O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

CI
2
O
6
-
 jabısqaq, qara-qon’ır suyıqlıq, xlordın’ basqa oksidlerine qarag’anda az 
qoparılg’ısh h’a’m az ushıwshan’. Gazli ortalıqta  CI
2
O
6
⇔2CIO
3
 tepe-ten’lik on’g’a jıljıg’an 
boladı. Bul oksid a’ste-aqırınlıq penen to’mendegishe tarqaladı. 
2CIO
3
 
→ 2CIO
2
 + O
2
 
Xlor(VI) oksidi suw menen disproportsiya reaktsiyasına kirisedi. 

 
74
CI
2
O
6
 + H
2
O = HCIO
3
 + HCIO
4
 
Silti eritpesi menen xlorat h’a’m perxlorat duzların payda etedi.   
2KOH + CI
2
O
6
 = KCIO
3
 + KCIO
4
 + H
2
O 
CI
2
O
7
-
maysıman suyıqlıq 120
0
S qızdırg’anda yamasa bir zat penen soqlıg’ısqanda 
jarıladı. Ol to’mendegishe alınadı. 
4HCIO
4
 + P
4
O
10
 = 2CI
2
O
7
 + 4HPO
3
 
Suw menen xlor kislotasın payda etedi. 
CI
2
O
7
 + H
2
O = 2HCIO
4
 
CI
2
O
7
-ku’kirt, fosfor, qag’az, ag’ash untaqları menen qa’dimgi jag’dayda 
reaktsiyalaspaydı, biraq yod penen qoparılıs payda etedi. 
Brom h’a’m yodtın’ to’mendegi oksidleri belgili: Br
2
O, BrO
2
, Br
2
O
6
, Br
2
O
7
  h’a’m 
J
2
O
4
, J
2
O
5
 
 Biraq, olar turaqsız h’a’m az u’yrenilgen. 
Br
2
O-(gemioksid
) qon’ır ren’li, tek -40
0
S dan to’men temperaturada turaqlı.Ol 
to’mendegishe alınadı. 
HgO + 2Br
2
 = HgBr
2
+ Br
2
O 
BrO
2
-
 brom qos oksidi aqshıl-sarg’ısh qattı zat, – 50
0
S dan to’men temperaturada 
bromdı ozon menen oksidlep alınadı. 
4O
3
 + 3Br
2
 = 6BrO
2
 
Br
2
O
6
-
oksidi -70
0
S da turaqlı, ren’siz kristall zat. Brom puwları menen suwıtılg’an 
kislorod aralaspasına elektr razryadın jiberiw arqalı alınadı. Bromnın’ joqarı oksidin alıw 
h’aqqında ma’sele turaqsız bolıp qalg’an. 
Yod oksidleri
. 
Yodtın’ bir valentli oksidi sarg’ısh-qızıl kristall tu’rinde tek piridindegi birikpesi belgili 
I
2
O
•4C
5
H
5
N
 .  
Yod oksidleri ishinde en’ turaqlısı I
2
O
5
 –aq kristall zat, 300
0
S da yod h’a’m kislorodqa 
shekem tarqaladı. 
2I
2
O
5

 →

С
0
300
2I
2
 + 5O
2
 
I
2
O
5
- to’mendegishe alınadı.  
2HIO
3

 →

С
0
240
 2I
2
O
4
 + O
2
 + 2H
2
O  
5I
2
O
4
 = 4I
2
O
5
 + I
2
  
Ol suw menen yodat kislotanı payda etedi. 
I
2
O
5
 + H
2
O = 2HIO
4
 
Yod (V) oksidi ortasha oksidlewshi. Ol uglerod monoksidindegi uglerodtı 4 valentli 
jag’dayına shekem oksidleydi. 
 I
2
O
5
 + CO = I
2
 + 5CO
2
 

 
75
HJO
4
-peryodat kislotasına 65%li oleum ta’sir ettirilgende sarg’ısh-qızıl qattı zat J
2
O
7
 
alınadı. 
Galogenlerdin’ kislorodlı kislotaları h’a’m duzları 
Joqarıda aytıp o’tilgenindey gipoftorit kislota ju’da’ turaqsız h’a’m onın’ duzları 
belgisiz. Xlordın’ to’mendegi kislorodlı kislotaları bar.Olardın’ qa’siyetlerinin’ o’zgerisi 
to’mendegishe ko’rsetiledi.  
 









→

→
→
→
4
3
2
HCIO
HCIO
HCIO
HCIO
 
kislotalıq qa’siyeti artadı, oksidlewshilik qa’siyeti kemeyedi. 
 
Solay etip, xlor kislotalarında okisleniw da’rejelerinin’ artıwı h’a’m radiusının’ 
kemeyiwi menen kislotalardın’ turaqlılıg’ı, ku’shi artadı, al oksidlewshilik qa’siyeti kemeyedi. 
HOG-kislotaları (G= CI, Br,I) gipoxlorit, gipobromit, gipoyodit N.A. Yakovkin 
reaktsiyası boyınsha galogenlerge suw ta’sir ettirip alınadı. 
G
2
 + H
2
O = HOG + HG 
CI
2
 dan I
2
 g’a qaray tepe-ten’lik shepke jıljıg’an boladı. Yod ushın tepe-ten’lik derlik 
shepke jıljıg’an. Silti qosqanda tepe-ten’lik on’g’a jıljıydı. 
G
2
 + 2KOH = KOG + KG + H
2
O  (bul jerde,G=CI, Br,I) 
Gipogalogenit kislotalar ku’shsiz kislotalar,  






→

→
→
HOI
HOBr
HOCI
 
Kislotalıq ku’shi, oksidlewshilik qa’siyeti kemeyedi 
 
Suwlı eritpesinde gipogalogenit kislotalar to’mendegishe disproportsiyalanadı. 
3HOG= 2HG + HGO
3
  Bul reaktsiya xlor ushın a’ste, brom h’a’m yod ushın tez o’tedi. 
HGO
3
 + 5HG = 3G
2
 + 3H
2
O 
Jaqtılıq ta’sirinde gipoxlorit kislota 3 tu’rli tarqaladı. 
1) HOCI
→ HCI + O 
2) 2HOCI
→H
2
O + CI
2
O 
3) 3HOCI 
→ 2HCI + HCIO
3
 
Gipogalogenit kislotalar ku’shli oksidlewshiler, mısalı: 
5HOCI + J
2
 + H
2
O = 5HCI + 2HJO
3 

 
76
Oksidlewshilik qa’siyeti xlordan yodqa qaray kemeyedi. Gipogalogenit kislotalarg’a 
qarag’anda olardın’ duzları turaqlı. Gipogalogenit duzlarının’ oksidlewshilik qa’siyeti uglekislıy 
gaz h’a’m ızg’ar h’awa ta’sirinde onın’ gipxlorit kislota payda etiwi menen tu’sindiriledi. 
KOCI + CO
2
 + H
2
O = KHCO
3
 + HOCI 
Xlordı silti eritpesi arqalı o’tkiziw na’tiyjesinde “javel suwı” alınadı. 
CI
2 
 + 2NaOH = NaOCI + NaCI + H
2
O    
Xlor arzanıraq silti  yag’nıy qurg’aq so’ndirilgen h’a’k penen ta’sirleskende xlorlı izvest 
alınadı. 
CI
2
 + Ca(OH)
2
 = CI-Ca-O-CI + H
2
O 
Xlorlı izvest duz kislotası h’a’m gipoxlorit kislotası qaldıg’ınan payda bolg’an aralas 
duz bolıp tabıladı. Ol aq ren’li poroshok, ku’shli oksidlewshilik qa’siyetke iye h’a’m tiykarınan 
dezinfektsiyalawda qollanıladı. Xlorlı izvest ızg’ar h’awada CO
2
 ta’sirinde a’ste tarqaladı h’a’m 
gipoxlorit kislotanı payda etedi, onın’ ag’artıwshılık qa’siyeti usıg’an tiykarlang’an. 
2CaOCI
2
 + CO
2
 + H
2
O = CaCO
3
 + CaCI
2
 + 2HOCI 
Xlorlı izvest duz kislotası ta’sirinde xlor payda etedi. 
CaOCI
2
 + 2HCI = CaCI
2
 + CI
2
 + H
2
O   
Xlorlı izvesttin’ sıpatı aktiv yag’nıy gipoxlorit kislotanın’ xlorının’ mug’darı menen 
anıqlanadı. Ol og’an dezinfektsiyalawshı qa’siyet beredi. Ondag’ı xlor keminde 32% bolıw 
kerek. 
Gipogalogenit duzları disproportsiya reaktsiyasına kirisedi. 
3KCIO = KCIO
3
 + 2KCI 
3HGO = 2HG  +HGO
3
 
Sonlıqtan, xlordı kaliy siltisinin’ ıssı eritpesi arqalı o’tkizgende xlorat duzı payda 
boladı. 
3CI
2
 + 6KOH = 5KCI + KCIO
3
 + 3H
2
O 
Brom h’a’m yod penen bunday reaktsiya onsha ko’p qızdırmag’anda-aq o’tedi. Kaliy 
yodatı h’a’tte komnata temperaturasında-aq  payda boladı. 
Xlor ushın erkin h’alında turaqsız xlorit kislota-HCIO
2
 
belgili. Xlorit kislota ortasha 
ku’shli yamasa ku’shsiz kislota, eritpede tez tarqalıp ketedi. 
4HCIO
2
 = HCI + HCIO
3
 + 2CIO
2
 + H
2
O 
Xlorit kislota o’zinin’ duzlarınan yag’nıy xloritlerden alınadı. 
BaO
2
 + 2CIO
2
 = Ba(CIO
2
)
2
 + O
2
 h’a’m  
Ba(CIO
2
)
2
 + H
2
SO
4
 = 
↓BaSO
4
 + 2HCIO
2 
Xlorit kislotanın’ duzları    qattı jag’dayda an’sat jarılatug’ın zatlar. En’ a’h’miyetlisi 
natriy xloriti bolıp tabıladı. Bul duz to’mendegishe alınadı. 

 
77
2CIO
2
 + H
2
O
2
 + 2NaOH = 2NaCIO
2
 + O
2
 + 2H
2
O 
2CIO
2
 + PbO + 2NaOH = 
↓PbO
2
 + 2NaCIO
2
  + H
2
O 
100
0
S dan joqarı temperaturada ol to’mendegi sxema boyınsha tarqaladı. 
3NaCIO
2
 = 2NaCIO
3
 + NaCI 
Erkin h’alında xlorat h’a’m bromat kislotaları turaqsız. Olar to’mendegishe 
disproportsiyalanıp ketedi. 
3HCIO
3
 = 2CIO
2
 + HCIO
4
 + H
2
O 
2HBrO
3
 = H
2
O + Br
2
 + 2,5O
2
 
İodat kislota turaqlı, qızdırg’anda g’ana to’mendegishe tarqaladı.  
2HIO
3
 = J
2
O
5
 + H
2
O 
Bul kislotalar to’mendegishe alınadı. 
1. Ba(CIO
3
)
2
 + H
2
SO
4
 = BaSO
4
 + 2HCIO
3
 
2. Br
2
 + 5CI
2
 + 6H
2
O = 2HBrO
3
 +10HCI 
3. 3I
2
 + 10HNO
3
 = 6HIO
3
 + 10NO + 2H
2
O 






→

→
→
3
3
3
HIO
HBrO
HCIO
 
Kislotalardın’ ku’shi kemeyedi, turaqlılıg’ı artadı, oksidlewshilik qa’siyeti 
kemeyedi, duzlarının’ eriwshen’ligi kemeyedi 
HGO
3
-
duzları disproportsiya reaktsiyası na’tiyjesinde alınadı. 
3G
2
 + 6KOH 
→

0
t
 5KG  + KGO
3
 + 3H
2
O 
HCIO
3
 tın kontsentrlengen eritpesi ag’ashtı jandırıp jiberedi. 
Bulardın’ duzları qızdırg’anda tarqaladı. 
2KCIO
3

 →

2
MnO
2KCI + 3O
2
 
Katalizator qatınaspag’anda kaliy xloratı to’mendegishe tarqaladı. 
4KCIO
3 
→ 3KCIO
4
 + KCI 
Xlorat duzı qızdırg’anda ku’shli oksidlewshiler retinde ta’sirlesedi. 
3P
4
 + 10KCIO
3
 = 3P
4
O
10
 + 10KCI 
3S + 2KCIO
3
 = 3SO
2
 + 2KCI 
2KCIO
3
 +3C = 3CO
2
 + 2KCI 
Kaliy xloratının’ oksidlewshilik qa’siyeti onın’ pirotexnikada, shırpı sanaatında h’a’m 
awıl xojalıg’ında gerbitsid retinde qollanıw mu’mkinshiligin beredi. 
HCIO
4
- erkin h’alında belgili. Perxlorat kislota mineral kislotalar ishinde en’ 
ku’shlisi.Ol ren’siz, h’awada ku’shli tu’teytug’ın suyıqlıq. Suwsız perxlorat kislota turaqsız 
h’a’m qoparılg’ısh. Ol kaliy perxloratına ku’kirt kislotasın ta’sir ettirip alınadı. 

 
78
KCIO
4
 + H
2
SO
4
 = HCIO
4
 + KHSO
4
 
Qızdırg’anda to’mendegishe tarqaladı. 
4HCIO
4
 = 4CIO
2
 +3O
2
 + 2H
2
O 
Xlor kislotasın P
2
O
5
 qatınasında ku’ydirgende CI
2
O
7
 payda boladı h’a’m ol suw menen 
ta’sirlesip ja’ne xlor kislotasın payda etedi. 
2HCIO
4
 + P
2
O
5
 =2HPO
3
 + CI
2
O
7
 
CI
2
O
7
 + H
2
O =HCIO
4
 
 Xlor  kislotasının’ duzları perxloratlar dep ataladı. Onın’ ko’pshiligi suwda jaqsı 
eriytug’ın ren’siz kristall zatlar. Sanaatta perxloratlar xloratlardı elektrolizlep alınadı.  
KCIO
3
 + H
2
O 
anod
katod
electroliz
KCIO
H
4
2
+



→

 
Sonday-aq, xloratlardı katalizatorsız qızdırıw arqalı da perxlorat duzların alıwg’a 
boladı. 
4KCIO
3
 
→

0
t
3KCIO
4
 + KCI 
Yodtı xlor kislotası menen oksidlegende peryodat kislotası alınadı. 
2HCIO
4
 + I
2
 = 2HIO
4
 + CI
2
 
Peryodat kislotası ren’siz kristall zat, h’awada ıg’allıqtı jutıp tarqalıp ketedi. Periodat 
kislotasının’ angidridi belgisiz. Periodat kislota iodat kislotanı elektrolizlep alıwg’a boladı. 
H
2
O + HIO
3
 
anod
katod
electroliz
HIO
H
4
2
+



→

 
 
Galogenler sıpat reaktsiyası 
Xlor , brom, iod gu’mis nitratı menen anıqlanadı.  
AgNO
3
 + HG = 
↓AgG + HNO
3
 
Bunda gu’mis nitratı menen xlorid ionları aq sho’kpe, bromid ionları sarg’ısh sho’kpe, 
al yodid ionları sarı sho’kpe payda etedi.Sonday-aq iodtı kraxmal kleysteri menen de anıqlawg’a 
boladı.    
Gu’mis bromidinin’ gu’mis xloridinen ayrımashılıg’ı gu’mis bromidi ammiak penen 
eritpege qıyın o’tedi, al gu’mis xloridi bolsa ammiakta jaqsı eriydi. 
AgCI +2 NH
3
 = [Ag(NH
3
)
2
]CI
  
Galogenlerdin’ qollanılıwı 
(MEDİTsİNADA) 
NaI-
 da’ri sıpatında zob keselligin emlewde qollanıladı. 
KI-
 ko’z awırıwları, katarakta, glaukomanı emlewde qollanıladı. Analitik ximiyada 
yodometriya usılı menen analiz islewde paydalanıladı. Sınap duzları menen za’h’a’rlengende 
qollanıladı. 

 
79
NH
4
Br
-meditsinada nerv buzılıwın tınıshlandırıwdı qollanıladı. Boyawshı zatlarg’a 
qosıladı. 
NaBr, KBr
 –meditsinada tınıshlandırıwshı sıpatında qollanıladı. 
CaCI
2
 -h’a’r qıylı ximiyalıq zatlardı keptiriwde qollanıladı. Meditsinada qan 
toqtatıwda, allergiya awırıwların emlewde, magniy oksidi duzları menen za’h’a’lengende 
za’h’a’rge qarsı qollanıladı. 
HgCI
2
-
 sulema-dezinfektsiyalawshı qa’siyetke iye. Kiyimlerdi, to’seklerdi 
dezinfektsiyalawda qollanıladı. 
NaCI-
 as duzı. Adamlar turmısında u’lken a’h’miyetke iye. Onın’ 0,9% li eritpesi 
izotonik eritpe dep  ataladı h’a’m organizmde osmotik basımnın’ normal jag’dayda bolıwın 
ta’miyinleydi. 
CHI
3
-iodoform meditsinada maz h’a’m prisıpka tu’rinde antiseptik retinde qollanıladı. 
CHCI
3
-xloroform, meditsinada narkoz retinde qollanıladı. 
(SİNTETİK JUWIUShI ZATLAR ALIWDA) 
NaCI-
as duzının’ suwlı eritpesin elektrolizlep natriy siltisi h’a’m onın’ menen joqarı 
may kislotaların ta’sir ettirip sabın alıw h’a’m og’an h’a’r qıylı qosımshalardı qosıp juwıwshı 
zatlar alıwda qollanıladı. 
SUWLARDI TAZALAW 
CaOCI
2
- xlorlı h’a’k suwı suwlardı dezinfektsiyalawda, gezlemelerdi ag’artıwda 
qollanıladı 
AWIL XOJALIG’I 
KCI
- awıl xojalıg’ında to’gin retinde h’a’m kaliy siltisin alıwda qollanıladı. 
BaCI
2
-awıl xojalıg’ı  zıyankeslerine (uzın tumsıq qon’ız, otlaq gu’belegi h’.t.b) qarsı 
qollanıladı 
(JENİL SANAAT) 
COCI
2
-
(fosgen) h’a’r qıylı boyawshı zatlar alıwda qollanıladı. 
(FOTOGRAFİYaDA) 
AgBr, AgCI-
 fotoplenka tayarlawda, jaqtılıqqa sezgir zatlar alıwda qollanıladı. 
 
( METALL SANAATI) 
ZnCI
2
- ag’ash buyımlardı shiriwden saqlaydı, metallardı kepserlewde metall sırtın 
ıg’allap, oksidlik perdeni joq etiw ushın qollanıladı. 
HF
-metall quymalardan qumdı jog’altıw ushın qollanıladı. 
 (O’RT O’ShİRİW) 

 
80
Bromtriftormetan(CBrF
3
), dibromdiftormetan(CBr
2
F
2
), 1,2-dibromtetraftoretan 
(C
2
Br
2
F
4
), tetraxlormetan(CCI
4
)
 –o’rt o’shiriw ushın reaktiv samoletlarda o’rt o’shirgishlerdi 
toltırıwda, suyıq raketa janılg’ıların o’shiriwde qollanıladı 
 
(SİNTETİK POLİMER ALIUDA) 
Xloretennen alıng’an polivinilxlorid (-CH
2
-CHCI-)
n
 - elektroizolyatsion materiallar, 
jasalma teri, gramplastinka,plenkalar tayarlaw ushın polimer sıpatında paydalanıladı. 
Tetraftoretilen yamasa ftoroplast-4 (-CF
2
-CF
2
-)
n
 – korroziyag’a shıdamlı ximiyalıq 
apparaturalar alıw ushın,  ıssılıqqa, kontsentrlengen kislotalar, ku’shli oksidlewshiler ta’sirine 
shıdamlı plastmassalar alıwda qollanıladı.   
 
 
(AZIQ-AUKAT SANAATI) 
NaCI
-as duzı retinde azıq awqatlarg’a qosıladı, NaBr yamasa KBr qamırdın’ aq bolıp, 
ko’terilip pisiwi ushın qamır o’nimlerine az mug’darda qosıladı. 
 
 
(KATALİZATOR SIPATINDA) 
AICI
3
, FeCI
3
, AIBr
3
, FeBr
3
- organikalıq birikpelerdi galogenlewde, alkillewde 
katalizator retinde qollanıladı. 
  

 
81
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Galogenlerdin’ 
qollanıwı  
 
Katalizator 
sıpatında
 
Suwdı tazalawda
 
 
Eritkishler 
alıwda 
 Fotografiyada 
 
Awıl xojalıg’ı
 
 
Meditsinada
 
 
Metallar 
o’ndirisinde   
Sintetikalıq polimerler 
o’ndirisinde 
Sintetikalıq juwıwshı 
zatlar o’ndirisinde 
Jen’il sanaatta
 
O’rt o’shirgishler 
sıpatında 
 
Azıq-awqat 
sanaatında 

 
82
Lektsiya 17
 
Vodorod h’a’m onın’ qa’siyetleri 
 
Vodorod 1766 jılı angliya ilimpazı Genri Kavendish ta’repinen ashıldı. 1779 jılı A. 
Lavuaze suwdın’ quramına vodorodtın’ kiretug’ınlıg’ın anıqladı. 
Vodorodtın’ ximiyalıq belgisi N, yadro zaryadı +1. Elektron konfiguratsiyası: 
1s
1
  
Vodorod o’z birikpelerinde bir elektronın berip +1 oksidleniw da’rejesin yamasa bir 
elektrondı qosıp alıp –1 oksidleniw da’rejesin ko’rsetedi. Sonlıqtan, vodorod da’wirlik sistemada 
I h’a’m VII gruppalarda jaylastırılg’an.Demek, siltilik metallar sıyaqlı metall emesler menen 
birigip +1 okisleniw da’rejesin h’a’m galogenler sıyaqlı metallar menen birigip –1 okisleniw 
da’rejesin ko’rsetedi. 
Vodorod ta’biyatta erkin h’alında h’a’m birikpe tu’rinde ushıraydı. Vodorod jer 
qabıg’ının’ 0,15% quraydı. Erkin  h’alında vodorod  ju’da’ az mug’darda atmosferanın’ joqarg’ı 
qatlamında h’a’m vulkan gazlarında ushıraydı. Biraq, vodorod ozon h’a’m basqada 
oksidlewshiler menen oksidlenip, atmosferada tez joq bolıp ketedi. Sonlıqtan, vodorod gidrofil 
h’a’m litofil element bolıp tabıladı. Quyash quramında 84% vodorod bar. Vodorod kosmosta( 
juldızlar, u’lken planetalar: yupiter, saturn h’.t.b. ) ken’ tarqalg’an element. Kosmosta 63% 
vodorod, 36% geliy h’a’m 1% basqa elementler bar.  
Alınıwı
: vodorod sanaatta to’mendegi usıllar menen alınadı: 
1)qızg’an ko’mir arqalı suw puwların jiberiw arqalı to’mendegishe alınadı h’a’m 
bunda payda bolg’an gazlar aralaspası(SO + N
2
) suw gazı dep ataladı. 
 C+ H
2
O 
→ CO + H
2
 
2) uglerod monoksidin 200-300
0
S  konversiyalap alınadı 
CO + H
2
O 
→ CO
2
 + H
2
 
Bul jerdegi SO
2
 ni reaktsion aralaspag’a K
2
CO
3
 –tin’ ıssı eritpesin jiberip, basım 
qatınasında ajıratıp alınadı. 
3) metandı suw puwı h’a’m kislorodlı konversiyalaw 
CH
4
 + H
2
O 
→ CO + 3H
2
O 
2CH
4
 + O
2
 
→ 2CO +4H
2
 
4) temir-puwlı usıl: 
3Fe + 4H
2
O 
→ 4H
2
 + Fe
3
O
4
 
5)En’ taza vodorod suwdı silti qatınasında elektrolizlep  alınadı. 
2H
2
O
электролиз
→  2H
2
 + O
2
 
6) CaJ
2
 + 2H
2
O 
С
0
500
→
 Ca(OH)
2
 +2HJ 
2HJ
С
0
430
→
H
2
 + J
2
 
7) IiNO
2
 +J
2
 + H
2
O 
→ IiNO
3
 + 2HJ 
2HJ
С
0
430
→
H
2
 + J
2
 
8)NaH
2
PO
2
 + H
2
O 
Ni
→  NaH
2
PO
3
 + H
2
 
Laboratoriyada vodorod to’mendegi usıllar menen alınadı. 
1) Zn + H
2
SO
4
© 
→ ZnSO
4
 + H
2
 
2) Fe + 2HCI 
→ FeCI
2
 + H
2
 
3) 2Na + 2H
2
O 
→ 2NaOH + H
2
 
4)Ca + 2H
2
O 
→ Ca(OH)
2
 + H
2
 
5)2CaH
2
 + H
2
O 
→2Ca(OH)
2
 + H
2
  
6)Zn + 2NaOH +H
2
O 
→ Na
2
[Zn(OH)
4
] + H
2
 
7) 2AI +6NaOH +6H
2
O 
→ 2Na
3
[AI(OH)
6
] +3 H
2
 

 
83
Fizikalıq qa’siyetleri
: vodorod ren’siz, iyissiz, da’msiz gaz. Ol h’awadan 14,5 ese 
jen’il. 
3
/
08
,
0
2
см
г
d
H
=
, en’ jen’il. Vodorodtın’ kislorod penen aralaspası(2H
2
+O
2
) jarılg’ısh gaz 
dep ataladı, ol qoparılg’ısh, sonlıqtan qa’wipli. Qısılıwı  qıyınlıg’ı boyınsha geliyden keyin 
ekinshi orındı iyeleydi. Suwda az eriydi ( 100 ml suwda  2 ml vodorod eriiydi), biraq  Ni, Pt, Pd  
sıyaqlı metallarda vodorod jaqsı eriydi. Vodorodtın’ eki tu’rli allotropik modifikatsiyası( 
ortovodorod h’a’m paravodorod) bar.Vodorodqa to’men basımda a’ste elektr razryadın ta’sir 
ettirgende atomar vodorod pada boladı. Ol shama menen bir neshesekund g’an erkin h’alında 
bola aladı. Atomar vodorod ju’da’ ximiyalıq aktiv. Qa’dimgi jag’dayda ol N
2
, S, P, As menen 
reaktsiyalasadı. 
As(k) + 3H
2
 
→ AsH
3
(g) 
Hg + H 
→ HgH 
Ge + 4H 
→ GeH
4
 
Te +2H 
→ TeH
2
 
Komnata  temperaturasında molekulyar vodorod kislorod penen reaktsiyag’a 
kirispeydi, al atomar vodorod kislorod penen reaktsiyalasıp vodorod peroksidin payda etedi. 
2H + O
2
 
→ H
2
O
2
 
Vodorod qa’dimgi temperaturada og’ada turaqLI. Komnata temperaturasında ftor 
menen qoparılıs payda etip reaktsiyag’a kirisedi. 
H
2
 + F
2
 
→ 2HF 
Vodorod ko’pshilik metallar h’a’m metall emesler menen qızdırg’anda reaktsiyag’a 
kirisedi. 
2H
2
 + O
2
 
→ 2H
2
O 
H
2
 + CI
2
 
→ 2HCI 
H
2
 + S 
→ H
2
 S 
N
2
 +3H
2
 
→ 2NH
3
 
Vodorod metall oksidlerinen metallardı qa’lpine keltiredi. 
2O
3
 + 3H
2
 
→ 2 + 3H
2
O 
CuO + H
2
 
→ Cu + H
2
O  
Vodorodtın’ metallar menen payda etken birkpeleri gidridler dep ataladı. 
2Ii + H
2
 
→ 2IiH 
2Na + H
2
 
→ 2NaH 
Ca + H
2
 
→ CaH
2
  
Gidridlerdi 3 gruppag’a bo’lip qarawg’a boladı. 
1) Duz ta’rizli gidridler-bug’an aktiv metallardın’ h’a’m siyrek jer metallarının’ 
gidridleri kiredi.Mısalı, IiH, CaH
2
, EuH
2
, YbH
2
. Olar qattı jag’dayında ionlıq kristallar bolıp 
tabıladı h’a’m suw menen an’sat reaktsiyag’a kirisedi. 
IiH + H
2
O 
→ IiOH + H
2
 
2) Kovalentli gidridler-bug’an metall emeslerdin’ vodorodlı birikpeleri yamasa joqarı 
oksidleniw da’rejesindegi metallardın’ gidridleri kiredi.Mısalı, SiH
4
, B
2
H
6
, (BeH
2
)
x
 , (AIH
3
)
x
, 
GaH
4
, CuH
2
, ZnH
2
 h’.t.b. Bular polimer du’ziliske iye boladı. Metall emeslerdin’ gidridleri 
kislotalıq, al metallardın’ gidridleri amfoterlik qa’siyetke iye boladı. 
SiH
4
 +4H
2
O 
→ H
4
SiO
4
 +4H
2
 
3)Metall du’zilisine iye gidridler-bug’an o’tkermeli metallardın gidridleri kiredi. 
Metall baylanısqa iye, barlıq vodorod atomlarının’ elektronları elektron gaz du’zedi. Bunday 
gidridler o’zgermeli sostavqa iye. Mısalı, TiH
1,5-2
, UH
3-x
. 
4)Kompleks gidridler. Mısalı, IiBH
4
, AI[BH
4
]
3
, Ii[GaH
4
], U[BH
4
]
4
. 
IiH + GaH
3
→ Ii[GaH
4
] 
2IiH + B
2
H
6
 
диэтилэфир
→
2Ii[BH
4
]-kompleks gidridler organikalıq sintezde qa’lpine-
keltiriwshiler retinde qollanıladı. 
Vodorod xalıq xojalıg’ının’ h’a’r qıylı tarawlarında qollanıladı. 

 
84
Vodorodtan ammiak sintez etiwde, ko’mirdi gidrogenlep, jasalma janılgı tayarlawda, 
metil spirtin alıwda, suyıq maylardı qattı mayg’a aylandırıwda h’.t.b. ko’plegen zatlar islep 
shıg’arıwda qollanıladı. 
CO+ H
2
 
басым
→ CH
3
OH 
CH
2
OOCC
17
H
33
CH
OOCC
17
H
33
CH
2
OOCC
17
H
33
+
H
2
OOCC
17
H
35
CH
2
OOCC
17
H
35
CH
OOCC
17
H
35
CH
2
 
Vodorodtın’ en’ ko’p tarqalg’an birikpesi suw bolıp tabıladı. Suw ta’biyatta en’ ko’p 
ushıraytug’ın zat. Jer ju’zinin’ shama menen ¾ bo’legin suw quraydı. Taza suw ren’siz, da’msiz, 
h’a’m iyissiz suyıklıq. 4
0
S temperaturada suwdın’ tıg’ızlıg’ı 1 g/sm
3
. 
Bul temperaturadan to’mende yamasa joqarıda suwdın’ salıstırma awırlıg’ı kemeyedi. 
Sonın’ ushın ıssı suw suwıq suwdan jen’il boladı, muz suwda qalqıp ju’redi. Suw muzlag’anda 
ko’lemi ken’eyedi. 
Suw molekulaları ba’rh’ama assotsialang’an boladı. Bunın’ sebebi to’mendegilerden 
ibarat: 
1) suw molekulaları polyarlang’an. 
2) suwda vodorodlıq baylanıs bar. 
Suw og’ada turaqlı zat bolıp, onı sostav bo’leklerge ajıratıw ushın 6000 
0
S dan joqarı 
temperatura bolıwı kerek.   
Suw ko’pshilik zatlar menen reaktsiyag’a kirisedi. Mısalı, siltilik h’a’m siltilik jer 
metalları menen a’dettegi temperaturada reaktsiyaga kirisip vodorodtı quwıp shıg’aradı. 
2Na  + 2H
2
O 
→ 2NaOH + H
2
 
Ca  + 2H
2
O 
→ Ca(OH)
2
 + H
2
 
Basqa metallar menen joqarı temperaturada  g’ana reaktsiyag’a kirisedi. Suw kislotalı 
h’a’m tiykarlı oksidler menen aktiv reaktsiyag’a kirisedi. 
P
2
O
5
 + 3H
2
O 
→ 2H
3
PO
4
 
CaO + H
2
O 
→ Ca(OH)
2
 
Suw galogenler menen reaktsiyag’a kirisedi. 
CI
2
 + H
2
O 
→ HCI + HOCI 
2F
2
 +2H
2
O 
→ 4HF + O
2
 
Eki atom vodorodtın’ eki atom kislorod penen birigiwinen vodorod peroksidi payda 
boladı. 
H
2
 + O
2
 
→ H
2
O
2
 
Vodorod peroksidi 1818 jılı P.J.Tenar ta’repinen ashıldı. Laboratoriyada to’mendegi 
usıl menen alınadı.