O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

6-Tema: Du’nyalıq dinler : Buddizm Jobası:
1. Buddizmnin’ tiykarın salg’an shaxs. Buddizm ta’liymatı.
2. Buddizmnin’ tarqalıwı. Buddizmnin’ derekleri.
3. Budda Shakyamuniy o’mir h’a’m ta’liymatı.


Tayansh so’zler: Budda shaxsı, braxmanizm, klasslıq du’zim, buddizm ta’limati,jawızlıqqa qarsı gu’res ideyaları, buddizmde a’dep-ikramlılıq ma’seleleri, kushanlar dawri, ja’h’a’n dini.

Din tariyxında a’xmiyetli da’wirleri bul dunyalıq dinlerdin’ buddizm, xristianlıq ha’m islamnın’’ payda bolıwı bolıp esaplanadı. Milliy dinlerden dunyalıq dinlerdin’ o’zgesheligi olar milletler aralıq xarakterge iye. Bul diniy sistemalardın’’ payda bolıwı xalıqlardın’’ turmısında a’xmiyetli tariyxıy jagdaylardın’’ ju’zege keliwi menen baylanıslı. Mısalı buddizm b.a’.sh. VI a’sirde a’yyemgi Xindstanda qul iyelewshilıqtin’’ ku’shli rawajlanıw protsessi menen baylanıslı diniy ideologiya sıpatin’da payda boldı. Xristian dini Rim imperiyasında qul iyelewshilıqtin’’ teren’ krizisi da’wirinde ideologiyalıq ko’rinis. İslam dini Arabstan yarım atawında a’yyemgi urıwlıq qa’wimlik du’zimnin’ krizisi da’wirinde payda bolg’an. Bul dinler ja’miyetlıq rawajlanıwdın’ ha’r qıylı da’wirlerinde payda bolsada adamlar ja’miyetin’in’ milliy ma’mleketlik shegaralarınan shıg’ıp, dunyalıq dinlerge aynaldı. Dunyalıq dinlerdin’ payda bolıwı – bul ha’r qıylı xalıqlar, ma’mlekeler ortasındag’ı siyasiy, ekonomikalıq, ma’deniy baylanıslardın’’ rawajlanıwının’’ na’tiyjesi bolıp esaplanadı.

Ha’r bir dunyalıq din belgili bir tariyxıy jag’daydın’ xalıqlardın’’ belgili ma’deniy tariyxıy jag’daylarında juzege kelgen. Sonlıqtan dunyalıq dinlerdin’ ha’r birinin’ o’zinin’ xarakterli o’zgesheligi bar.
U’sh dunyalıq dinnin’ en’ a’yyemgisi buddizm bolıp, ol eramızdan aldın’g’ı VI-V a’sirlerde Xindstanda juzege kelgen. Bul dinge iseniwshiler Qubla, Qubla-Shıg’ıs, Shıg’ıs Aziya ma’mleketlerinden’ Shri-Lanka, Xindstan, Nepal, Butan, Qıtay, Singapur, Malayziya, Mongoliya, Ko’reya, Vetnam,Yaponiya, Kombodja, Birma, Tayland, Laos, Evropa ha’m Ameriqanın’’ geypara jerlerinden’ Rossiyanın’’ arqası Buryatiya, Kalmıkiyada jasaydı.
Ha’zirgi waqıtta ko’pshilıq ma’mleketlerdin’ xuqıq normalarına tiyqarlanıp dinge iseniwshilerdin’ sanı esapqa alınbaydı. Sonlıqtan shama menen dunyada buddistlerdin’ sanı 400 mlng’a jaqın dep, al olardan 1 mlng’a jaqını monaxlar dep esaplanıladı.
Buddizm xindstanda diniy filosofiyalıq ta’liymat sıpatında payda bolıp, onda ko’plegen nızamlıq derekler ha’m ko’p sanlı diniy bag’darlar bar.
Buddizmnın’’ tu’rli milletler ta’repinen ken’’ tu’rde qabıl qılınıwı ha’m onın’’ tarqalıp ketiwinın’’ sebebi onın’’ tu’rli milliy ha’m diniy da’stu’rler menen kelise alıwı bolıp, bul na’rse buddizmnın’’ trmıstin’’ barlıq tarawları, sonın’’ ishinde diniy, ma’deniy, siyasiy, ekonomikalıq qatlamlarg’a kirip barıwına sebep boldı.
Buddizmnin’ tiyqarın salıwshı tariyxıy shaxs İlimpazlar bizge shekem jetip kelgen derekler menen bunı tastıyıqlaydı. Buddizmnin’ tiyqarın salıwshı haqqında xabar beriwshi folklor ha’m a’debiy shıg’armalar onı Siddxartxa, Gawtama, Shakya Muni, Budda, Tadxagata, Djipa, Bxagavan sıyaqlı atlar menen ataydı. Bul atlardın’’ ma’nisleri to’mendegishe, Siddxartxa- jeke atin’’ Gawtama- urıw atin’’ Shakyamuni- shaklar qa’wiminen shıqqan danıshpan, Budda- nurlang’an, Tadxagata- sonday qılıp sonday ketken’, Djina- jen’impaz, Bxagavan- ta’ntana qılıwshı. Bul atamalar ishinde en’ belgilisi Budda bolıp, usı attan dinge buddizm ataması berilgen.