O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

4-Tema. Milliy dinler h’a’m manawiyat
1. Milliy dinler h’a’m olardın’ o’zine say ayırmashılıqları.
2. Yaxudiylikdin’ payda bolıwı h’a’m ta’liymatı.
3. Veda h’a’m veda dinleri. Vedalar. Vedalardag’ı a’psanawiy qudaylar. Braxmanizm. Braxmanizm ta’liymatındag’ı kastalar: Braxmanlar, kshatriyler, vayshler h’a’m shudralar.
4. Konfutsiyzm. A’yyemgi Qıtayda Kun-Tszi filosofiyalıq ta’liymattın’ payda bolıwı.


Tayansh so’zler: Rigveda, Samaveda, Yajurveda, Atxarvaveda, Jaynizm, Sikxizm.
Hindistanda Veda derekleri, jerleriniń payda boliwi hám Rawajlaniwi. Vedalar (Vedizm). Eramizdan aldińǵi ekinshi miń jilliklar ortalarinda Hindistańǵa, Panjab territOriyasina qubladan Hindiqush arqali Oriy janari xaliqlar bastirip kelgen. Olar Iranga kóship kelgen qońsi qáwim tillerine jaqin hind-evropa tillerinde sóyleser edi. Olar áskerlik islerde, qosiqshiliqta Usta bolip, ózleri menen muqáddes jaziwlari-Vedalar (sanskrit-muqáddes bilim)ni alip kelgen.
Hind ádepiyati bay bolip, Oniń bir qansha túri joǵalip ketken. Oniń baslaniwi Vedalar.
Vedalar quramina turli dawirlerde jazilǵan bir neshe kitaplar kirip, Olarda ibadat, merekeler, filosofiyaliq táliymatlar, tariyxiy waqiyalar bayan etilgen. Vedalar tórt iri tóplamnan ibarat:

1. 
   Rigveda (“Madhiyalar vedasi”);
   
2. 
   Samaveda (“Qóshiqlar vedasi”);
   
3. 
   YAjurveda (“Qurbanliqlar vedasi”);
   
4. 
   Atxarvaveda (“Afsun hám jodOlar vedasi”);
   

Rigveda. Rigveda Qudaylarga aytilgan madhiyalerdiń tóplami, diniy derekler Oniń avtorlari Risi kUylovchilerdiń tiykarǵi waziypalari Qudaylardi Oriy tárepke awdiriw bolǵan. Rigvedada zardushtiyliktiń muqáddes kitabi Avesto menen uqsaw afsana hám merekeler bar. Rigveda Panjobda, Hind havzasi hám Oniń aǵiminda eramizdan aldińǵi VI ásirde payda bolǵan bolip, Onda arqa Hindistanda eramizdan aldińǵi 2-1-miń jilliklarda júz bergen waqiyalar haqqinda maǵliwmat beredi.
Samaveda. Rigvedaga kóbirek baylanisli bolip, ol házirgi dawirge eki tahrirda jetip kelgen (cakha-aynan, shahobcha); Kautxuma (Kauthuma) hám Ranayaniya(Ranayaniya).
Kautxuma tóplami 1810 qosiqtan ibarat bolip, Onnan tek 76 tasi Rigvedada Ushiramaydi. Ondagi qosiqlar Rigvedaniń VIII hám IX mandalasidan alinǵan bolip, qurbanlik merekesi payıtinda ag’iladi. Toplam eki bólimnen ibarat: Birinshi bólim ko’lemi Agni, Indra, Sama Qudaylariga, ekinshi bólim Somaga qurbanlik keltiriw merekesinde aytilatuǵin qosiqlardan ibarat. Samovedaniń maqseti diniy merekelerde aytilatuǵin qósiqlardi úyretiwden ibarat. Hindistanda házirde hám Vedalardi namag’a salip aytıwshilar-samovedinalar saqlanip, Olardiń mektepleri bar.
YAjurveda. Yajurveda shrauta (qurbonlik merekei) penen baylanisli bolip, Oniń tiykarǵi bólegin qurbanlik Usullari quraydi. Bul merekeler toliq ayli tonda, jańa ay shiqqanda, Agni ushin ótkeriletuǵin qurbonliklar.
Vedaniń bul mektepleri qara hám aq yajurvedaga bólingen. Qara yajurvedaniń turli mekteplerge baylanisli bolǵan Katxoxa, Kapishtxala-Katxa, Maytrayani. Tayttiriya qusaǵan tu’rleri bar. Aq Yajurvedaniń Hámjasaneyi atli bir turi bar.
Yajurvedaniń qurami úsh tiykarǵi basqishti quraydi. I. Mereke. II. vajus hám mantralar. III. BraxMine shárhlari.
Atxarvaveda. Ol e.al. 1-miń jilliklar baslarina barip taqalatuǵin ayyemgi hind ápsanalarin ózinde jámlestirgen. Ayyemgi hind jamiyetinde bar bolǵan hámme táreplerdi, kemshiliklardi ózinde jámlestirgen. Atxarahámveda ápsanawiy Ruhaniy Atxarhámna (“Ot RUxoniysi”) ati menen baylanisli bolip, afsun hám Olar sol dáwirde ot Ustinde bejerilgen. Atxarhámveda 6 miń qosiqtan ibarat . 371 madhiyani óz ishine aladi. Olar jigirma kitapta jámlengen.
Vedalarda pútkil tábiattiń ilahiyligi haqqindagi táliymat alǵa suriledi. Hindistanda kóp Qudayliq keń násiyat etiledi. Qudaylar arasinda “eń Ullisi, eń kishisi, eń qarisi, eń jasi bólmay, Olar hámmesi Ulliliqta teńdir. Bir Quday ayirimda pútkil barliqtiń hukimdari boliwi hám usi menen birge ol ekinshi bir Qudayǵa baǵinishli boliwi mumkin. Máselen, Indra hám hámme Qudaylar Hámrunaga baǵinishli boliwi mumkin. Hámruna hám basqa hámme Qudaylar Indraga bóysunadi. Bul Vedag’a baylanisli bolip, usi múnásibet basqa Qudaylarga hám tiyisli.