O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

Jaynizm hám sikxizm dinleriniń júzege keliwi tariyxi hám tadrijiy basqisleri. Jaynizm (sanskritcha “jina” - “muzaffar” sózinen alinǵan). Jaynizmniń kelip shiǵiwi haqqinda kóplep ápsanawiy Ráwiyatlar bar. Rigveda kitabinda jaynizmniń eki tirtxakarlari (jol tuzuvchi, Ruhlarni azat qiliwshi) Rishabxa hám ARishtanem haqqindagi Ráwiyat keltirilgen. Olardan Birinshisi – Rishabxa jaynizm táliymatiniń tiykarchisi esaplanadi. Bul Ráwiyatlarda Rishabxa Naro jáne, yaǵniy Vishnu tiykar bolǵan. Bul maǵliwmatlar jaynizmniń veda dinlerinen hám ayyemgirek ekenligin kórsetedi.
Jaynizm dini wákilleriniń isenim qiliwinsha, bul táliymatqa 24 tirtxakar (payǵambar yaki awliye) tiykar salǵan. Olardiń hámmesi kshatriylar xanadaninan bolǵan. Usi tirtxakarlerdiń 22 tasi haqqinda maǵliwmat derlik joq, 23-si – HámrdxaMine Maxaviradan 250 aldin jasagan Parshhámnadxa – Banoras patsha Ashhámsanniń balasi bolǵan. Biraq Rohiblik jolin ixtiyor etip, atasiniń sarayin tark etken. Ol ózinen keyin juda hám shirayli nizamga salinǵan diniy kórsetpeler qaldirgan. HámrdxaMineniń ata-anasi, shańaraq aǵzalari Parshhámnadxaniń dininde bolǵan. HámrdxaMineda jasliginan jaynizm táliymatina kúshli qiziǵiw payda bolǵan. Usinday qilip, HámrdxaMineniń ózi jaynizmniń náwbettegi hám sańgi tirtxakari bolip jetken.
HámrdxaMine e. al. VI ásirde Hindistanniń Bixar shtatida bay kshatriy shańaraǵinda tuwildi. Atasi Siddxardxa Jnatrik awiliiniń kshatriylar dinastiyasi basliǵi edi. Anasi TRisala Lichchxavi dinastiyasinan bolǵan belgili patsha Hámyshali hukmdari CHetakiniń sińlisi edi. Magadxi patsha Bimbisara CHetakiniń qizi CHillanaga Uylengennen, HámrdxaMine qudiretli Magatxi dinastiyasi menen qarindas boldi. Buniń nátiyjesinde Oniń aldinda joqari dárejede tálim aliw, ilim hám sańattiń hámme tarawlari menen tanisiw imkani payda boldi.
Sikxizm. Házir de sikxizm dinge isenim qiliwshilardiń sani 17 mln. bolip, bul dinge bolǵan qiziǵuwshilar sani artip barmaqta. Usınisi qiziq, XV ásir axiri XVI ásir baslarinda tolıq diniy siyasat formasinda baslanǵan sikxizm háreketi XVII ásirdiń ekinshi yaRimina kelip óz isenim qiliwshilarin faol Áskeriy da’stu’rler menen suwǵarilgan siyasiy birlespe átirapinda jiynadi. Bunday ózine baylanisli rawajlaniwdiń natijesi usi boldi, XVI ásir baslarinda kishkene Áskeriy-diniy jamáát Ranjid Sińx tiykar salǵan kúshli mámleketke aylandi.
Sikxizm dinge Panjobda guru (Ustoz) Nanak (1469-1539) tárepinen tiykar salinip, oǵan erggenler ózlerin sikxlar, yaǵniy shákirtler dep atagan. “Sikxizm” atamasi hám usi sózden alinǵan.
Nanakniń óliminen keyin Oniń táliymatin 9 ta guru Rawajjlandirgan. Ásirese, toǵizinshi guru Govind Sińx (1675-1708) bul iste ahmiyetli Rol óynagan. Olar jalǵiz táliymatti alg’a su’rgen jalǵiz guruni 10 qiyofada belgili boladi dep esaplagan.
Sikxizm hinduizmdagi Braxma, Vishnu, Shihám hám islamdagi Alla bir ilahiyatta belgili boladi. U nirgun (“sifatlardan xoli”) hám sagun (“sifatlar iyesi”) dep talqin etiledi. Oniń tiykarǵi hali nirgun bolip, bul halat hár qanday sipatlardan basqa. Biraq insan oni qandayda sipatlar arqali taniwi ushin ol óz qa’lewi menen sagun halatina ótedi. Sikxizm táliymatina góre, ilahiy – YAratuvchi, Saqlovchi, Hámyron qiliwi (Braxma, Vishnu, Shihámlardek) sipatlardi ózinde belgili qiladi. Ol qudiretli hám hukmdar. Oniń tárepinen jaratilgan dúńya bolsa ózgeriwsheń hám ilah’iy. Ilahiyat bolsa – máńgi. Ol aweli hám, házirde de, keleshekte de ǵárezsiz Ráwishte bar. Azaliylik, waqittan tisqarida bóliw, tuwIlimaǵanliq, ólmeslik qusaǵan oǵan berilgen sipatlar Oniń áhmiyetin ańlatadi. Qudayǵa bolǵan muhabbat, isenim, sadaqat jolin tutqan hár bir insan oǵan jetiwi hám ol menen birlesip jetiwi mumkin.
Keyingi jillarda sikxizmda hinduiylik ádetlerin ózlestirip alǵan din wákilleri menen tiykarǵi sikxlar arasinda bóliniw kuzetIlimekte. Birinshi gruppa tárepinen eń muqáddes jaylardiń basıp alınıwı 1926 jili Panjob siyasiy maydaninda “Aqjoqari Dal” háreketiniń júzege keliwine sebep boldi. Diniy tiykarinda dúzilgen bul háreket musulmanlar, hinduiylar hám sikxlerdiń siyasiy teńligin talap qilip shiqti. 1947 jili Hindistanniń ekige bóliniwi nátiyjesinde musulmanlar Panjobtiń Pokistańa tiyisli bólegine, hinduiylar hám sikxiylar bolsa Panjobniń Hindistańa tiyisli bólegine kóship ótkeninen keyin bul hárekettiń tásiri kúsheydi.
XX ásirdiń 50-60-jillarinda bul háreket jalǵiz irq hám til máselesinen kelip shiǵip, Panjob shtati tuzilisin talap qildi. Júzege 1966 jili usinday shtat payda etildi. Házirgi kúnde bul shtatda Hindistan sikxiylardiń 80 % jumıs qiladi.