemeytiw ta’repine qaray awısadı
. 
Ten’-salmaqlılıq jag’dayına kontsentratsiyanın’ ta’siri. 
Eger ten’ salmaqlılıq jag’dayında turg’an sistemadag’ı reaktsiyag’a alınıp atırg’an 
zatlardın’ kontsentratsiyası asırılsa yamasa reaktsiyadan shıg’ıp atırg’an zatlardın’ 
kontsentratsiyası kemeytirilse, bolmasa reaktsiyadan shıg’ıp atırg’an zatlardın’ birewi reaktsiya 
ortalıg’ınan alıp taslansa ximiyalıq ten’ salmaqlılıq on’ ta’repke qaray awısadı.Mısalı, 
CH
3
OH + HCOOH 
↔ HCOOCH
3
 + H
2
O 
Bul reaktsiyada ten’ salmaqlılıqtı quramalı efirdin’ payda bolıw ta’repine jıljıtıw 
ushın  metanol yamasa qumırısqa kislotasının’ kontsentratsiyasın arttırıw kerek. Bolmasa, 
qumırısqa kislotasının’ metil efirinin’ kontsentratsiyasın kemeyttiriw yaki suwdı reaktsiya 
ortalıg’ınan shıg’arıp jiberiw kerek. Ten’ salmaqlılıqtı shep ta’repke jıljıtıw ushın quramalı efir 
yamasa suw qosıw kerek h’a’m metanol menen qumırısqa kislotasının’ kontsentratsiyasın 
azaytıw kerek. 
Ten’-salmaqlılıq jag’dayına basımnın’ ta’siri. 
Basım arttırılsa ten’-salmaqlılıq  ko’lemnin’ az bolg’an ta’repine qaray awısadı, al 
ko’lemnin’ ko’p bolg’an ta’repine ten-salmaqlılıqtı  jıljıtıw ushın basımdı kemeytiw kerek. 
Mısalı, 
2SO
2
 + O
2
 
⇔ 2SO
3
 bul reaktsiyada basımdı arttırıw ximiyalıq ten’-salmaqlı-lıqtı  on’  
ta’repke yag’nıy ko’lemnin’ az bolg’an ta’repine qaray jıljıtadı. 
Basım kemeyttirilse ten’-salmaqlılıq ko’lemnin’ ko’p bolg’an ta’repine qaray jıljıydı. 
Mısalı, 2NO
2
 
⇔  N
2
O
4
 –bul jerde basım kemeyttirilse, ten’-salmaqlılıq shep ta’repke yag’nıy 
NO
2
 nin’ payda bolıw ta’repine qaray jıljıydı. 
Eger, reaktsiyalasıp atırg’an sistemada on’ h’a’m shep ta’repke ju’rip atırg’an 
reaktsiyalardag’ı zatlardın’ ko’lemleri birdey bolsa ten’-salmaqlılıqtın’ jıljıwına basımnın’ ta’siri 
bolmaydı. Mısalı, 
N
2
 + O
2
 
⇔ 2NO                                         H
2
 + J
2
 
⇔ 2HJ 
Ten’-salmaqlılıqtın’ jıljıwına katalizator h’a’m inert gazdin’ ta’siri. Katalizator ten’ 
salmaqlılıqtın’ jıljıwına ta’sir etpeydi, biraq ten’-salmaqlılıqtın’ ornawın tezletedi. 
Eger basım turaqlı bolg’an jag’dayda, sistemag’a inert gaz kirgizilse, onda 
reaktsiyalasıwshı zatlardın’ kontsentratsiyası kemeyedi. Eger, ximiyalıq reaktsiya ko’lem-nin’ 

 
44
kemeyiwi menen ju’rip atırg’an bolsa, onda inert gazdın’ qosılıwı ten’-salmaq-lılıqtı shep 
ta’repke qaray jıljıtadı. Mısalı, N
2
 + 3H
2
 
⇔ 2NH
3
 ammiaktın’ payda bolıw reaktsiyasına 
argonnın’ kirgiziliwi ten’-salmaqlılıqtı   ammiaktın’ tarqalıw ta’repine qaray jıljıtadı. 
Ko’lemnin’ artıwı menen o’tetug’ın reaktsiyalarda inert gaz benen suyıltırıw 
reaktsiyanın’ tolıq ju’riwine alıp keledi. Mısalı, N
2
O
4
 
⇔ 2NO
2
 bul reaktsiyag’a inert gazdın’ 
kirgiziliwi ten’-salmaqlılıqtı on’ ta’repke qaray jıljıtadı. 
Eger, reaktsiyanın’ eki ta’repi ushın da ko’lemler bir qıylı bolsa, onda sistemag’a 
inert gazdın’ kirgiziliwi ten’-salmaqlılıqtı jıljıtpaydı. 
 
Lektsiya 11 
Ximiyalıq termodinamika 
Reje: 
1. Ximiyalıq termodinamika tu’sinikleri 
2.Termodinamikanın’ birinshi nızamı 
3. Entalpiya, entropiya, Gibbs energiyası h’a’m ishki energiya shamaları. 
4. Termodinamikanın’ ekinshi nızamı 
5.Termodinamikanın’ u’shinshi nızamı 
 
Ximiyalıq termodinamika- ximiyalıq h’a’m fizika-ximiyalıq protsesslerdi u’yreniwde, 
ximiyalıq reaktsiyalardın’ ju’riw nızamlılıqların biliwde h’a’m texnikalıq protsesslerdi a’melge 
asırıwda u’lken a’h’miyetke iye.  
Termodinamikada ionlar, atomlar, molekulalar h’. t. b. mikrobo’lekshelerden 
turatug’ın sistemalar u’yreniledi. 
Termodinamikalıq protsessler turaqlı basımda(izobar protsessler), turaqlı ko’lemde 
(izoxor protsess), turaqlı temperatura (izotermik protsess) yamasa sistema menen ortalıq arasında 
ıssılıq joq bolg’an (adiabatik protsessler) jag’daylarda o’tiwi mu’mkin.  
Ximiyalıq ta’sirlesiwler jıllılıq jutılıw yamasa shıg’arıw menen baradı h’a’m bunda 
denenin’ energiyası o’zgeredi.  
Barlıq deneler ma’lim bir energiya zapasına iye boladı, bul ishki energiya dep ataladı. 
Qanday da bir sistema ıssılıq jutıwı menen bir jag’daydan ekinshisine o’tedi h’a’m 
bunda ıssılıq ishki energiyanın’ o’zgeriwine h’a’m jumıstı orınlawg’a sarıplanadı:  
Q= 
∆U + A 

 
45
Bul ten’leme termodinamikanın’ birinshi nızamının’ matematikalıq ko’rinisi. 
Termodinamikanın’ birinshi nızamı sistemanın’  ıssılıq tu’rinde  alg’an energiyası jumısqa 
aylanıwı h’a’m jumıs tu’rinde alıng’an energiya ıssılıqqa aylanıw mu’mkin ekenligin bildiredi. 
İzobar protsesste (P=const) termodinamikanın’ birinshi nızamı to’mendegishe 
jazıladı: 
Q
p
 = 
∆U + P∆V 
Bul jerde, A=P
∆V. 
İzoxor protsesste (V=const) sistema sırtqı basımg’a qarsı jumıs islemeydi: 
Q= 
∆U 
Termodinamikada U+PV shaması entalpiya dep ataladı. 
H= U+PV 
Ha’r qanday ximiyalıq reaktsiya ıssılıq jutıw yamasa shıg’arıw menen baradı. Jıllılıq 
effekti degenimiz-turaqlı basımda yamasa ko’lemde ajıralıp shıqqan yamasa jutılg’an jıllılıq 
mug’darı. 
Issılıq ajıralıp shıg’ıwı menen yamasa sistemanın’ entalpiyasının’ kemeyiwi  menen 
o’tetug’ın reaktsiyalar ekzotermik reaktsiyalar dep aytıladı.  
Issılıq jutılıw  menen yamasa sistemanın’ entalpiyasının’ artıwı menen baratug’ın 
reaktsiyalar endotermik reaktsiyalar dep ataladı. 
Entalpiya o’zgerisi ta’sirlesiwshi zatlardın’ agregatlıq jag’dayına baylanıslı boladı. 
A’piwayı zatlar ushın entalpiya ma’nisi nolge ten’. 
Termoximiyanın’ tiykarg’ı nızamı G.İ. Gess ta’repinen ashıldı h’a’m ol Gess nızamı 
dep aytıladı. 
Reaktsiyada entalpiyanın’ o’zgerisi reaktsiyag’a kirisip atırg’an h’a’m reaktsiyadan 
shıg’ıp atırg’an zatlardın’ fizikalıq jag’dayına h’a’m ta’biyatına baylanıslı bolıp, biraq 
reaktsiyanın’ o’tiw basqıshlarına  baylanıslı emes
.  
Gess nızamı menen birgelikte Lavuaze-Laplas nızamı qollanıladı. 
Ximiyalıq  birikpelerdin’ payda bolıw ıssılıg’ı sol birikpelerdin’ tarqalıw ıssılıg’ına 
ten’, biraq belgisi qarama-qarsı. 
R. Klauzius termodinamikanın’ ekinshi nızamın to’mendegishe ta’riypledi. 
Issılıq o’z-o’zinen suwıq deneden ıssısına o’tiwi mu’mkin emes.
 
Klauzius ta’repinen entropiya tu’sinigi kirgizildi (grekshe”entropiya “-ishki o’zgeris). 
∆S=
T
Q
 

 
46
O’z-o’zinen o’tetug’ın  qaytar emes protsesslerde entropiya artadı Qattı denelerde 
entropiya shaması kishi ma’niske iye boladı. Gazlarda entropiya  shaması u’lken ma’niske iye 
boladı. 
Temperatura nolge jakınlasqanda entropiya nolge umtıladı. 
0
lim
→
T
S(T,V) =0 
Bul 
termodinamikanın’ u’shinshi nızamı dep aytıladı. 
Ko’pshilik reaktsiyalar izobar-izotermik jag’daylarda o’tedi.  
İzobar-izotermik yag’nıy turaqlı basım h’a’m temperaturada o’tetug’ın protsessler 
Gibbs energiyası menen xarakterlenedi. 
∆G = ∆H -T∆S 
bul Gibbs energiyası dep aytıladı, ol entropiya h’a’m entalpiya arasındag’ı baylanıstı 
ko’rsetedi. Gibbs energiyasının’ o’zgerisi reaktsiyanın’ ju’riw bag’ıtın xarakterleydi. Eger, 
∆G<0 
bolsa, reaktsiya o’z-o’zinen ju’redi. 
∆G>0  reaktsiya o’z-o’zinen ju’riwi mu’mkin emes. Eger,  
∆G=0 bolsa, sistema ten’-salmaqlılıq jag’dayında boladı. 
Solay etip, sistemanın’ termodinamik qa’siyetlerin biliw ushın ishki energiya(U), 
entalpiya(N), Gibbs energiyası(G) h’a’m entropiya(S) sıyaqlı xarakteristik funktsiyalardı biliw 
kerek. 
Xarakteristik funktsiyalar sistemanın’ aqırg’ı h’a’m da’slepki jag’dayları menen 
anıqlanadı h’a’m o’tiw jolına baylanıslı bolmaydı. 
 
 
 
Lektsiya 12 
Eritpeler 
Reje: 
1.Eritpeler h’aqqında tu’sinik 
2.Xaqıyqıy h’a’m kolloid eripeler. Dispers sistemalar. 
3. Eritpelerdin kontsentratsiyaların belgilew usılları 
4.Osmos h’a’diysesi 
5. Genri h’a’m Genri-Dalton nızamları. 
6. Raul nızamları 
Eritpe- degenimiz eki yamasa bir neshe komponentlerden turatug’ın o’zgermeli 
sostavqa iye gomogen sistema. 

 
47
Eritpelerdin’ qa’siyetleri h’a’m turaqlılıg’ı ondag’ı bo’lekshelerdin’ o’lshemine 
baylanıslı boladı. Bo’lekshelerdin’ o’lshemine qaray eritpeler to’mendegishe bo’linedi. 
Bo’lekshelerdin’ o’lshemi 1 nm-den kishi bolg’an eritpeler h’aqıyqıy eritpeler dep 
ataladı. Mısalı, qanttın’ yamasa as duzının’ suwdag’ı eritpesi. 
Bo’lekshelerdin’ o’lshemi 1nm-den 100 nm-ge shekem bolg’an, jaqtılıq nurın 
tarqatıw qa’biletligine iye bolg’an h’a’m waqıttın’ o’tiwi menen turaqsız jag’dayg’a o’tetug’ın 
eritpeler kolloid eritpeler dep ataladı. Mısalı, tawıq ma’yegi, temir(III) gidroksidi. 
Bo’lekshelerdin’ o’lshemi 100 nm-den u’lken bolg’an, o’zgermeli sostavqa iye 
bolg’an geterogen sistemalarg’a-
dispers sistema dep ataladı.Dispers sistemalar u’shge bo’linedi. 
1.
Suspenziya-degenimiz qattı zat bo’lekshelerinin’ suyıqlıq betinde tarqalıwı. Mısalı, ılay suw. 2. 
Emulsiya-degenimiz suyıqlıq tamshılarının’ suyıqlıq betinde tarqalıwı. Mısalı, su’t, benzin 
yamasa maydın’ suwdag’ı emulsiyası. Suspenziya h’a’m emulsiya bir-birinen dispers fazının’ 
agregat jag’dayı menen ajıralıp turadı. Suspenziyada dispers faza qattı zat bolsa, emulsiyada 
dispers faza suyıq zat bolıp tabıladı. 3.Aerozol-degenimiz gaz ortalıg’ında qattı zat yamasa 
suyıqlıq bo’lekshelerinin’ tarqalıwı. Mısalı, duman, tu’tin. 
Eritpeler toyıng’an h’a’m toyınbag’an bolıp bo’linedi. Eger eritpede eritiwshige 
salıstırg’anda erigen zat mug’darı ko’p bolsa, bunday eritpe toyıng’an eritpe dep ataladı. 
Eritiwshige salıstırg’anda az mug’darda  erigen zatqa iye bolg’an eritpe-
toyınbag’an eritpe dep 
aytıladı.  
Eritpelerdin’ kontsentratsiyasın belgilewdin’ to’mendegi usılları bar.  
1. Massalıq u’les-erigen zat massasının’ eritpenin’ ulıwma massasına qatınası.      
ω =
m
m
/
 
bul jerde m
/
-erigen zattın’ massası, m-eritpenin’ massası. Eger massalıq u’les 100 ge 
ko’beytilip jazılsa protsentlik kontsentratsiya kelip shıg’adı. 
C% = 
m
m
/
 
2. Molyar kontsentratsiya-degenimiz zattın’ mol mug’darının’ eritpenin’ ko’lemine 
qatınası. 
C
m
= 
MV
m
v
n =
 
Molyar kontsentratsiyanın’ protsentlik kontsentratsiyag’a baylanıslıg’ı to’mendegi 
ten’leme menen ko’rsetiledi. 
C
m
=
M
d
C
10
%
⋅
⋅
 

 
48
3. Molyal kontsentratsiya-degenimiz 1000 g. eritpede erigen zattın’ mol mug’darı. 
C
molyal
=
M
m
m
⋅
⋅1000
/
 
4. Normal kontsentratsiya-degenimiz 1 l. eritpede erigen zattın’ gramm-ekvivalentler 
sanı. 
C
n
= 
V
Э
m
⋅
⋅1000
 
 
C
n
=
Э
d
C
10
%
⋅
⋅
 
5. Titr-degenimiz 1 ml. eritpede erigen zattın’ massası. 
T=
)
( мл
V
m
 
Zatlardın’ eriwshen’ligi eriwshi h’a’m eritiwshinin’ ta’biyatına, temperaturag’a 
baylanıslı.  
Ko’pshilik jag’daylarda temperaturanın’ artıwı menen qattı zatlardın’ eriwshen’ligi 
artadı. Eriwshen’ligine baylanıslı qattı zatlar an’sat eriytug’ın, qıyın eriytug’ın h’a’m 
erimeytug’ın bolıp bo’linedi. 
Eger, 100 g. suwda 20
0
S da 10 g. zat erise an’sat eriytug’ın, 0,01-1 g. erise qıyın 
eriytug’ın h’a’m 0,01 g. zattan az mug’darda erise erimeytug’ın bolıp esaplanadı. Bunday etip 
bo’liw awızeki, ta’biyatta bolsa ulıwma erimeytugın zatlar bolmaydı. Ayırım qattı zatlardın’ 
eriwshen’ligi temperaturanın’ artıwı menen kemeyedi. Mısalı, Na
2
SO
4
 –cuwcız, Y
2
(SO
4
)
3
⋅8H
2
O. 
Suyıqlıqlardın’ eriwi de temperaturanın’ artıwı menen artadı.  
Biraq, gazlardın’ eriwshen’ligi temperaturanın’ artıwı menen kemeyedi,  basımnın’ 
artıwı menen artadı. Gazlardın’ eriwshen’liginin’ basımg’a baylanıslıg’ı Genri nızamı menen 
ko’rsetiledi. 
O’zgermes temperaturada erigen gazdın’ awırlıg’ı basımg’a tuwrı proportsional: 
m=k
⋅P 
bul jerde, m-erigen gazdın’ awırlıg’ı, k-Genri koeffitsienti (eriwshen’lik 
koeffitsienti),   P-basım. 
Genri nızamı gazdın’ basımı kem bolg’anda h’a’m gaz eritiwshi menen ximiyalıq 
birikpe payda etpegende g’ana orınlı. 
Genri-Dalton nızamına muwapıq, gazlar aralaspasındag’ı h’a’r qanday gaz o’zinin’ 
partsial basımına proportsional tu’rde eriydi. 

 
49
Eritiwshinin’ yarım o’tkiziwshi perde arqalı eritpege o’tiw h’a’diysesi osmos dep 
aytıladı. Bul h’a’diyse eritpenin’ osmotik basımı ta’sirinde ju’zege keledi. 
Bir qıylı osmotik basımg’a iye eritpeler izotonik eritpeler dep, joqarı osmotik 
basımg’a iye eritpeler 
gipertonik eritpeler dep h’a’m to’men osmotik basımg’a iye eritpeler 
gipotonik eritpeler dep ataladı. 
Osmotik basım shaması eritiwshi h’a’m erigen zattın’ ta’biyatına baylanıslı 
bolmastan, tek kontsentratsiya h’a’m temperaturag’a baylanıslı boladı. Bul baylanıs Vant-Goff 
nızamında berilgen: 
P=CRT 
Bul jerde, R-eritpenin’ osmotik basımı, S-molyar kontsentratsiya, T-temperatura, R-
universal gaz turaqlısı. 
Vant-Goff nızamı to’mendegishe ta’riyplenedi: 
Eritpenin’ osmotik basımı erigen zat sol temperaturada gaz jag’dayında bolıp, 
eritpenin’ ko’lemine ten’ ko’lemdi  iyelegende ko’rsete alatug’ın basımına ten’. 
Vant-Goff nızamı tek elektrolit emes h’a’m suyıltırılg’an eritpeler ushın g’ana 
qollanıladı. Ku’shli elektrolitler ushın Vant-Goff nızamın paydalang’anda izotonik koeffitsient 
qollanıladı. 
P=iCRT 
i-izotonik koeffitsient. 
Osmos h’a’diysesi h’aywanlar, o’simlikler tirishiliginde u’lken a’h’miyetke iye. 
O’simlik kletkalarının’ qabıqları yarım o’tkiziwshi perde bolıp esaplanadı.  
Barlıq suyıqlıqlar ma’lim bir qaynaw h’a’m qatıw temperaturalarına iye boladı. Raul 
ta’repinen qaynaw temperaturasının’ ko’teriliwi h’a’m eritpenin’ qatıwı erigen zattın’ molyal 
kontsentratsiyasına tuwrı proportsional ekenligi anıqlandı: 
∆t
qaynaw
=E
⋅m;                           ∆ t
qatıw
=K
⋅m 
bul jerde, m-eritpenin’ molyal kontsentratsiyası, E-ebulioskopik konstanta, ol taza 
eritiwshige salıstırg’anda 1 molyal eritpenin’ qaynaw temperaturasının’ ko’teriliwin 
ko’rsetedi.(
;
516
,
0
2
=
О
Н
Е
 
57
,
2
6
6
=
H
C
E
).  K-krioskopik konstanta ol taza eritiwshige 
salıstırg’anda 1 molyal eritpenin’ qatıw temperaturasının’ pa’seyiwin ko’rsetedi.(
;
86
,
1
2
=
O
H
K
 
12
,
5
6
6
=
H
C
K
). 
Qatıw temperaturasının’ pa’seyiwi h’a’m qaynaw temperaturasının’ ko’teriliwi ushın 
Raul nızamları to’mendegishe ta’riyplenedi: 
1. Qatıw temperaturasının’ pa’seyiwi berilgen eritiwshidegi erigen zattın’ mug’darına 
proportsional. 

 
50
2
1
2
0
0
n
n
n
P
P
P
+
=
−
 
P
0
-taza eritiwshinin’ puw basımı, R-eritpenin’ puw basımı, n
2
-erigen zattın’ mol sanı, 
n
1
-eritiwshinin’ mol sanı. 
2. Ha’r qıylı zatlardın’ ekvimolekulyar mug’darı eritiwshinin’ qatıw temperaturasın 
bir qıylı gradusqa pa’siytedi. 
∆t
qatıw 
= 
M
b
a
K
⋅
⋅
⋅ 1000
 
a-eritiwshinin’ massası, v-erigen zattın’ massası, M-molyar massa. 
Lektsiya 13 
Elektrolitlik dissotsiatsiya. Duzlardın’ gidrolizi 
Reje: 
1.Elektrolitlik dissotsiatsiya teoriyası. 
2. Dissotsiatsiyalanıw da’rejesi h’a’m konstantası 
3. Aktivlilik h’a’m aktivlilik koeffitsienti 
4. İon ku’shi. 
5. Vodorod ko’rsetkishi 
Elektrolitlik dissotsiatsiya teoriyası 1884-1887 jılları shved ximigi S. Arrenius 
ta’repinen ashıldı.  
Elektrolitlik dissotsiatsiya - bul zatlardın’ balqıtpalarının’ yamasa eritpelerinin’ 
ionlarg’a tarqalıwı. 
Birikpelerdin’ ionlarg’a tarqalıwı na’tiyjesinde payda bolg’an on’ zaryadlang’an 
ionlar - kationlar dep, al teris zaryadlang’an ionlar anionlar dep ataladı.  
İonlarg’a tarqalıwına qaray zatlar elektrolitler h’a’m elektrolit emesler bolıp 
bo’linedi. 
Suwdag’ı eritpesi elektr togin o’tkizetug’ın zatlar elektrolitler dep ataladı. 
Elektrolitlerge suwda eriytug’ın barlıq duzlar, ku’shli kislotalar h’a’m suwda eriytug’ın tiykarlar 
mısal bola aladı. Mısalı, NaCl, KNO
3
, Al
2
(SO
4
)
3
, LiOH, KOH, NaOH, RbOH, CsOH, FrOH, 
Ca(OH)
2
, Ba(OH)
2
, Sr(OH)
2
, Ra(OH)
2
, HCl, HBr, HJ, HClO
4
, HMnO
4
, H
2
SO
4
, HNO
3
, H
2
CrO
4
, 
h’.t.b. 
Suwdag’ı eritpesi elektr togin o’tkermeytug’ın zatlar elektrolit emesler dep ataladı. 
Mısalı, suw, qant, ko’mir, ko’pshilik organikalıq birikpeler, polyarsız kovalentli baylanısqan 
birikpeler (O
2
, O
3
, F
2
). 

 
51
Elektrolittin’ ko’p yamasa az dissotsiatsialang’anın dissotsiatsialanıw da’rejesi 
ko’rsetedi. Dissotsiatsiyalang’an molekulalar sanının’ ulıwma molekulalar sanına qatınası 
dissotsiatsiyalanıw da’rejesi dep ataladı. 
α=
)
)
(
(
саны
саны
р
молекулала
р
молекулала
таркалган
улыума
N
ионларга
n
 
Eger, dissotsiatsiyalanıw da’rejesi protsentlerde an’latılsa 100 ge ko’beyttirilip 
jazıladı: 
α=
100
⋅
N
n
 
Dissotsiatsiyalanıw da’rejesi elektrolittin’ kontsentratsiyasına h’a’m temperaturag’a 
baylanıslı. Elektrolittin’ kontsentratsiyası kemeygende h’a’m temperatura ko’terilgende 
dissotsiatsiyalanıw da’rejesi artadı. Ku’shli elektrolitler ushın 
α>30%, ortasha ku’shli 
elektrolitler ushın 
α=3-30%, ku’shsiz elektrolitler ushın α<3%. 
Dissotsiatsiyalanıw da’rejesinin’ dissotsiatsiyalanıw konstantasına baylanıs-lıg’ı 
to’mendegi ten’leme menen ko’rsetiledi. 
K
dis
=S
α
2
 
α=
С
К
дис
 yamasa 
α=
V
К
дис
⋅  
S=
V
1
 
Bul jerde, V- 1 mol zatta eriytug’ın eritpenin’ ko’lemi. 
Ku’shsiz elektrolitlerde ionlarg’a tarqalg’an molekulalar sanı az boladı.Sol sebepli 
eritpede ximiyalıq ten’-salmaqlılıq ju’zege keledi h’a’m bul massalar ta’siri nızamına boysınadı. 
Mısalı, AV
⇔ A
+
+ V
-
 
Bul reaktsiya ushın, K
dis.
=
]
[
]
][
[
AB
B
A
−
+
 
Ko’p tiykarlı kislotalar ushın dissotsiatsiyalanıw konstantası basqıshlı 
dissotsiatsiyalanıw konstantalarının’ ko’beymesine ten’. 
1-basqısh, N
3
RO
4
⇔N
+
+ N
2
RO
4
-
  K
1
 = 
]
[
]
][
[
4
3
4
2
PO
H
PO
H
H
−
+
 =7,1
⋅10
-3
 
2-basqısh, N
2
RO
4
-
⇔N
+
+ NRO
4
2-
  K
1
 =
]
[
]
][
[
4
2
2
4
−
−
+
PO
H
HPO
H
 =6,2
⋅10
-8
 
3-basqısh, NRO
4
2-
⇔N
+
+ RO
4
3-
  K
1
 =
]
[
]
][
[
2
4
3
4
−
−
+
HPO
PO
H
 =4,4
⋅10
-13 

 
52
K
diss.
=K
1
⋅K
2
⋅K
3
 
Dissotsiatsiyalanıw da’rejesi, dissotsiatsiyalanıw konstantası h’a’m eritpenin’ 
kontsentratsiyaları o’z-ara V. Ostvaldtın’ suyıltırıw nızamı menen baylanıslı. 
Ostvaldtın’ suyıltırıw nızamı to’mendegishe ta’riyplenedi: 
Ku’shsiz elektrolittin’ dissotsiatsiyalanıw da’rejesi eritpeni suyıltırıwda molyar 
kontsentratsiyanın’ kvadrat korenine keri proportsional artadı.  
Ku’shsiz elektrolittin’ dissotsiatsiyalanıw da’rejesin qarap o’teyik. 
SN
3
SOON
⇔SN
3
SOO
-
 + N
+
 
Eger, kislotanın’ da’slepki kontsentratsiyasın S, dissotsiatsiyalanıw da’rejesin 
α dep 
belgilesek, vodorod ionlarının’ kontsentratsiyası to’mendegishe boladı. 
[H
+
] =C
α 
Bir tiykarlı ku’shsiz kislotalardın’ dissotsiatsiyalanıwında kationlar sanı anionlar 
sanına ten’ boladı,  
[H
+
] = [CH
3
COO
-
] =C
α 
Eritpede dissotsiatsiyalanbag’an S-S
α yamasa S(1-α) kislota qaladı. 
K
dis.
=
α
α
α
α
α
−
=
−
⋅
=
−
+
1
)
1
(
]
[
]
][
[
2
3
3
C
C
C
C
COOH
CH
COO
CH
H
 
Ku’shli elektrolit eritpelerinin’ o’zgesheligi, olardın’ massalar ta’siri nızamına 
boysınbawı bolıp tabıladı. Elektrolitlerdin’ eritpedegi o’zgesheliklerin ko’rsetiw ushın ionlardın’ 
aktivligi tu’sinigi qollanıladı. 
a=
γ⋅S 
γ-aktivlik koeffitsienti, a-aktivlik. S-kontsentratsiya. 
Ju’da’ suyıltırılg’an eritpeler ushın 
γ=1 h’a’m a=S boladı. 
Suwlı eritpelerde ionnın’ aktivlik koeffitsienti ionlardın’ kontsentratsiyasına h’a’m 
valentlikke baylanıslı boladı. Bul baylanıstı xarakterlew ushın ion ku’shi tu’sinigi qollanıladı. 
İon ku’shi(
µ)- eritpedegi ionlardın’ kontsentratsiyasının’ sol ionlardın’ zaryadlarının’ 
kvadratına ko’beymesinin’ yarım jıyındısına ten’: 
µ=
∑
⋅
2
2
1
i
м
Z
С
 
bul jerde, Z-ionnın’ zaryadı, S
m
-molyar kontsentratsiya. 
Mısalı, kontsentratsiyası 0,1 h’a’m 0,.1 mol/l bolg’an natriy nitratı h’a’m bariy xloridi 
eritpelerinin’ ion ku’shin tabın’? 
NaNO
3
⇔ Na
+
+ NO
3
-
 
BaCl
2
 
⇔ Ba
2+
 + 2Cl
-
 

 
53
µ=0,5(0,1⋅1
2
 + 0,1
⋅1
2
 +0,01
⋅2
2
 + 0,01
⋅2⋅1
2
)= 0,13 
Binar KtAn tipindegi eritpeler ushın 
µ=S 
İon ku’shinin’ aktivlik koeffitsientine baylanıslıg’ı to’mendegi formula menen 
ko’rsetiledi: 
lgf=-0,5Z
2
µ
 
Suw az mug’darda bolsada elektrolitlik dissotsiatsiyag’a ushıraydı. 
N
2
O
⇔ N
+
+ON
-
 
Suwdın’ elektr o’tkiziwshiligi o’lshenip, onın’ dissotsiatsiyalanıw da’rejesi esaplap 
tabılg’an. 25
0
S da 1l. suwda 1
⋅10
-7
mol suw dissotsiatsiyalang’an boladı. 
[H
+
]=[OH
-
]=10
-7
g-mol/l. 
Massalar ta’siri nızamına muwapıq, suwdın’ dissotsiatsiyalanıwının’ ten’ salmaqlılıq 
konstantası: 
16
2
10
8
,
1
]
[
]
][
[
2
−
−
+
⋅
=
=
O
H
K
O
H
OH
H
 
Suwda dissotsiatsiyalanbag’an molekulalar sanı [H
+
] h’a’m [OH
-
]g’a salıstırg’anda 
og’ada ko’p bolg’anı ushın [H
2
O]dı o’zgermes mug’dar dep qarawg’a boladı, 1 l. suwda 1000/18 
=55,5 mol suw bar. 
[H
+
][OH
-
]=K
⋅[H
2
O]=1,8
⋅10
-16
⋅55.5 = 1⋅10
-14
 
Demek, 25
0
S da suwdag’ı [H
+
] h’a’m [OH
-
] ionlarının’ ko’beymesi 10
-14
 ge ten’ 
bolıp, sol temperaturada o’zgermes mug’dar bolıp tabıladı. 
0
2
Н
К
=[H
+
][H
2
O]=1
⋅10
-14 
- bul suwdın’ ion ko’beymesi dep ataladı. 
Solay etip, taza suwda N
+
 h’a’m ON
-
 ionlarının’ kontsentratsiyaları ten’, sonın’ ushın 
suw neytral zat. 
Suwdag’ı N
+
 h’a’m ON
-
 kontsentratsiyalarının’ o’zgeriwi eritpenin’ kislota-tiykarlıq 
qa’siyetlerin o’zgertiredi. 
[H
+
]=[OH
-
]  bolsa, ortalıq neytral boladı. 
[H
+
]>[ON
-
] bolsa, ortalıq kislotalıq h’a’m [H
+
]<[OH
-
] bolsa ortalıq siltili boladı.   
Daniya ilimpazı Serensennin’ usınısı menen [H
+
] ornına vodorod ko’rsetkishi (rN) 
qollanıladı.      
Vodorod ko’rsetkishi degenimiz- vodorod ionları kontsentratsiyası onlıq logarifmnin’ 
teris ma’nisi. 
pH = -lg[H
+
] 
bunnan, [H
+
]= 10
- pH
 boladı. 
Vodorod ko’rsetkishi eritpelerdin’ ortalıg’ın anıqlawda qollanıladı. 

 
54
Eger, rN<7 bolsa, ortalıq kislotalı, rN=7 ortalıq neytral, rN>7 bolsa ortalıq siltili 
boladı. 
rN shaması ko’pshilik ximiyalıq h’a’m fiziologik protsesslerdi u’yreniwde u’lken 
a’h’miyetke iye. 
Reaktsiya ortalıg’ın anıqlawda vodorod yamasa gidroksil ionları kontsentratsiyasına 
baylanıslı o’z ren’in o’zgertiretug’ın zatlar indikatorlar dep ataladı. En’ ko’p qollanılatug’ın 
indikatorlar fenolftalein, lakmus, metiloranj bolıp tabıladı. Fenolftalein siltilerde qızıl ren’ge iye, 
kislotalarda ren’siz boladı. Lakmus kislotalı ortalıqta qızıl, siltili ortalıqta ko’k ren’ge o’zgeredi. 
Metiloranj kislotalı ortalıqta qızıl, siltide sarı ren’ge iye boladı.  
O’zine kislota yamasa siltilerdi quyg’anda vodorod ionlarının’ kontsentratsiyasın 
o’zgertpeytug’ın eritpeler bufer eritpeler dep ataladı. 
Mısalı, SN
3
SOON + SN
3
SOONa,  NH
4
OH +NH
4
CI 
Elektrolitlik dissotsiatsiya ko’z-qarası tiykarınan tiykarlar degenimiz-bul suwlı 
eritpelerinde gidroksil ionlarına tarqalatug’ın zatlar. 
Mısalı, NaOH
⇔ Na
+
+ OH
-
   Ca(OH)
2
⇔Ca
2+
 +2OH
-
 
Dissotsiatsiyalang’anda kationlar retinde tek vodorod ionların payda etetug’ın 
elektrolitler kislotalar dep ataladı. 
Mısalı, HCl 
⇔ H
+
 + Cl
-
    H
2
SO
4
 
⇔ 2H
+
 + SO
4
2-
  
Dissotsiatsiyalang’anda metallardın’ kationları h’a’m kislota qaldıqlarının’ anionları 
payda bolatug’ın elektrolitler duzlar dep ataladı.Mısalı,  
Na
3
PO
4
 
⇔ 3Na
+
 + PO
4
3-
      Al
2
(SO
4
)
3
⇔ 2Al
3+
 +3SO
4
2-
 
Elektrolitlik dissotsiatsiyalanıw eritpelerde ju’retug’ın protsesslerdi u’yreniwge tiykar 
saldı. Biraq, bul teoriya suwsız eritpelerde baratug’ın protsesslerdi tu’sindirip bere almaydı. 
Olardı kislota h’a’m tiykarlardın’ protolitik teoriyası  tu’sindirip beredi. Bul teoriyanı 1923 jılı 
Brensted h’a’m Louri ashqan.